Lira korbowa

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
lira korbowa
łac. organistrum, symphonia, fr. vielle à roue, pol. lira, lira kręcona, lira dziadowska, lira żebracza, lira wiejska
Ilustracja
Klasyfikacja naukowa
321.322-72

Chordofon złożony

Klasyfikacja popularna
instrument smyczkowy, instrument szyjkowy
Skala instrumentu
Skala instrumentu
Producenci

Stanisław Wyżykowski, Lucjan Kościółek, Stanisław Nogaj, Stanisław Mytczak, Andrzej Staśkiewicz

Multimedia w Wikimedia Commons
Utwór "Je Vivroie liement" Guillaume'a de Machaut w wykonaniu Emilio Villalba

Lira korbowa – strunowy instrument muzyczny z korpusem podobnym do gitarowego, wiolonczelowego lub lutniowego, wyposażony w kilka, zazwyczaj zamkniętych w drewnianej skrzynce (tzw. skrzynce tangentowej) strun. Struny pobudzane są do drgań przez pocierającą je krawędź koła, które muzyk (lirnik) wprawia w ruch za pomocą korbki. Struny skracane są tangentami, za pomocą umieszczonych wzdłuż nich klawiszy. Znana była od wczesnego średniowiecza, wykorzystywana przez nowożytność do XXI wieku, w muzyce dawnej, ludowej, jazzie, industrialu, muzyce rockowej i różnych gatunkach muzyki współczesnej.

Budowa[edytuj | edytuj kod]

Elementy liry korbowej na przykładzie instrumentu ze zbiorów Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu: 1 – kołek, 2 – komora kołkowa, 3 – pokrywa skrzynki tangentowej, 4 – tangent, 5 – klawisz, 6 – pudło rezonansowe, 7 – otwór rezonansowy, 8 – koło smyczkowe, 9 – pokrywa koła smyczkowego, 10 – podstawek, 11 – struny burdonowe, 12 – struna melodyczna, 13 – strunociąg, 14 – korba[1]

Każda lira korbowa, niezależnie od regionu i daty zbudowania, składa się z korpusu (pudła rezonansowego), skrzynki tangentowej, przynajmniej jednej struny melodycznej oraz smyczka kołowego z korbą. Pozostałe części są opcjonalne i rozszerzają możliwości techniczne i brzmieniowe instrumentu[2][3][4][5][6].

Korpus[edytuj | edytuj kod]

Korpus może mieć kształt kanciasty, jak skrzynka[7][8], lub obły[9], podobny do violi, dużej mandoliny[6], ósemkowy[10] jak gitara[11][12], wiolonczela[13][12] lub lutnia[14]. Jest zazwyczaj dłuższy wzdłuż strun, niż szerszy. Wysokość jest zazwyczaj mniejsza niż najmniejszy z pozostałych wymiarów. Długość korpusu wynosi około 50 cm[15][16] i jest determinowana techniką gry, czyli musi umożliwiać trzymanie instrumentu przez jednego muzyka, który jedną ręką obsługuje korbkę, a drugą klawisze[17]. Korpus czasami posiada otwory rezonansowe(inne języki), których kształt i ilość również nie są ustandaryzowane – mogą być okrągłe, z rozetami, podłużne, „esowate” lub „efowate”, jak w skrzypcach czy wiolonczeli[18][9][11]. Płytę spodnią i boki korpusu wykonuje się zazwyczaj z drewna jaworu, płytę wierzchnią z drewna drzew iglastych[19].

Skrzynka tangentowa[edytuj | edytuj kod]

Wyglądająca jak podłużne pudełko skrzynka tangentowa jest zamocowana do płyty wierzchniej korpusu. Może być otwarta, lub zamykana wiekiem. Może lekko lub bardzo wystawać poza górny obrys korpusu, kończyć się równo z nim lub przed[20][13][21]. Wewnątrz zawiera tangenty i suwaki. Na zewnątrz – klawisze[22]. Tangenty mogą dotykać strun od dołu lub z boku. Klawisze są obrotowe lub suwakowe[23]. Ich liczba wynosi zazwyczaj od 7 (jedna oktawa diatoniczna)[17], do 25, w układzie określanym „11+14” – dwuoktawowa, chromatyczna[24][22]. Rzadko występują liry bez klawiszy-tangentów, w których struny skraca się palcami[25].

Smyczek kołowy[edytuj | edytuj kod]

Smyczek kołowy umieszczony jest przed skrzynką tangentową, prostopadle do powierzchni płyty wierzchniej, osią obrotu równolegle do kierunku strun. Współcześnie wykonywany jest zazwyczaj ze sklejki, która – w przeciwieństwie do drewna litego – nie ma skłonności do wypaczania[26][27][28][29]. Średnica dobrana jest względem ilości pocieranych strun i gabarytów instrumentu; zazwyczaj 10–20 cm[28][27][5]. Czasami, na krawędzi koła przytwierdzony jest cienki pas okleiny, żeby uzyskać możliwie gładką powierzchnię[30][28][31]. Jeśli smyczek nie ma okleiny, jego krawędź jest dokładnie oszlifowana i wypolerowana[32]. W obu przypadkach krawędź koła natarta jest kalafonią, żeby zwiększyć przyczepność do strun[33]. Koło zamontowane jest na drewnianej lub metalowej osi, osadzonej w okolicy płyty wierzchniej i przechodzącej na wylot przez dół korpusu; tam zamontowana jest do niej korba z gałką[34].

Struny[edytuj | edytuj kod]

Każda lira korbowa ma przynajmniej jedną strunę[22]. Ta struna nazywana jest melodyczną[23][33]. Struny rozpięte są nad pudłem rezonansowym, zaczepione jednym końcem do strunociągu, drugim nawinięte na napinające je kołki[6]. Niektóre liry mają kilkanaście strun; czasami ponad dwadzieścia[35]. Struny podzielone są na cztery partie[25][36]:

  1. melodyczne – służą do grania melodii; pocierane przez smyczek; jedna lub więcej; poprowadzone wewnątrz skrzynki tangentowej; strojone w unisonie lub w interwałach harmonicznych; skracane tangentami; mogą być wyłączane (jeśli instrument posiada wyłącznik strun)[37];
  2. burdonowe (basowe) – opcjonalne[22]; akompaniują melodii niskim, basowym, wyraźnym tonem; pocierane przez smyczek; jedna lub więcej; rozciągnięte po jednej lub obu stronach skrzynki tangentowej; jeśli instrument ma kapodaster to można zmieniać ich wysokość dźwięku[38][23];
  3. trampetowe (trompetowe, potocznie „psy”, „pieski”[27]) – opcjonalne; akompaniują melodii jednym tonem; pocierane przez smyczek; rozciągnięte po jednej lub obu stronach skrzynki tangentowej; wyposażone w ruchomy, luźno zamocowany mostek (podstawek) zwany bucikiem lub młoteczkiem, które pozwala energiczniejszym zamachem korby wprowadzić je w dodatkowe drgania – bzyknięcia, szczeknięcia – wykorzystywane do urozmaicania melodii rytmem podobnym do perkusyjnego[39];
  4. rezonansowe – opcjonalne; akompaniują melodii delikatnym tonem, tłem, ścianką dźwięku; niepocierane przez smyczek – rezonują drgania korpusu; rozciągnięte tuż nad płytą wierzchnią[36].

Technika gry[edytuj | edytuj kod]

Lirę korbową trzyma się na kolanach, lub przewieszoną przez ramię na pasku[40]. Kręcąc korbą, wprowadza się w ruch koło smyczkowe. Koło działa jak ogromnej długości smyczek skrzypcowy – pociera struny bez pauz tak długo, jak kręci się korbką. W ten sposób, każda struna, która dotyka koła jest pobudzana do drgań i wydaje dźwięk. Wysokość dźwięku strun melodycznych określa się przyciskając klawisze, które obsługuje się trzymając rękę na wierzchu liry, dolną częścią przedramienia lub nadgarstkiem opartą o krawędź skrzynki tangentowej nad klawiaturą. Wysokość dźwięku pozostałych strun można zmieniać tylko, jeśli instrument wyposażony jest w kapodaster[41][42].

Naturalną dla liry korbowej artykulacją jest legato. Możliwe do uzyskania są również staccato, pizzicato, détaché, tremolo, flażolety, glissando i różne ozdobniki[43].

Oprócz tradycyjnej techniki, można grać tappingiem – uderzać struny klawiszami bez kręcenia kołem, nie używając klawiszy skracać struny (np. trompetowe) palcem – jak w instrumentach smyczkowych, można grać flażoletami, dotykając delikatnie opuszką palca strun melodycznych i jednocześnie kręcąc kołem[42].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Dwóch muzyków grających na organistrum – rzeźba (1168–1188) w Portalu Chwały katedry w Santiago de Compostela

Lira korbowa powstała we wczesnym średniowieczu[44][a] w Hiszpanii lub we Francji[4]. Pierwotna forma nosiła nazwę organistrum(inne języki)[45][46] i składała się z przypominającego ówczesną fidel korpusu oraz tej samej długości mechanizmu, zamocowanego na przedłużeniu korpusu[45]. Całkowita długość instrumentu zamykała się w granicach od 150 do 180 cm[17]. Obsługiwana była przez dwóch muzyków trzymających instrument poziomo, na udach – jeden kręcił korbą, drugi operował klawiaturą[47][48]. Miała jedną, dwie lub trzy struny melodyczne strojone prawdopodobnie w unisonie. Mechanizm tangentowy pozwalał skracać struny tak, że uzyskiwano, podobną do monochordowej, ośmiodźwiękową skalę C, D, E, F, G, A, B♭, B♯[17]. Jej wizerunek przedstawiony jest na rzeźbie z XII wieku w Portalu Chwały(inne języki) katedry w Santiago de Compostela[47]. Najstarszym źródłem ikonograficznym jest ilustracja z podpisem w antologii Hortus deliciarum z XII wieku[49]. Najstarszym źródłem pisanym jest traktat Quomodo organistrum construatur z XIII wieku pochodzący z klasztoru benedyktyńskiego w Cluny[b][47]. Nie jest wykluczone, że występowała w Polsce średniowiecznej, ale nie ma na to wyraźnego potwierdzenia. Pierwsza pisana wzmianka o lirze korbowej na ziemiach Polski pochodzi z XVII wieku[50].

Początkowo była używana w muzyce zakonnej, a wkrótce stała się jednym z popularniejszych instrumentów[17]. Wraz z ekspansją kultury chrześcijańskiej przedostawała się do szkół przyklasztornych, uniwersytetów i muzyki świeckiej. W kościołach zastąpiona została organami, ale pozostała cenioną w muzyce kościelnej[49]. Do XIII wieku uległa zmianom konstrukcyjnym – zmniejszyła gabaryty, co umożliwiło obsługę przez jednego muzyka. Klawisze obrotowe zastąpione zostały suwakowymi – tangenty skracały strunę dotykając ją z boku[23][6]. W XIII wieku określano ją greckim terminem symphonia(inne języki)[c][14][51] (w literaturze francuskiej chifonie; w hiszpańskiej cinfonía[23].

Lirnik (1876) – obraz Hipolita Lipińskiego

Muzyka grającego na lirze korbowej nazywano lirnikiem. W XIII wieku powszechne już były wśród Połabian nazwiska pochodzące od nazwy instrumentu: Lirack (w języku niemieckim) oraz Lirak (w serbołużyckim)[2]. Na terenie historycznych Czech znana była od XIV wieku[52]. W kulturze ludowej różnych krajów europejskich instrument nazywany był lirą. Wśród wyższych sfer dodawano określenia pozwalające odróżnić go od liry antycznej: „korbowa”, „kołowa”, „kręcona”, „wiejska” i „żebracza”[2], we Włoszech lira tedesca (pol. lira niemiecka)[4].

W późnym średniowieczu i wczesnym renesansie cały czas zyskiwała na popularności[23]. Od XV wieku była ściśle związana z postacią wędrownego żebraka dziada[53][54][55]. Rozwijające się w XVI wieku instrumentarium o wyższych walorach brzmieniowych wyparło ją jednak u schyłku XVI wieku do roli instrumentu wyłącznie ludowego[44]. W Niemczech nazywano ją wówczas leier (pol. lira), a we Francji vielle à roue (pol. lira kołowa)[23]. W XVI wieku pojawiła się po raz pierwszy w przekazach pisanych na Węgrzech[52][5]; na obecnym terytorium Austrii, tylko w ikonografii[56].

Lira korbowa z drugiej połowy XVIII wieku w zbiorach Metropolitan Museum of Art

Teoretyk muzyki Marin Mersenne opisał i zilustrował konstrukcję francuskiej liry korbowej w traktacie Harmonie universelle(inne języki) z 1636. Ówczesną formą przypominała już instrumenty budowane w wiekach kolejnych[57]. Wkrótce, do zestawu unisonowych strun melodycznych dołączono struny burdonowe (basowe). Umiejscowione były poza komorą tangentową, wzdłuż niej; podobnie jak melodyczne, pocierane były kołem. Czasem dodawano także struny rezonansowe – niepocierane kołem, rozciągnięte blisko płyty wierzchniej, obok strun burdonowych[23]. Pierwsze wzmianki w piśmiennictwie rosyjskim pojawiła się na przełomie XVI i XVII wieku; powszechna była wtedy w folklorze[58]. W XVII wieku, za panowania Ludwika XIV, pojawiała się na francuskich dworach, wśród arystokracji, częściej niż odnoszące tam podobne sukcesy musette[14][53]; chętnie wykorzystywana była w środowiskach uprawiających muzykę profesjonalną[59]. Z XVII wieku pochodzi pierwsza polska wzmianka liry korbowej. W 1611 pamiętnikarz Samuel Maskiewicz uczestniczył w weselu organizowanym w Moskwie przez bojarów, po czym przedstawił jej ogólną charakterystykę w swoim Diariuszu[60]. Z około 1660 pochodzi wzmianka o lirniku wiejskim Zygmuncie Parzyckim, który przebywał w tym czasie na dworze książęcym Lwa Sapiehy[50]. Z drugiej lub trzeciej dekady XVII wieku pochodzi wzmianka w Opisanie Muzyki Imci Panu Stefanowi Przypkowskiemu autorstwa prawdopodobnie Zbigniewa Morsztyna[61], a czeski pedagog Komeniusz zilustrował ją w swoim Orbis sensualium pictus z 1658[62].

Jan Matejko, Wernyhora (1884)

W XVIII wieku, na krótko wróciła do popularności[44][4]. Grali na niej wirtuozi i amatorzy, dworzanie, mieszczanie i chłopi, mężczyźni i kobiety[57]. Była ulubionym instrumentem królowej Marii, oraz jej córek: Adelajdy i Henrietty[63]. Poszerzyła również zasięg geograficzny – pojawiała się często w literaturze czechosłowackiej, węgierskiej, rumuńskiej, litewskiej i polskiej[57]; w rosyjskiej, białoruskiej i ukraińskiej dopiero w XIX wieku[52]. W XVIII wieku podręczniki gry oraz rozprawy pisali m.in. Jean-Baptiste Dupuits(inne języki) (1741), Antoine Terrasson(inne języki) (1768), Michel Corrette (ok. 1780)[25]. Od tego czasu pojawiała się często w ikonografii oraz w ludowych pastorałkach, kolędach, w poezji i literaturze pięknej, nieodłącznie wiążąc się z postacią lirnika – dziada-żebraka[64]. Postępujący w tym czasie rozwój technik warsztatowych i obróbki drewna pozwoliły znacznie usprawnić konstrukcję instrumentu, podnosząc go do rangi profesjonalnego. Na lirę korbową komponowali Vivaldi, L. Mozart, klasycy wiedeńscy Haydn i W. A. Mozart[53], oraz Družecký i Vranický[56].

Współcześnie, lira korbowa wykorzystywana jest w różnych regionach świata w wykonawstwie muzyki dawnej i w muzyce ludowej. W niektórych krajach (Francja, Niemcy, Szwecja) przeżywa renesans dzięki organizacjom zajmującym się rozpowszechnianiem budownictwa instrumentów oraz muzyki dawnej i ludowej[65]. Podręczniki gry i rozprawy wydawane są od początku XX stulecia; ważniejszymi opracowaniami są: Notice sur la vielle (1911, Eugène de Bricqueville(inne języki)), Hurdy-gurdy method (1979, Doreen Muskett(inne języki)), Die Drehleier – Handhabung und Spieltechnik (1981), Schule für Drehleier (1988, Barbara Behringer), Die Drehleier, Feinabstimmung und wartung (1993, Philippe Destrem i Volker Heidemann), Drehleier spielen. Grundlagen und Hintergründe (1997, Riccardo Delfino i Matthias Loibner(inne języki)), Die Drehleier. Grundlagen für Spiel und Wartung (2001, Kurt Reichmann(inne języki)), The Hurdy-Gurdy Handbook (2006, Balázs Nagy(inne języki)), The Hurdy-Gurdy method (2016, Doreen i Michael Muskett)[25].

Joachim Mencel grający na lirze korbowej

W Polsce, od wczesnych lat powojennych, popularyzatorem budownictwa i muzyki jest Stanisław Wyżykowski z Haczowa w województwie podkarpackim, członek kapeli ludowej Kapela Stachy z Krosna nad Wisłokiem[66][67]. Jego uczniami i współczesnymi lutnikami zajmującymi się wytwarzaniem instrumentów ludowych, m.in. lir korbowych, są: Lucjan Kościółek (ur. 1976) z Krasnego[68][69] oraz Stanisław Nogaj (ur. 1978) ze Starej Wsi[70][69]. Tradycję podtrzymują też Stanisław Mytczak (ur. 1913) ze Święcan[71][69], Andrzej Staśkiewicz (ur. 1954) z Kadzidła[72], Tomasz Bolik, Tomasz Czypul, Ryszard Dominik Dembiński, Andrzej Król i Leszek Pelc[69]. Istotną rolę w propagowaniu i wspieraniu nauki budowy liry korbowej i innych instrumentów pełni „Szkoła mistrzów budowy instrumentów ludowych” – program organizowany przez NIMiT od 2012[73]. Gry na lirze korbowej można się nauczyć na Podyplomowych Studiach Muzyki Tradycyjnej w Akademii Muzycznej im. Karola Szymanowskiego w Katowicach. Wydawane są również podręczniki, tradycyjne oraz internetowe, np. Wideoporadnik lirnika Malwiny Paszek[74].

W XXI wieku, w muzyce rozrywkowej lirę korbową wykorzystują między innymi zespoły i muzycy wykonujący folk, jazz, folk metal i folk rock: polscy Ars Nova[25], Malwina Paszek(inne języki)[75], Joachim Mencel[76], Żywiołak[77], Sebastian Wielądek[78], Jacek Hałas[79], Janusz Prusinowski[80], niemieccy Subway to Sally[81], Francuz Gilles Chabenat(inne języki)[82], Austriak Matthias Loibner(inne języki)[83] oraz szwajcarski Eluveitie z Polką, Michaliną Malisz[84]. Lirą korbową inspirują się również kompozytorzy muzyki współczesnej, np. Zygmunt Krauze i Edward Sielicki[25].

Klasyfikacja[edytuj | edytuj kod]

Włodzimierz Kamiński zaliczył lirę korbową do chordofonów szyjkowych[85]. Wg innych źródeł jest ona chordofonem smyczkowym[44]. Prowadzona przez NIMiT biblioteka „Polskie ludowe instrumenty muzyczne” kataloguje ją pod identyfikatorem 321.322-72[20], czyli wg klasyfikacji Hornbostela-Sachsa: skrzynkowa lutnia szyjkowa lub gitara szyjkowa pobudzana smyczkiem kołowym[86]. Mieczysław Drobner określa ją pierwotnym instrumentem smyczkowym, pokrewnym z lirą, i klasyfikuje jako instrument smyczkowy[22].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Istnieją hipotezy o przeniknięciu liry korbowej do Europy z kulturą arabską z Mauretanii, około VII–IX wieku[54]
  2. ↑ Niektóre źródła przypisują autorstwo traktatu opatowi Odo z Cluny i, w związku z tym, czas powstania na X wiek[47]; inne – nieustalone autorstwo i wiek XIII[87]
  3. ↑ W średniowieczu, termin symphonia oznaczał również inne instrumenty, m.in. bęben, a w wieku XVII jeden z typów klawikordu[88]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Przerembski 2023 ↓, s. 22.
  2. ↑ a b c Bednarska 1981 ↓, s. 32.
  3. ↑ Pawłowska 2022 ↓, s. 72.
  4. ↑ a b c d Ling 1997 ↓, s. 148.
  5. ↑ a b c Państwowa Biblioteka Széchényiego ↓, tekerő.
  6. ↑ a b c d Przerembski 2023 ↓, s. 21.
  7. ↑ Bajka 2014 ↓, s. 7.
  8. ↑ Filim-Kościółek 2018 ↓, s. 14.
  9. ↑ a b Lewińska 2001 ↓, s. 252.
  10. ↑ Lewińska 2001 ↓, s. 85.
  11. ↑ a b Olędzki 1978 ↓, s. 46.
  12. ↑ a b Pawłowska 2022 ↓, s. 47.
  13. ↑ a b Lewińska 2001 ↓, s. 298.
  14. ↑ a b c Britannica 2023 ↓, hurdy-gurdy.
  15. ↑ Bajka 2014 ↓, s. 46.
  16. ↑ Kwiatkowski 2021 ↓, s. 8.
  17. ↑ a b c d e Sachs 2005 ↓, s. 258.
  18. ↑ Bajka 2014 ↓, s. 39.
  19. ↑ Instrumenty z duszą 2017 ↓, 10:54.
  20. ↑ a b Polskie ludowe instrumenty muzyczne ↓, liry korbowe.
  21. ↑ Bednarska 1981 ↓, s. 54.
  22. ↑ a b c d e Drobner 1997 ↓, s. 44.
  23. ↑ a b c d e f g h Sachs 2005 ↓, s. 259.
  24. ↑ Pawłowska 2022 ↓, s. 74.
  25. ↑ a b c d e f Przerembski 2023 ↓, s. 19.
  26. ↑ Instrumenty z duszą 2017 ↓, 5:10.
  27. ↑ a b c Kwiatkowski 2021 ↓, s. 7.
  28. ↑ a b c Bajka 2014 ↓, s. 19.
  29. ↑ Filim-Kościółek 2018 ↓, s. 19.
  30. ↑ Instrumenty z duszą 2017 ↓, 5:20.
  31. ↑ Filim-Kościółek 2018 ↓, s. 7.
  32. ↑ Kwiatkowski 2021 ↓, s. 23.
  33. ↑ a b Olędzki 1978 ↓, s. 28.
  34. ↑ Bajka 2014 ↓, s. 22.
  35. ↑ Leverett i Leverett ↓, Features.
  36. ↑ a b Instrumenty z duszą 2017 ↓, 9:24.
  37. ↑ Instrumenty z duszą 2017 ↓, 5:37.
  38. ↑ Instrumenty z duszą 2017 ↓, 6:58.
  39. ↑ Instrumenty z duszą 2017 ↓, 7:24.
  40. ↑ Pawłowska 2022 ↓, s. 41.
  41. ↑ Instrumenty z duszą 2017 ↓, 4:38.
  42. ↑ a b Instrumenty z duszą 2017 ↓, 15:08.
  43. ↑ Przerembski 2023 ↓, s. 23.
  44. ↑ a b c d Baculewski et al. 2006 ↓, s. 496.
  45. ↑ a b Bednarska 1981 ↓, s. 29.
  46. ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 71.
  47. ↑ a b c d Bednarska 1981 ↓, s. 30.
  48. ↑ Britannica ↓, organistrum.
  49. ↑ a b Bednarska 1981 ↓, s. 31.
  50. ↑ a b Bednarska 1981 ↓, s. 36.
  51. ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 57.
  52. ↑ a b c Ling 1997 ↓, s. 149.
  53. ↑ a b c Ling 1997 ↓, s. 150.
  54. ↑ a b Хай 2016 ↓, Ліра.
  55. ↑ Gran Enciclopèdia Catalana ↓, viola de roda.
  56. ↑ a b Österreichisches Musiklexikon Online ↓, Drehleier.
  57. ↑ a b c Bednarska 1981 ↓, s. 33.
  58. ↑ Wielka Encyklopedia Rosyjska ↓, КОЛЁСНАЯ ЛИРА.
  59. ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 93.
  60. ↑ Rokosz 2020 ↓, s. 47.
  61. ↑ Pawłowska 2022 ↓, s. 23.
  62. ↑ Bednarska 1981 ↓, s. 38.
  63. ↑ Przerembski 2023 ↓, s. 17.
  64. ↑ Bednarska 1981 ↓, s. 40.
  65. ↑ Ling 1997 ↓, s. 151.
  66. ↑ Bednarska 1981 ↓, s. 56.
  67. ↑ Pawłowska 2022 ↓, s. 513.
  68. ↑ Pawłowska 2022 ↓, s. 304.
  69. ↑ a b c d Przerembski 2023 ↓, s. 24.
  70. ↑ Pawłowska 2022 ↓, s. 393.
  71. ↑ Pawłowska 2022 ↓, s. 390.
  72. ↑ Pawłowska 2022 ↓, s. 466.
  73. ↑ Zedel 2019 ↓, s. 25.
  74. ↑ Przerembski 2023 ↓, s. 18.
  75. ↑ Szydłowiec 2023 ↓, Malwina Paszek.
  76. ↑ Euro JAZZ 2023 ↓, Joachim Mencel.
  77. ↑ Popkult 2023 ↓, Żywiołak.
  78. ↑ Danielak 2023 ↓, Lore.
  79. ↑ Kubiszyn-Puka 2023 ↓, Jacek Hałas.
  80. ↑ Niepodległa 2023 ↓, Cztery domy słońca.
  81. ↑ Rock‘N’Load 2023 ↓, Subway to Sally.
  82. ↑ Śleszyńska 2023 ↓, Muddy Gurdy.
  83. ↑ Austriackie Forum Kultury 2010 ↓, Matthias Loibner.
  84. ↑ Pindor 2023 ↓, Michalina Malisz.
  85. ↑ Bednarska 1981 ↓, s. 34.
  86. ↑ Vogel 2015 ↓, s. 16, 18.
  87. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 257.
  88. ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 856.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Książki i czasopisma[edytuj | edytuj kod]

Źródła internetowe[edytuj | edytuj kod]

Encyklopedie i biblioteki
Pozostałe
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Lira_korbowa&oldid=73272151”