Galaktyka Andromedy: Różnice pomiędzy wersjami

Galaktyka Andromedy
	; Galaktyka Andromedy
	Dane obserwacyjne (J2000)
Gwiazdozbiór	Andromeda
Typ	SA(s)b
Rektascensja	00h 42m 44,3s
Deklinacja	+41° 16′ 09″
Odległość	2,52 mln ly (773 kpc)
Przesunięcie ku czerwieni	−0,001001
Jasność obserwowana	+4,36m
Rozmiary kątowe	178′ × 63′
	Charakterystyka fizyczna
Wymiary	110 tys. ly
Jasność absolutna	−20,0m
Masa	12,3×1011 M☉
Satelity galaktyki	M32, M110
	Alternatywne oznaczenia
	M31, NGC 224, PGC 2557, UGC 454,; MCG 7-2-16
	Multimedia w Wikimedia Commons

Przeglądaj historię interaktywnie

[wersja przejrzana]

[wersja nieprzejrzana]

← poprzednia edycja następna edycja →

Usunięta treść Dodana treść

WizualnieWikikod

Jednokolumnowy

Wersja z 05:30, 11 mar 2018

Galaktyka Andromedy (zwana również Messier 31, M31 lub NGC 224, a wcześniej także Wielką Mgławicą w Andromedzie^[6]) – galaktyka spiralna, leżąca około 2,52 miliona lat świetlnych od Ziemi w gwiazdozbiorze Andromedy.

Do niedawna sądzono^[kiedy?], że Galaktyka Andromedy jest najmasywniejszą galaktyką w Grupie Lokalnej, w skład której wchodzą również Droga Mleczna, Galaktyka Trójkąta oraz około 50 mniejszych galaktyk. Obecnie, na podstawie nowszych danych obserwacyjnych, uważa się, że Droga Mleczna zawiera więcej ciemnej materii i może być najmasywniejszym obiektem w grupie. Galaktyka Andromedy ma jednak znacznie więcej gwiazd, obserwacje przy pomocy Teleskopu Spitzera pozwalają szacować ich liczbę na około bilion^{[potrzebny przypis]}.

Galaktyka Andromedy jest największą i najjaśniejszą galaktyką nieba północnego. Widać ją nawet przez małe lornetki. Obserwacje można prowadzić także gołym okiem, niekiedy nawet na przedmieściach większych miast, widoczna jest jako niewielka mgiełka. Jednak jej całkowita średnica kątowa przewyższa sześciokrotnie kątowe rozmiary Księżyca.

Nazwa galaktyki pochodzi od mitologicznej etiopskiej królewny Andromedy.

Historia obserwacji

Pierwsze udokumentowane obserwacje Galaktyki Andromedy przeprowadził w 964 roku perski astronom Abd Al-Rahman Al Sufi, opisując ją jako małą chmurkę^[7]. Jak twierdzi Richard Hickley Allen, Galaktyka Andromedy pojawiła się również na holenderskiej mapie nieba z około 1500 roku^[8], jednak mapy tej jak dotąd nie odnaleziono.

Pierwszy opis obiektu bazujący na obserwacjach teleskopowych sporządził Simon Marius 15 grudnia 1612 roku. Charles Messier, nieznający zapisków Al Sufiego, podał Mariusa jako odkrywcę Galaktyki Andromedy, dopisując ją do swojego katalogu 3 sierpnia 1764. Niezależnie obiekt odkryli jeszcze Giovanni Batista Hodierna w 1654 oraz Ismail Bouillaud w 1661.

W 1785 astronom William Herschel podał, w zgodzie z ówczesnym poglądem na mgławicowy charakter M31, że odległość do niej jest równa dwóm tysiącom odległości do Syriusza^[9], czyli około 19 tysiącom lat świetlnych.

William Huggins, pionier spektroskopii, obserwując w 1864 widmo Galaktyki Andromedy, zauważył, że różni się ono od widm gazowych mgławic i przypomina raczej widma znanych gwiazd^[10]. Od tamtej pory zaczęto wierzyć, że M31 ma raczej – choć dziwną – naturę gwiazdową.

20 sierpnia 1885 w Galaktyce Andromedy zaobserwowano wybuch supernowej (znanej jako S Andromedae lub SN 1885A), pierwszy i jak dotąd jedyny w tej galaktyce. Ówcześni astronomowie nie zdawali sobie sprawy z odległości do M31, przez co sklasyfikowano ją jako nową – zjawisko znacznie mniej spektakularne, ale powszechniejsze – i nazwano Nova 1885. Maksimum jasności, 6^m osiągnęła pomiędzy 17 a 20 sierpnia 1885, w lutym 1890 osłabła do 16^m. Jej uważnym obserwatorem był Ernst Hartwig z Obserwatorium Dorpat w Estonii.

Pierwsze fotografie Galaktyki Andromedy zostały wykonane w 1887 przez Isaaca Robertsa. Dzięki wyjątkowo długiej ekspozycji zdjęcia pozwoliły po raz pierwszy w ujrzeć jej spiralną strukturę^[11]. Jednakże to odkrycie zostało zbagatelizowane. Sugerując się powszechnym poglądem, że obiekt ten jest tylko mgławicą wewnątrz Drogi Mlecznej, Roberts uznał M31 za tworzący się system planetarny podobny do Układu Słonecznego.

W 1912 Vesto Slipher z Lowell Observatory zmierzył, używając spektroskopii, prędkość radialną M31. Otrzymał wartość 300 kilometrów na sekundę w kierunku Słońca^[12]. Była to największa wówczas zmierzona prędkość. (Jest to prędkość względem Słońca, a nie Drogi Mlecznej – obie galaktyki zbliżają się do siebie z prędkością radialną trzykrotnie mniejszą^[3].)

Wyspowy wszechświat

W 1917 Heber Curtis zaobserwował wybuch nowej w Galaktyce Andromedy. Studiując zapis fotograficzny, odkrył jeszcze 11 innych gwiazd nowych. Zauważył, że były one średnio o 10 wielkości gwiazdowych mniejsze od obserwowanych w Drodze Mlecznej. Na tej podstawie oszacował odległość do M31 na około 500 tysięcy lat świetlnych. Zdziwiony wynikami wysunął śmiałą hipotezę – nazwaną wyspowym wszechświatem – że obserwowane spiralne mgławice są w istocie niezależnymi galaktykami^[13].

Odważna sugestia Curtisa odbiła się szerokim echem w środowisku astronomów. 26 kwietnia 1920 Curtis i Harlow Shapley odbyli słynną Wielką Debatę, dotyczącą Drogi Mlecznej, mgławic spiralnych i rozmiarów Wszechświata. Shapley był zdania, że nasza galaktyka jest jedyną i stanowi cały Wszechświat, a mgławice spiralne są jej częścią. Curtis natomiast, by dowieść swoich racji, pytał dlaczego przesunięcia dopplerowskie mgławic spiralnych są tak duże. Przedstawił również swoje obliczenia dotyczące gwiazd nowych w M31 oraz wykazał podobieństwo pomiędzy ciemnymi pasmami obserwowanymi w mgławicach spiralnych i obłokami pyłu odnajdywanymi w Drodze Mlecznej^[14].

Pozagalaktyczne cefeidy

W 1923 Edwin Hubble wykonał dokładne zdjęcia M31 przy użyciu największego wówczas, 2,5-metrowego teleskopu zwierciadlanego. Szukając gwiazd nowych, przypadkowo odnalazł na jednym z nich gwiazdę zmienną. Zdjęcie, na którym ją zaznaczył, jest jedną z najbardziej znanych astronomicznych fotografii^[15]. Odnajdując kolejne, zidentyfikował je jako cefeidy, co pozwoliło mu obliczyć odległość do Galaktyki Andromedy. Wynik znacznie przewyższał rezultaty badań Hebera Curtisa^[16].

Badania Hubble’a ostatecznie dowiodły, że M31 jest w rzeczywistości osobną, znacznie oddaloną od nas galaktyką. Hubble jednak wówczas nie wiedział, że istnieją dwa typy cefeid^[17] – jego oszacowanie odległości okazało się jeszcze ponad dwukrotnie za małe^[3].

Rola Galaktyki Andromedy

Galaktyka Andromedy, najbliższa duża spiralna (choć nie najbliższa w ogóle), odgrywa znaczącą rolę w studiach nad galaktykami, naturą gwiazd i całego Wszechświata. Część Drogi Mlecznej jest bowiem zasłonięta przez pył międzygwiazdowy.

W 1943 Walter Baade, analizując gwiazdy w centrum M31, podzielił je na dwie populacje: młode wirujące w dysku (Typ I) oraz stare czerwone w centralnym zgrubieniu (Typ II)^[18]. Używana przez Baadego nomenklatura została przyjęta do opisu gwiazd w innych galaktykach.

Pierwsze radiowe mapy Galaktyki Andromedy zostały wykonane w latach 50. XX w. przez Johna Baldwina z Cambridge Radio Astronomy Group. Jądro M31 zostało skatalogowane jako 2C 56.

Podstawowe informacje

M31 jest jedną z niewielu galaktyk, których widma wykazują przesunięcie ku fioletowi. Jej prędkość radialna względem Słońca równa jest około 300 km/s^[1]. Po odliczeniu prędkości Układu Słonecznego wewnątrz Drogi Mlecznej, uzyskamy prędkość zbliżania się naszej Galaktyki i Galaktyki Andromedy – jest ona równa około 100 km/s^[3]. Nie oznacza to, że obie galaktyki na pewno zderzą się w odległej przyszłości, gdyż do tego styczna składowa wektora prędkości M31 musi być dostatecznie mała. Precyzyjne pomiary wykonane przy użyciu Teleskopu Hubble’a wykluczyły jednak w 2012 roku scenariusz, w którym galaktyki miałyby się minąć^[19]. Galaktyka Andromedy jest zatem rzeczywiście na kursie kolizyjnym z Drogą Mleczną, a początek zderzenia nastąpi za około 3 miliardy lat. Obie galaktyki najprawdopodobniej będą mieszać się przez kilka miliardów lat, a ostatecznie stworzą ogromną galaktykę eliptyczną^[20]. Takie zderzenia są pospolite we Wszechświecie (przykładem mogą być galaktyki Czułki).

Określenie dokładnej odległości do M31 nastręczało trudności. Kiedy w roku 1953 odkryto drugi, ciemniejszy typ cefeid (tzw. gwiazdy typu W Virginis^[17]), dystans oszacowany przez Edwina Hubble’a na ponad milion lat świetlnych został podwojony. W latach 90. XX wieku satelita Hipparcos określił tę odległość na 2,9 miliona lat świetlnych^[3]. Jednak, gdy później okazało się, że w przypadku bardzo odległych obiektów pomiary wykonane przy pomocy tego satelity często bywają zawyżone o około 10%, zasugerowano, że dystans do M31 może być mniejszy.

W 2005 roku grupa astronomów pod kierownictwem Ignasi Ribasa ogłosiła znalezienie w Galaktyce Andromedy układu zaćmieniowego dwóch gwiazd. Układ oznaczony jako M31VJ00443799+4129236^[21] składa się z jasnych, gorących, błękitnych gwiazd typu O oraz B. Badając okres zmienności (3,54969 dni), astronomowie mogli wyznaczyć rozmiary gwiazd. Znajomość rozmiarów i temperatury pozwoliła obliczyć ich absolutne wielkości gwiazdowe. To pozwoliło oszacować odległość do nich na 2,52 ± 0,14 milionów lat świetlnych^[2]. Jest to obecnie przyjmowana wartość, zgadzająca się z wynikami obserwacji cefeid oraz pomiarami przeprowadzonymi przy pomocy satelity Hipparcos (po korekcie).

Obecne oszacowania masy halo Galaktyki Andromedy, włącznie z ciemną materią dają wartość około 1,23×10¹² M_☉^[22], w porównaniu do 1,9×10¹² M_☉ Drogi Mlecznej. Dlatego M31 może nie być, jak sądzono wcześniej, główną masą w Grupie Lokalnej, chociaż jest dużo większa od naszej galaktyki i zawiera znacznie więcej gwiazd.

W szczególności, Galaktyka Andromedy zawiera więcej typowych gwiazd i jej szacowana jasność jest dwukrotnie większa niż Drogi Mlecznej^[23]. Z kolei w naszej galaktyce tempo formowania gwiazd jest większe. W M31 sumarycznie powstaje średnio jedna gwiazda o masie Słońca rocznie, w porównaniu do 3–5 takich gwiazd w Drodze Mlecznej^[24]. To sugeruje, że Galaktyka Andromedy ma już za sobą proces intensywnego powstawania gwiazd, który w Drodze Mlecznej wciąż trwa. Może to oznaczać, że w przyszłości obie galaktyki zrównają się pod względem liczby gwiazd.

Niektórzy badacze uważają, że Galaktyka Andromedy może być większa niż obecnie powszechnie się sądzi. Jej dysk miałby 260 000 lat świetlnych średnicy, a możliwe że niektóre czerwone olbrzymy znajdują się nawet w odległości 500 000 lat świetlnych od jądra galaktyki^[25].

Struktura

Galaktyka Andromedy została sklasyfikowana jako Sb w sekwencji Hubble’a^[26] lub SA(s)b w nowszej klasyfikacji^[1] – galaktyka spiralna bez poprzeczki, ze średniej wielkości jądrem i dość dobrze rozwiniętymi ramionami spiralnymi. Doniesienia naukowe z 2006 r. pozwalają jednak przypuszczać, że M31 może mieć małą poprzeczkę^[27]. Wtedy odpowiadałoby jej raczej oznaczenie SAB(s)b. Andromeda jest także klasyfikowana jako „obszar jądrowych linii emisyjnych o niskiej jonizacji” (LINER, Low-Ionization Nuclear Emission-line Region) – jest to najbardziej powszechna klasa galaktyk o aktywnych jądrach.

Galaktyka Andromedy posiada gęste podwójne jądro (zawierające co najmniej jedną czarną dziurę), co najmniej dwa spiralne ramiona wraz z pierścieniem kosmicznego pyłu, który może pochodzić z mniejszej galaktyki M32 oraz ponad 450 gromad kulistych – niektóre z nich należą do najgęstszych znanych^[28].

Scott Chapman z California Institute of Technology oraz Rodrigo Ibata z francuskiego obserwatorium w Strasbourgu, po przeprowadzeniu obserwacji teleskopami Kecka i wyznaczeniu prędkości gwiazd w halo M31, ogłosili w 2005 roku, że wiele z tych gwiazd w rzeczywistości należy do dysku Galaktyki Andromedy^[29]. Oznacza to, że spiralny dysk M31 może mieć nawet trzy razy większą średnicę (220 tysięcy lat świetlnych), niż szacowano wcześniej (od 70 do 120 tysięcy lat świetlnych).

Płaszczyzna obrotu Galaktyki Andromedy jest nachylona pod kątem 77° do kierunku w stronę Ziemi. Dysk nie jest całkowicie płaski, ale przypomina falę. Może to być spowodowane oddziaływaniem grawitacyjnym z bliskimi galaktykami satelickimi^[30].

Badania spektroskopowe umożliwiły dokładne pomiary prędkości rotacji M31 w zależności od odległości od jej jądra. Rosną one do 225 kilometrów na sekundę w odległości 1,3 tysiąca lat świetlnych, następnie maleją do minimalnej wartości 50 km/s dla promienia 7 tys. lat świetlnych, ponownie powoli rosną do maksimum 250 km/s w odległości 33 tys. lat świetlnych, i znów spadają do 200 km/s dla odległości 80 tys. lat świetlnych. Pomiary umożliwiły oszacowanie masy skoncentrowanej w jądrze na około 6×10⁹ M_☉. Całkowita masa galaktyki szybko wzrasta liniowo w promieniu 45 tys. lat świetlnych od jądra, dalej znacznie wolniej^[31].

Ramiona spiralne Galaktyki Andromedy są usiane licznymi obszarami H II, które Walter Baade opisał jako przypominające „paciorki na sznurku”. Są pomiędzy nimi większe odległości niż w Drodze Mlecznej^[32].

Skorygowane zdjęcia M31 pokazują w pełni strukturę jej ramion. Występuje specyficzny podział na ramiona wewnętrzne i zewnętrzne, oddzielone od siebie o minimum 13 tysięcy lat świetlnych. Jedną z przyczyn powstania tego dziwnego spiralnego wzoru może być interakcja z blisko położoną galaktyką M32. Można się o tym przekonać, obserwując przemieszczenia chmur neutralnego wodoru z gwiazd^[33].

W 1998 zdjęcia M31 wykonane w podczerwieni przez Europejską Agencję Kosmiczną pokazały, że kształt jej dysku może powoli zmieniać się w pierścień. Już teraz gaz i pył wewnątrz dysku Galaktyki Andromedy przypomina kilka nakładających się pierścieni, szczególnie w odległości 32 tysięcy lat świetlnych od jądra^[34]. Pierścień ten jest niewidoczny na zdjęciach w paśmie widzialnym.

Studia nad halo Galaktyki Andromedy pokazują, że jest ono podobne do tego w Drodze Mlecznej, z gwiazdami ubogimi w metale, a ich liczba maleje wraz z odległością od jądra^[35]. Podobieństwa halo galaktyk zwykle oznaczają, że rozwijają się w podobny sposób. Prawdopodobnie zarówno Galaktyka Andromedy jak i Droga Mleczna w ciągu ostatnich 12 miliardów lat wchłonęły od jednej do dwustu małych galaktyk^[36]. Gwiazdy w całkowitych halo obu galaktyk mogą wypełniać nawet do jednej trzeciej odległości pomiędzy nimi.

Cechy

W 1991 zdjęcia jądra Galaktyki Andromedy wykonane przez Kosmiczny Teleskop Hubble’a ukazały w jego obrębie dwa cieplejsze obszary oddzielone kilkoma latami świetlnymi. Początkowo sądzono, że jądro przykrywają obłoki pyłu absorbującego promieniowanie^[3], jednak późniejsze obserwacje z Ziemi dowiodły, że jądro M31 faktycznie ma podwójną strukturę, stanowiąc niejako układ podwójny. Zasugerowano, że jedna z części jądra może być pozostałością po wchłoniętej mniejszej galaktyce^[37].

Wykorzystując obserwacje Europejskiej Agencji Kosmicznej, odkryto w Galaktyce Andromedy wiele źródeł promieniowania X. Robin Barnard zasugerował, że te podgrzewające gaz do milionów kelwinów obiekty mogą być czarnymi dziurami. Widmo materii wpadającej do czarnych dziur jest takie samo jak gwiazd neutronowych, dwa typy obiektów różnią się jednak masą^[38].

6 stycznia 2006 roku na zdjęciach jądra galaktyki wykonanych w paśmie rentgenowskim przez teleskop Chandra oprócz trzech znanych wcześniej źródeł pojawiło się czwarte, oznaczone symbolem M31*. Źródło to stało się widoczne zapewne wskutek materii opadającej na supermasywną czarną dziurę. Szczegółowa analiza zdjęć z lat 1999–2005 wykazała, że źródło M31* znajdowało się w stanie wyciszenia. Jednak 6 stycznia 2006 roku czarna dziura nagle ponad stukrotnie pojaśniała, wzbudzając rozbłysk rentgenowski. Po rozbłysku M31* ponownie przygasła, choć w dalszym ciągu pozostaje dziesięciokrotnie jaśniejsza niż przed rozbłyskiem. Zdarzenie to wskazuje, że w tym czasie nastąpił znaczny wzrost tempa opadania strumienia materii na M31*, po którym następuje dalsze, choć już słabsze, opadanie materii w kierunku czarnej dziury^[39]^[40].

M31 zawiera w przybliżeniu 460 gromad kulistych^[41]. Największa z nich, Mayall II (zwana Globular One), jest najjaśniejszą gromadą kulistą w całej Grupie Lokalnej^[42]. Zawiera ona kilka milionów gwiazd i jest dwukrotnie jaśniejsza niż najjaśniejsza ze znanych w Drodze Mlecznej, Omega Centauri. Uważa się, że G1, zawierająca gwiazdy kilku pokoleń, jest pozostałością po wchłoniętej galaktyce karłowatej^[43].

W 2005 astronomowie odkryli w M31 nowy typ gromad gwiazd. Zawierają one setki tysięcy gwiazd, podobnie jak gromady kuliste. W odróżnieniu jednak od nich gromady te są znacznie większe i przez to mniej zagęszczone^[44].

Satelity Galaktyki Andromedy

**Satelity Galaktyki Andromedy**
Nazwa	Typ	Odległość od Słońca (mln ly)	Magnitudo	Rok odkrycia
M32	dE2	2,48	+9,2	1749
M110	dE6	2,69	+9,4	1773
NGC 185	dE5	2,01	+11	1787
NGC 147	dE5	2,2	+12	1829
Andromeda I	dE3	2,43	+13,2	1970
Andromeda II	dE0	2,13	+13	1970
Andromeda III	dE2	2,44	+10,3	1970
Andromeda IV^[45]	dIm?			1972
Andromeda V	dSph	2,52	+15,4	1998
Andromeda VI	dSph	2,55	+14,5	1998
Andromeda VII	dSph	2,49		1998
Andromeda VIII	dSph	2,7	+9,1	2003
Andromeda IX	dSph	2,5	+16,2	2004
Andromeda X	dSph	2,9	+16,2	2005

Stwierdzono istnienie 14 karłowatych galaktyk satelickich Andromedy, z których najbardziej znane to M32 oraz M110.

M32 jest małą galaktyką eliptyczną. Badania sugerują, że mogła niegdyś być znacznie większą spiralną. Przeszła jednak (lub wciąż przechodzi) w bardzo bliskim sąsiedztwie Galaktyki Andromedy i straciła przy tym swój dysk na rzecz większego sąsiada^[46].

M110 również wydaje się być w interakcji z M31. Astronomowie odnajdują w halo Galaktyki Andromedy podłużne obszary bogatych w metale gwiazd, które wydają się tworzyć strugi ciągnięte z galaktyk satelickich^[47]. M110 zawiera wyraźne pasma pyłu, które zwykle towarzyszą procesowi formowania się nowych gwiazd. Jest to nietypowe zjawisko w galaktykach eliptycznych.

W 2006 odkryto, że dziewięć z tych galaktyk leży w płaszczyźnie przechodzącej przez jądro M31. Może to oznaczać, że jest to powszechna zasada tłumacząca ich pochodzenie i że również inne nie są porozrzucane w przestrzeni przypadkowo^[48].

Nie jest pewne, czy Galaktyka Trójkąta również jest satelitą Galaktyki Andromedy^[3], byłaby największą z nich.

Galaktyka Andromedy w kulturze masowej

Galaktyka Andromedy została wykorzystana w wielu utworach science-fiction, zwykle jako miejsce, z którego pochodzą atakujący Drogę Mleczną kosmici. Przykładowo w odcinku serialu Star Trek z 1968 By Any Other Name (Pod jakimkolwiek innym imieniem) statek kosmiczny Enterprise zostaje porwany przez Kelvan – obcych z Galaktyki Andromedy. Podobny motyw pojawił się także w serialu Blake's 7. W jednym z odcinków statek głównego bohatera stoczył bitwę z najeźdźcami przybywającymi z Andromedy.

Galaktyka pojawiła się także w Andromedzie Gene'a Roddenberry'ego, gdzie stanowi część świata, w którym rozgrywa się fabuła serialu. Zgodnie z Superman: Birthright Marka Waida jest ona także miejscem pochodzenia jednej z głównych postaci współczesnej popkultury. Superman miał przybyć na Ziemię z Kryptonu – planety okrążającej gwiazdę M3 w Galaktyce Andromedy.

Andromeda odgrywa ważną rolę także w serialu A for Andromeda (ang. A jak Andromeda) – jest miejscem, z którego pochodzą służące do skonstruowania superkomputera sygnały radiowe. Serial osiągnął sukces i wyprodukowano także drugą jego serię – The Andromeda Breaktrough (ang. Przełom Andromedy).

Nawiązania do Galaktyki Andromedy pojawiły się także m.in. w jednym z epizodów Doctor Who i Latającym cyrku Monty Pythona.

Galaktyka inspirowała też twórców literatury. Przykładowo w 1957 radziecki pisarz Iwan Jefriemow napisał powieść Tumannost Andromedy (Mgławica Andromedy), natomiast Michael Crichton jest autorem The Andromeda Strain.

Według opowiadania Colina Wilsona The Return of the Lloigor z 1969 roku, umieszczonego w konwencji Mitów Cthulhu z Galaktyki Andromedy przybyli Lloigorowie – istoty, które stworzyły człowieka.
Galaktyka Andromedy występuje również w powieści Colina Kappa Formy Chaosu, jako miejsce skąd przybywają Obcy i dokąd podąży na końcu powieści główny bohater.

BioWare tworząc Mass Effect: Andromeda, za miejsce akcji obrali Galaktykę Andromedy.

Zobacz też

NGC 206 – najjaśniejsza chmura gwiazd w Galaktyce Andromedy
Katalog Messiera
New General Catalogue
zderzenie Galaktyki Andromedy z Drogą Mleczną

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Messier 31 w Nasa/Ipac Extragalactic Database
↑ ^a ^b ^c Ignasi Ribas, Carme Jordi, Francesc Vilardell, Edward L. Fitzpatrick i inni. First Determination of the Distance and Fundamental Properties of an Eclipsing Binary in the Andromeda Galaxy. „Astrophysical Journal”. Grudzień 2005. nr 635. s. L37–L40.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Messier 31 na stronach SEDS.org
↑ SEDS podaje 178′ × 63′ twierdząc, że są to najodpowiedniejsze liczby. Zauważa jednak, że w NED stoi 190′ × 60′.
↑ odległość_w_ly / 3,26 = odległość_w_parsekach.
↑ Określenie Mgławica Andromedy pochodzi z czasów, gdy nie znano natury Galaktyki Andromedy.
↑ Dokumentując swoje obserwacje z 964, Abd Al-Rahman Al Sufi zaznaczył, że była powszechnie znana w Persji co najmniej od 905 roku.
↑ Richard Hickley Allen, Star Names, Their Lore and Meaning, Dover Publication, Nowy Jork, 1963.
↑ William Herschel, On the Construction of the Heavens, Philosophical Transactions of the Royal Society of London, 75: 213–266. 1785.
↑ William Huggins, On the Spectra of Some of the Nebulae, Philosophical Transactions of the Royal Society of London, 154: 437–444. 1864.
↑ Isaac Roberts, A Selection of Photographs of Stars, Star-clusters and Nebulae, cz. II. London: The Universal Press.
↑ Vesto Slipher, The Radial Velocity of the Andromeda Nebula, Lowell Observatory Bulletin 1: 2.56–2.57. 1913.
↑ Heber Curtis, Novae in Spiral Nebulae and the Island Universe Theory, Publications of the Astronomical Society of the Pacific 100: 6 stycznia 1918.
↑ The Shapley – Curtis Debate in 1920 oraz powiązane dokumenty na stronach NASA.
↑ Astronomy Picture of the Day, z dnia 6 kwietnia 1996.
↑ Edwin Hubble, A spiral nebula as a stellar system, Messier 31, Astrophysical Journal 69: 103–158. 1929.
↑ ^a ^b Odkrył to Walter Baade.
↑ Walter Baade, The Resolution of Messier 32, NGC 205, and the Central Region of the Andromeda Nebula, Astrophysical Journal 100: 137. 1944.
↑ NASA's Hubble Shows Milky Way is Destined for Head-on Collision with Andromeda Galaxy. HubbleSite News Center, 2012-05-31. [dostęp 2012-06-01]. (ang.).
↑ Dr John Dubinski, University of Toronto, A Collision Between The Milky Way And The Andromeda Galaxy.
↑ Położenie M31VJ00443799+4129236 to: Ra. 00h 44m 37,99s, Dec. +41° 29′ 23,6″.
↑ N.W. Evans & M.I. Wilkinson, The mass of the Andromeda galaxy, Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 316, strony 929–942. 2000.
↑ PatrickP. Moore PatrickP., Oxford Astronomy Encyclopedia, Nowy Jork: Oxford University Press, 2002, ISBN 0-19-521833-7 .
↑ W. Liller, B. Mayer, The Rate of Nova Production in the Galaxy, Publications Astronomical Society of the Pacific 99, 606–609. Lipiec 1987.
↑ Solstation.com Wyniki badań Galaktyki Andromedy
↑ Galaktyka Andromedy w serwisie SEDS.org (Revised NGC and IC Catalog) (ang.)
↑ R.L. Beaton, E. Athanassoula, S.R. Majewski, P. Guhathakurta, M.F. Skrutskie, R.J. Patterson, M. Bureau, Unveiling the Boxy Bulge and Bar of the Andromeda Spiral Galaxy, Astrophysical Journal Letters. 2006
↑ Space Facts – Andromeda Galaxy
↑ S.C. Chapman, R. Ibata, G.F. Lewis, A.M.N. Ferguson, M. Irwin, A. McConnachie, N. Tanvir, A kinematically selected, metal-poor spheroid in the outskirts of M31, Astrophysical Journal.
↑ UC Santa Cruz, Astronomers Find Evidence of an Extreme Warp in the Stellar Disk of the Andromeda Galaxy, 9 stycznia 2001.
↑ V.C. Rubin, W.K.J. Ford, Rotation of the Andromeda Nebula from a Spectroscopic Survey of Emission, Astrophysical Journal 159: 379. 1970.
↑ H. Arp, Andromeda Nebula from a Spectroscopic Survey of Emission, Astrophysical Journal 139: 1045. 1964.
↑ R. Braun, The distribution and kinematics of neutral gas, HI region in M31, Astrophysical Journal 372, część 1, strony 54–66. 1991.
↑ Esa Science News, ISO unveils the hidden rings of Andromeda, 14 października 1998.
↑ J.S. Kalirai, K.M. Gilbert, P. Guhathakurta, S.R. Majewski, J.C. Ostheimer, R.M. Rich, M.C. Cooper, D.B. Reitzel, R.J. Patterson, The Metal-Poor Halo of the Andromeda Spiral Galaxy (M31), Astrophysical Journal, 2006.
↑ J.S. Bullock, K.V. Johnston, Tracing Galaxy Formation with Stellar Halos I: Methods, Astrophysical Journal 635: 931–949. 2005.
↑ Hubble news desk STScI-1993-18, Hubble Space Telescope Finds a Double Nucleus in the Andromeda Galaxy, 20 czerwca 1993.
↑ R. Barnard, U. Kolb, J.P. Osborne, Timing the bright X-ray population of the core of M31 with XMM-Newton, A&A, Sierpień 2005.
↑ Hubert Siejkowski: Pobliska czarna dziura słaba i nieprzewidywalna. Orion, Serwis edukacyjny Polskiego Towarzystwa Astronomicznego, 30 maja 2010.
↑ Obudziła się czarna dziura w Andromedzie, news.astronet.pl 29 maja 2010
↑ P. Barmby, J.P. Huchra, M31 Globular Clusters in the Hubble Space Telescope Archive. I. Cluster Detection and Completeness, Astrophysical Journal 122: 2458–2468. 2001.
↑ Hubble news desk STSci-1996-11, Hubble Spies Globular Cluster in Neighboring Galaxy. 24 kwietnia 1996.
↑ G. Meylan, A. Sarajedini, P. Jablonka, S.G. Djorgovski, T. Bridges, R.M. Rich, Mayal II = G1 in M31 – Giant Globular Cluster or Core of a Dwarf Elliptical Galaxy?. Astrophysical Journal 122: 830–841. 2001.
↑ A.P. Huxor, N.R. Tanvir, M.J. Irwin, R. Ibata, A new population of extended, luminous, star clusters in the halo of M31, Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 360: 993–1006. 2005.
↑ Przynależność wielce prawdopodobna, ale niepotwierdzona.
↑ K. Bekki, W.J. Couch, M.J. Drinkwater, M.D. Gregg, A New Formation Model for M32: A Threshed Early-type Spiral?, Astrophysical Journal 557: L39–L42. 2001.
↑ R. Ibata, M. Irwin, G. Lewis, A.M. Ferguson, N. Tanvir, A giant stream of metal-rich stars in the halo of the galaxy M31, Nature 412(6842): 49–52. 5 lipca 2001.
↑ A. Koch, E.K. Grebel, The Anisotropic Distribution of M 31 Satellite Galaxies: A Polar Great Plane of Early-Type Companions, Astronomical Journal 131: 1405–1415.

Linki zewnętrzne

M31 większa niż przypuszczano. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-12-05)].
Galaktyka Andromedy w bazie SIMBAD (ang.)
Messier 31 w SEDS.org (ang.)
Astronomy Picture of the Day: 17 października 1998 – 18 lipca 2004 – 22 grudnia 2005 (pol.)
Gromady Kuliste w M31 (ang.)
Galaktyka Andromedy na stronach SolStation (ang.)
Galaktyka Andromedy w Encyklopedii Astrobiologii, Astronomii i Astronautyki (ang.)
Ker Than, Strange Setup: Andromeda's Satellite Galaxies All Lined Up (ang.)
Symulacja zderzenia Galaktyki Andromedy z Drogą Mleczną (ang.)

Szablon:MessierNawigacja Szablon:NGCnawigacja

[ned-1] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Messier 31 w Nasa/Ipac Extragalactic Database

[distance-2] Ignasi Ribas, Carme Jordi, Francesc Vilardell, Edward L. Fitzpatrick i inni. First Determination of the Distance and Fundamental Properties of an Eclipsing Binary in the Andromeda Galaxy. „Astrophysical Journal”. Grudzień 2005. nr 635. s. L37–L40.

[seds-3] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Messier 31 na stronach SEDS.org

[diam-4] SEDS podaje 178′ × 63′ twierdząc, że są to najodpowiedniejsze liczby. Zauważa jednak, że w NED stoi 190′ × 60′.

[parsek-5] łość_w_ly / 3,26 = odległość_w_parsekach.

[błędna_nazwa-6] Określenie Mgławica Andromedy pochodzi z czasów, gdy nie znano natury Galaktyki Andromedy.

[al-sufi-7] Dokumentując swoje obserwacje z 964, Abd Al-Rahman Al Sufi zaznaczył, że była powszechnie znana w Persji co najmniej od 905 roku.

[hickley-8] Richard Hickley Allen, Star Names, Their Lore and Meaning, Dover Publication, Nowy Jork, 1963.

[herschell-9] William Herschel, On the Construction of the Heavens, Philosophical Transactions of the Royal Society of London, 75: 213–266. 1785.

[huggins-10] William Huggins, On the Spectra of Some of the Nebulae, Philosophical Transactions of the Royal Society of London, 154: 437–444. 1864.

[roberts-11] Isaac Roberts, A Selection of Photographs of Stars, Star-clusters and Nebulae, cz. II. London: The Universal Press.

[vesto-12] Vesto Slipher, The Radial Velocity of the Andromeda Nebula, Lowell Observatory Bulletin 1: 2.56–2.57. 1913.

[curtis-13] Heber Curtis, Novae in Spiral Nebulae and the Island Universe Theory, Publications of the Astronomical Society of the Pacific 100: 6 stycznia 1918.

[debata-14] The Shapley – Curtis Debate in 1920 oraz powiązane dokumenty na stronach NASA.

[var-15] Astronomy Picture of the Day, z dnia 6 kwietnia 1996.

[hubble-16] Edwin Hubble, A spiral nebula as a stellar system, Messier 31, Astrophysical Journal 69: 103–158. 1929.

[baade_cef-17] Odkrył to Walter Baade.

[baade-18] Walter Baade, The Resolution of Messier 32, NGC 205, and the Central Region of the Andromeda Nebula, Astrophysical Journal 100: 137. 1944.

[Hubble2012-19] NASA's Hubble Shows Milky Way is Destined for Head-on Collision with Andromeda Galaxy. HubbleSite News Center, 2012-05-31. [dostęp 2012-06-01]. (ang.).

[zderzenie-20] Dr John Dubinski, University of Toronto, A Collision Between The Milky Way And The Andromeda Galaxy.

[gzz-21] Położenie M31VJ00443799+4129236 to: Ra. 00h 44m 37,99s, Dec. +41° 29′ 23,6″.

[masa-22] N.W. Evans & M.I. Wilkinson, The mass of the Andromeda galaxy, Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 316, strony 929–942. 2000.

[23] PatrickP. Moore PatrickP., Oxford Astronomy Encyclopedia, Nowy Jork: Oxford University Press, 2002, ISBN 0-19-521833-7 .

[formowanie-24] W. Liller, B. Mayer, The Rate of Nova Production in the Galaxy, Publications Astronomical Society of the Pacific 99, 606–609. Lipiec 1987.

[25] Solstation.com Wyniki badań Galaktyki Andromedy

[seds_ngc-26] Galaktyka Andromedy w serwisie SEDS.org (Revised NGC and IC Catalog) (ang.)

[poprzeczka-27] R.L. Beaton, E. Athanassoula, S.R. Majewski, P. Guhathakurta, M.F. Skrutskie, R.J. Patterson, M. Bureau, Unveiling the Boxy Bulge and Bar of the Andromeda Spiral Galaxy, Astrophysical Journal Letters. 2006

[28] Space Facts – Andromeda Galaxy

[holo_dysk-29] S.C. Chapman, R. Ibata, G.F. Lewis, A.M.N. Ferguson, M. Irwin, A. McConnachie, N. Tanvir, A kinematically selected, metal-poor spheroid in the outskirts of M31, Astrophysical Journal.

[fala-30] UC Santa Cruz, Astronomers Find Evidence of an Extreme Warp in the Stellar Disk of the Andromeda Galaxy, 9 stycznia 2001.

[rotation-31] V.C. Rubin, W.K.J. Ford, Rotation of the Andromeda Nebula from a Spectroscopic Survey of Emission, Astrophysical Journal 159: 379. 1970.

[paciorki-32] H. Arp, Andromeda Nebula from a Spectroscopic Survey of Emission, Astrophysical Journal 139: 1045. 1964.

[braun-33] R. Braun, The distribution and kinematics of neutral gas, HI region in M31, Astrophysical Journal 372, część 1, strony 54–66. 1991.

[rings-34] Esa Science News, ISO unveils the hidden rings of Andromeda, 14 października 1998.

[metale-35] J.S. Kalirai, K.M. Gilbert, P. Guhathakurta, S.R. Majewski, J.C. Ostheimer, R.M. Rich, M.C. Cooper, D.B. Reitzel, R.J. Patterson, The Metal-Poor Halo of the Andromeda Spiral Galaxy (M31), Astrophysical Journal, 2006.

[merge-36] J.S. Bullock, K.V. Johnston, Tracing Galaxy Formation with Stellar Halos I: Methods, Astrophysical Journal 635: 931–949. 2005.

[2core-37] Hubble news desk STScI-1993-18, Hubble Space Telescope Finds a Double Nucleus in the Andromeda Galaxy, 20 czerwca 1993.

[barnard-38] R. Barnard, U. Kolb, J.P. Osborne, Timing the bright X-ray population of the core of M31 with XMM-Newton, A&A, Sierpień 2005.

[39] Hubert Siejkowski: Pobliska czarna dziura słaba i nieprzewidywalna. Orion, Serwis edukacyjny Polskiego Towarzystwa Astronomicznego, 30 maja 2010.

[40] Obudziła się czarna dziura w Andromedzie, news.astronet.pl 29 maja 2010

[gcl460-41] P. Barmby, J.P. Huchra, M31 Globular Clusters in the Hubble Space Telescope Archive. I. Cluster Detection and Completeness, Astrophysical Journal 122: 2458–2468. 2001.

[gclmag-42] Hubble news desk STSci-1996-11, Hubble Spies Globular Cluster in Neighboring Galaxy. 24 kwietnia 1996.

[g1-43] G. Meylan, A. Sarajedini, P. Jablonka, S.G. Djorgovski, T. Bridges, R.M. Rich, Mayal II = G1 in M31 – Giant Globular Cluster or Core of a Dwarf Elliptical Galaxy?. Astrophysical Journal 122: 830–841. 2001.

[new_cluster-44] A.P. Huxor, N.R. Tanvir, M.J. Irwin, R. Ibata, A new population of extended, luminous, star clusters in the halo of M31, Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 360: 993–1006. 2005.

[uncertain-45] Przynależność wielce prawdopodobna, ale niepotwierdzona.

[m32-46] K. Bekki, W.J. Couch, M.J. Drinkwater, M.D. Gregg, A New Formation Model for M32: A Threshed Early-type Spiral?, Astrophysical Journal 557: L39–L42. 2001.

[m110-47] R. Ibata, M. Irwin, G. Lewis, A.M. Ferguson, N. Tanvir, A giant stream of metal-rich stars in the halo of the galaxy M31, Nature 412(6842): 49–52. 5 lipca 2001.

[random-48] A. Koch, E.K. Grebel, The Anisotropic Distribution of M 31 Satellite Galaxies: A Polar Great Plane of Early-Type Companions, Astronomical Journal 131: 1405–1415.

[1]

[2]

[5]

[3]

[4]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

@@ Linia 9: / Linia 9: @@
  | gwiazdozbiór = [[Gwiazdozbiór Andromedy|Andromeda]]
  |          typ = SA(s)b<ref name="ned">[http://nedwww.ipac.caltech.edu/cgi-bin/nph-objsearch?objname=M31&extend=no&out_csys=Equatorial&out_equinox=J2000.0&obj_sort=RA+or+Longitude&of=pre_text&zv_breaker=30000.0&list_limit=5&img_stamp=YES Messier 31] w [http://nedwww.ipac.caltech.edu/ Nasa/Ipac Extragalactic Database]</ref>
- | rektascensja = {{RA|00|42|44,3}}<ref name="ned" />
+ | rektascensja = {{RA|00|42|44,3}}{{r|ned}}
- |   deklinacja = {{DEC|+41|16|09}}<ref name="ned" />
+ |   deklinacja = {{DEC|+41|16|09}}{{r|ned}}
  |       odl_ly = 2,52 [[rok świetlny|mln ly]]<ref name="distance">{{Cytuj pismo |nazwisko= Ribas|imię= Ignasi|nazwisko2= Jordi|imię2= Carme|nazwisko3= Vilardell|imię3= Francesc|nazwisko4= Fitzpatrick|imię4= Edward L.|nazwisko5= Hilditch|imię5= Ron W.|nazwisko6= Guinan|imię6= Edward F |tytuł= [http://adsabs.harvard.edu/abs/2005ApJ...635L..37R First Determination of the Distance and Fundamental Properties of an Eclipsing Binary in the Andromeda Galaxy]|czasopismo= Astrophysical Journal|oznaczenie= Grudzień 2005|wolumin= nr 635|strony= L37–L40}}</ref>
  |       odl_pc = 773 [[parsek|kpc]]<ref name="parsek">odległość_w_[[rok świetlny|ly]] / 3,26 = odległość_w_[[parsek]]ach.</ref>
- |     redshift = −0,001001<ref name="ned" />
+ |     redshift = −0,001001{{r|ned}}
- |      jas_wid = +4,36<ref name="ned" />
+ |      jas_wid = +4,36{{r|ned}}
  |     rozm_kąt = 178′ × 63′<ref name="seds">[http://messier.seds.org/m/m031.html Messier 31] na stronach SEDS.org</ref><ref name="diam">SEDS podaje 178′ × 63′ twierdząc, że są to najodpowiedniejsze liczby. Zauważa jednak, że w NED stoi 190′ × 60′.</ref>
  |      wymiary = 110 tys. ly
- |      jas_abs = −20,0<ref name="distance" />
+ |      jas_abs = −20,0{{r|distance}}
  |         masa = 12,3{{e|11}} {{masa Słońca}}
  |     satelity = [[Messier 32|M32]], [[Messier 110|M110]]
@@ Linia 25: / Linia 25: @@
 {{Inne znaczenia|galaktyki|[[Andromeda|inne znaczenia słowa „Andromeda”]]}}
-'''Galaktyka Andromedy''' (zwana również '''Messier 31''', '''M31''' lub '''NGC 224''', a wcześniej także ''Wielką Mgławicą w Andromedzie'')<ref name="błędna nazwa">Określenie ''Mgławica Andromedy'' pochodzi z czasów, gdy nie znano natury Galaktyki Andromedy. Obecnie jest ono błędne.</ref> – [[galaktyka spiralna]], leżąca około 2,52 miliona [[rok świetlny|lat świetlnych]] od [[Ziemia|Ziemi]] w [[Gwiazdozbiór Andromedy|gwiazdozbiorze Andromedy]].
+'''Galaktyka Andromedy''' (zwana również '''Messier 31''', '''M31''' lub '''NGC 224''', a wcześniej także ''Wielką Mgławicą w Andromedzie''<ref name="błędna nazwa">Określenie ''Mgławica Andromedy'' pochodzi z czasów, gdy nie znano natury Galaktyki Andromedy.</ref>) – [[galaktyka spiralna]], leżąca około 2,52 miliona [[rok świetlny|lat świetlnych]] od [[Ziemia|Ziemi]] w [[Gwiazdozbiór Andromedy|gwiazdozbiorze Andromedy]].
-Do niedawna sądzono, że Galaktyka Andromedy jest najmasywniejszą galaktyką w [[Grupa Lokalna Galaktyk|Grupie Lokalnej]], w skład której oprócz niej wchodzą również [[Droga Mleczna]], [[Galaktyka Trójkąta]] oraz około 50 mniejszych galaktyk. Obecnie, na podstawie dokładniejszych obliczeń opartych na nowszych danych obserwacyjnych, uważa się, że Droga Mleczna zawiera więcej [[ciemna materia|ciemnej materii]] i może być najmasywniejszym obiektem w grupie. Galaktyka Andromedy zawiera jednak znacznie więcej [[gwiazda|gwiazd]], ostatnie obserwacje przy pomocy [[Kosmiczny Teleskop Spitzera|Teleskopu Spitzera]] pozwalają szacować ich liczbę na około [[bilion]].
+Do niedawna sądzono{{kiedy}}, że Galaktyka Andromedy jest najmasywniejszą galaktyką w [[Grupa Lokalna Galaktyk|Grupie Lokalnej]], w skład której wchodzą również [[Droga Mleczna]], [[Galaktyka Trójkąta]] oraz około 50 mniejszych galaktyk. Obecnie, na podstawie nowszych danych obserwacyjnych, uważa się, że Droga Mleczna zawiera więcej [[ciemna materia|ciemnej materii]] i może być najmasywniejszym obiektem w grupie. Galaktyka Andromedy ma jednak znacznie więcej [[gwiazda|gwiazd]], obserwacje przy pomocy [[Kosmiczny Teleskop Spitzera|Teleskopu Spitzera]] pozwalają szacować ich liczbę na około [[bilion]]{{fakt}}.
-Galaktyka Andromedy jest największą i najjaśniejszą galaktyką nieba północnego. Doskonale widać ją nawet przez małe lornetki. Obserwacje można prowadzić także [[gołe oko|gołym okiem]], niekiedy nawet na przedmieściach większych miast. W obszarach izolowanych od oświetlenia widoczna jest jako niewielka mgiełka, jednak jej całkowita średnica kątowa przewyższa sześciokrotnie kątowe rozmiary [[Księżyc]]a.
+Galaktyka Andromedy jest największą i najjaśniejszą galaktyką nieba północnego. Widać ją nawet przez małe lornetki. Obserwacje można prowadzić także [[gołe oko|gołym okiem]], niekiedy nawet na przedmieściach większych miast, widoczna jest jako niewielka mgiełka. Jednak jej całkowita średnica kątowa przewyższa sześciokrotnie kątowe rozmiary [[Księżyc]]a.
 Nazwa galaktyki pochodzi od [[mitologia grecka|mitologicznej]] etiopskiej królewny [[Andromeda (mitologia)|Andromedy]].
 == Historia obserwacji ==
-Pierwsze udokumentowane obserwacje Galaktyki Andromedy przeprowadził w 964 roku [[Iran|perski]] [[astronom]] [[Abd Al-Rahman Al Sufi]], opisując ją jako ''małą chmurkę''<ref name="al-sufi">Dokumentując swoje obserwacje z 964, [[Abd Al-Rahman Al Sufi]] zaznaczył, że Galaktyka Andromedy była powszechnie znana w [[Iran|Persji]] co najmniej od 905 roku.</ref>. Jak twierdzi Richard Hickley Allen, Galaktyka Andromedy pojawiła się również na holenderskiej mapie nieba z około 1500 roku<ref name="hickley">Richard Hickley Allen, ''Star Names, Their Lore and Meaning'', Dover Publication, Nowy Jork, 1963.</ref>, jednak samej mapy jak dotąd nie odnaleziono.
+Pierwsze udokumentowane obserwacje Galaktyki Andromedy przeprowadził w 964 roku [[Iran|perski]] [[astronom]] [[Abd Al-Rahman Al Sufi]], opisując ją jako ''małą chmurkę''<ref name="al-sufi">Dokumentując swoje obserwacje z 964, [[Abd Al-Rahman Al Sufi]] zaznaczył, że była powszechnie znana w [[Iran|Persji]] co najmniej od 905 roku.</ref>. Jak twierdzi Richard Hickley Allen, Galaktyka Andromedy pojawiła się również na holenderskiej mapie nieba z około 1500 roku<ref name="hickley">Richard Hickley Allen, ''Star Names, Their Lore and Meaning'', Dover Publication, Nowy Jork, 1963.</ref>, jednak mapy tej jak dotąd nie odnaleziono.
-Pierwszy opis obiektu bazujący na obserwacjach [[teleskop]]owych sporządził [[Simon Marius]] 15 grudnia 1612 roku. [[Charles Messier]], nieznający zapisków Al Sufiego, błędnie podał Mariusa jako odkrywcę Galaktyki Andromedy, dopisując ją do swojego [[katalog Messiera|katalogu]] 3 sierpnia 1764. Całkowicie niezależnie od Al Sufiego i Mariusa, obiekt został odkryty jeszcze przez [[Giovanni Batista Hodierna|Giovanniego Batistę Hodiernę]] w 1654 oraz [[Ismail Bouillaud|Ismaila Bouillauda]] w 1661.
+Pierwszy opis obiektu bazujący na obserwacjach [[teleskop]]owych sporządził [[Simon Marius]] 15 grudnia 1612 roku. [[Charles Messier]], nieznający zapisków Al Sufiego, podał Mariusa jako odkrywcę Galaktyki Andromedy, dopisując ją do swojego [[katalog Messiera|katalogu]] 3 sierpnia 1764. Niezależnie obiekt odkryli jeszcze [[Giovanni Batista Hodierna]] w 1654 oraz [[Ismail Bouillaud]] w 1661.
-W 1785 astronom [[William Herschel]] podał, w zgodzie z ówczesnym poglądem na [[mgławica|mgławicowy]] charakter M31, że odległość do niej jest równa (nieprawidłowo) dwóm tysiącom odległości do [[Syriusz]]a<ref name="herschell">[[William Herschel]], ''On the Construction of the Heavens'', ''Philosophical Transactions of the Royal Society of London'', 75: 213–266. 1785.</ref>, czyli około 19 tysiącom lat świetlnych.
+W 1785 astronom [[William Herschel]] podał, w zgodzie z ówczesnym poglądem na [[mgławica|mgławicowy]] charakter M31, że odległość do niej jest równa dwóm tysiącom odległości do [[Syriusz]]a<ref name="herschell">[[William Herschel]], ''On the Construction of the Heavens'', ''Philosophical Transactions of the Royal Society of London'', 75: 213–266. 1785.</ref>, czyli około 19 tysiącom lat świetlnych.
-[[William Huggins]], pionier [[spektroskopia|spektroskopii]], obserwując w 1864 widmo Galaktyki Andromedy zauważył, że różni się ono od widm gazowych mgławic i przypomina raczej widma znanych gwiazd<ref name="huggins">[[William Huggins]], ''On the Spectra of Some of the Nebulae'', ''Philosophical Transactions of the Royal Society of London'', 154: 437–444. 1864.</ref>. Od tamtej pory zaczęto wierzyć, że M31 ma raczej – choć dziwną – naturę gwiazdową.
+[[William Huggins]], pionier [[spektroskopia|spektroskopii]], obserwując w 1864 widmo Galaktyki Andromedy, zauważył, że różni się ono od widm gazowych mgławic i przypomina raczej widma znanych gwiazd<ref name="huggins">[[William Huggins]], ''On the Spectra of Some of the Nebulae'', ''Philosophical Transactions of the Royal Society of London'', 154: 437–444. 1864.</ref>. Od tamtej pory zaczęto wierzyć, że M31 ma raczej – choć dziwną – naturę gwiazdową.
-sierpnia 1885 w Galaktyce Andromedy zaobserwowano wybuch [[supernowa|supernowej]] (znanej jako [[S Andromedae]] lub SN 1885A), pierwszy i jak dotąd jedyny w tej galaktyce. Ze względu na olbrzymią odległość do M31, z której ówcześni nie zdawali sobie sprawy, sklasyfikowano ją błędnie jako [[Nowa klasyczna|nową]] – zjawisko znacznie mniej spektakularne, ale powszechniejsze – i nazwano ''Nova 1885''. Maksimum swojej jasności, 6[[wielkość gwiazdowa|<sup>m</sup>]] osiągnęła pomiędzy 17 a 20 sierpnia 1885, w lutym 1890 osłabła do 16<sup>m</sup>. Jej uważnym obserwatorem był [[Ernst Hartwig]] z [[Obserwatorium w Tartu|Obserwatorium Dorpat]] w [[Estonia|Estonii]].
+sierpnia 1885 w Galaktyce Andromedy zaobserwowano wybuch [[supernowa|supernowej]] (znanej jako [[S Andromedae]] lub SN 1885A), pierwszy i jak dotąd jedyny w tej galaktyce. Ówcześni astronomowie nie zdawali sobie sprawy z odległości do M31, przez co sklasyfikowano ją jako [[Nowa klasyczna|nową]] – zjawisko znacznie mniej spektakularne, ale powszechniejsze – i nazwano ''Nova 1885''. Maksimum jasności, 6{{magnitudo}} osiągnęła pomiędzy 17 a 20 sierpnia 1885, w lutym 1890 osłabła do 16{{magnitudo}}. Jej uważnym obserwatorem był [[Ernst Hartwig]] z [[Obserwatorium w Tartu|Obserwatorium Dorpat]] w [[Estonia|Estonii]].
-[[Plik:Pic iroberts1.jpg|thumb|200px|Wielka Mgławica w Andromedzie na fotografii Isaaca Robertsa]]
+[[Plik:Pic iroberts1.jpg|thumb|Wielka Mgławica w Andromedzie na fotografii Isaaca Robertsa]]
-Pierwsze fotografie Galaktyki Andromedy zostały wykonane w 1887 przez [[Isaac Roberts|Isaaca Robertsa]]. Dzięki wyjątkowo długiej [[ekspozycja (fotografia)|ekspozycji]] zdjęcia pozwoliły po raz pierwszy w historii ujrzeć spiralną strukturę M31<ref name="roberts">[[Isaac Roberts]], ''A Selection of Photographs of Stars, Star-clusters and Nebulae'', cz. II. ''London: The Universal Press''.</ref>. Jednakże to odkrycie zostało zbagatelizowane. Sugerując się powszechnym poglądem, że obiekt ten jest tylko [[mgławica spiralna|mgławicą]] wewnątrz Drogi Mlecznej, Roberts uznał M31 za tworzący się system planetarny podobny do [[Układ Słoneczny|Układu Słonecznego]].
+Pierwsze fotografie Galaktyki Andromedy zostały wykonane w 1887 przez [[Isaac Roberts|Isaaca Robertsa]]. Dzięki wyjątkowo długiej [[ekspozycja (fotografia)|ekspozycji]] zdjęcia pozwoliły po raz pierwszy w ujrzeć jej spiralną strukturę<ref name="roberts">[[Isaac Roberts]], ''A Selection of Photographs of Stars, Star-clusters and Nebulae'', cz. II. ''London: The Universal Press''.</ref>. Jednakże to odkrycie zostało zbagatelizowane. Sugerując się powszechnym poglądem, że obiekt ten jest tylko [[mgławica spiralna|mgławicą]] wewnątrz Drogi Mlecznej, Roberts uznał M31 za tworzący się system planetarny podobny do [[Układ Słoneczny|Układu Słonecznego]].
-W 1912 [[Vesto Slipher]] z [[Lowell Observatory]] zmierzył, używając spektroskopii, [[prędkość radialna|prędkość radialną]] M31. Otrzymał wartość 300 kilometrów na sekundę w kierunku [[Słońce|Słońca]]<ref name="vesto">[[Vesto Slipher]], [http://adsabs.harvard.edu/abs/1944ApJ...100..137B ''The Radial Velocity of the Andromeda Nebula''], ''Lowell Observatory Bulletin'' 1: 2.56–2.57. 1913.</ref>. Była to największa wówczas zmierzona prędkość. Należy jednak zauważyć, że jest to prędkość względem Słońca, a nie Drogi Mlecznej – obie galaktyki zbliżają się do siebie z prędkością radialną trzykrotnie mniejszą<ref name="seds" />.
+W 1912 [[Vesto Slipher]] z [[Lowell Observatory]] zmierzył, używając spektroskopii, [[prędkość radialna|prędkość radialną]] M31. Otrzymał wartość 300 kilometrów na sekundę w kierunku [[Słońce|Słońca]]<ref name="vesto">[[Vesto Slipher]], [http://adsabs.harvard.edu/abs/1944ApJ...100..137B ''The Radial Velocity of the Andromeda Nebula''], ''Lowell Observatory Bulletin'' 1: 2.56–2.57. 1913.</ref>. Była to największa wówczas zmierzona prędkość. (Jest to prędkość względem Słońca, a nie Drogi Mlecznej – obie galaktyki zbliżają się do siebie z prędkością radialną trzykrotnie mniejszą{{r|seds}}.)
 === Wyspowy wszechświat ===
-W 1917 [[Heber Curtis]] zaobserwował wybuch [[nowa klasyczna|nowej]] w Galaktyce Andromedy. Studiując zapis fotograficzny, odkrył jeszcze 11 innych gwiazd nowych. Zauważył, że były one średnio o 10 wielkości gwiazdowych mniejsze od tych, które obserwowano w Drodze Mlecznej. Na tej podstawie oszacował odległość do M31 na około 500 tysięcy lat świetlnych. Zdziwiony wynikami wysunął śmiałą hipotezę – nazwaną ''wyspowym wszechświatem'' – że obserwowane [[mgławica spiralna|spiralne mgławice]] są w istocie innymi, niezależnymi galaktykami<ref name="curtis">[[Heber Curtis]], ''Novae in Spiral Nebulae and the Island Universe Theory'', ''Publications of the Astronomical Society of the Pacific'' 100: 6 stycznia 1918.</ref>.
+W 1917 [[Heber Curtis]] zaobserwował wybuch [[nowa klasyczna|nowej]] w Galaktyce Andromedy. Studiując zapis fotograficzny, odkrył jeszcze 11 innych gwiazd nowych. Zauważył, że były one średnio o 10 wielkości gwiazdowych mniejsze od obserwowanych w Drodze Mlecznej. Na tej podstawie oszacował odległość do M31 na około 500 tysięcy lat świetlnych. Zdziwiony wynikami wysunął śmiałą hipotezę – nazwaną ''wyspowym wszechświatem'' – że obserwowane [[mgławica spiralna|spiralne mgławice]] są w istocie niezależnymi galaktykami<ref name="curtis">[[Heber Curtis]], ''Novae in Spiral Nebulae and the Island Universe Theory'', ''Publications of the Astronomical Society of the Pacific'' 100: 6 stycznia 1918.</ref>.
-Odważna sugestia Curtisa odbiła się szerokim echem w środowisku astronomów. 26 kwietnia 1920 Curtis i [[Harlow Shapley]] odbyli słynną [[Wielka Debata|Wielką Debatę]], dotyczącą Drogi Mlecznej, mgławic spiralnych i rozmiarów [[Wszechświat]]a. Shapley był zdania, że nasza galaktyka jest jedyną, a mgławice spiralne są jej częścią. Co więcej, uważał, że stanowi ona cały Wszechświat. Curtis natomiast, by dowieść swoich racji, pytał dlaczego [[efekt Dopplera|przesunięcia dopplerowskie]] mgławic spiralnych są tak wielkie? Przedstawił również swoje obliczenia dotyczące gwiazd nowych w M31 oraz wykazał podobieństwo pomiędzy ciemnymi pasmami obserwowanymi w mgławicach spiralnych i obłokami pyłu odnajdywanymi w Drodze Mlecznej<ref name="debata">[http://antwrp.gsfc.nasa.gov/diamond_jubilee/debate20.html The Shapley – Curtis Debate in 1920] oraz powiązane dokumenty na stronach [[NASA]].</ref>.
+Odważna sugestia Curtisa odbiła się szerokim echem w środowisku astronomów. 26 kwietnia 1920 Curtis i [[Harlow Shapley]] odbyli słynną [[Wielka Debata|Wielką Debatę]], dotyczącą Drogi Mlecznej, mgławic spiralnych i rozmiarów [[Wszechświat]]a. Shapley był zdania, że nasza galaktyka jest jedyną i stanowi cały Wszechświat, a mgławice spiralne są jej częścią. Curtis natomiast, by dowieść swoich racji, pytał dlaczego [[efekt Dopplera|przesunięcia dopplerowskie]] mgławic spiralnych są tak duże. Przedstawił również swoje obliczenia dotyczące gwiazd nowych w M31 oraz wykazał podobieństwo pomiędzy ciemnymi pasmami obserwowanymi w mgławicach spiralnych i obłokami pyłu odnajdywanymi w Drodze Mlecznej<ref name="debata">[http://antwrp.gsfc.nasa.gov/diamond_jubilee/debate20.html The Shapley – Curtis Debate in 1920] oraz powiązane dokumenty na stronach [[NASA]].</ref>.
 === Pozagalaktyczne cefeidy ===
-W 1923 [[Edwin Hubble]] wykonał dokładne zdjęcia M31 przy użyciu największego wówczas, 2,5-[[metr]]owego [[Teleskop zwierciadlany|teleskopu zwierciadlanego]]. Szukając na nich gwiazd nowych, przypadkowo odnalazł na jednym z nich [[gwiazda zmienna|gwiazdę zmienną]]. Zdjęcie, na którym ją zaznaczył, jest jedną z najbardziej znanych astronomicznych fotografii<ref name="var">[http://antwrp.gsfc.nasa.gov/apod/ap960406.html Astronomy Picture of the Day], z dnia 6 kwietnia 1996.</ref>. Odnajdując kolejne, zidentyfikował je jako [[cefeida|cefeidy]], co pozwoliło mu obliczyć odległość do Galaktyki Andromedy. Wynik znacznie przewyższał rezultaty badań Hebera Curtisa<ref name="hubble">[[Edwin Hubble]], [http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/bib_query?1929ApJ....69..103H ''A spiral nebula as a stellar system, Messier 31''], ''Astrophysical Journal'' 69: 103–158. 1929.</ref>.
+W 1923 [[Edwin Hubble]] wykonał dokładne zdjęcia M31 przy użyciu największego wówczas, 2,5-[[metr]]owego [[Teleskop zwierciadlany|teleskopu zwierciadlanego]]. Szukając gwiazd nowych, przypadkowo odnalazł na jednym z nich [[gwiazda zmienna|gwiazdę zmienną]]. Zdjęcie, na którym ją zaznaczył, jest jedną z najbardziej znanych astronomicznych fotografii<ref name="var">[http://antwrp.gsfc.nasa.gov/apod/ap960406.html Astronomy Picture of the Day], z dnia 6 kwietnia 1996.</ref>. Odnajdując kolejne, zidentyfikował je jako [[cefeida|cefeidy]], co pozwoliło mu obliczyć odległość do Galaktyki Andromedy. Wynik znacznie przewyższał rezultaty badań Hebera Curtisa<ref name="hubble">[[Edwin Hubble]], [http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/bib_query?1929ApJ....69..103H ''A spiral nebula as a stellar system, Messier 31''], ''Astrophysical Journal'' 69: 103–158. 1929.</ref>.
-Badania Hubble’a ostatecznie dowiodły, że M31 jest w rzeczywistości osobną, znacznie oddaloną od nas galaktyką. Hubble jednak wówczas nie wiedział, że istnieją dwa typy cefeid<ref name="baade_cef">Odkrył to [[Walter Baade]].</ref> – jego oszacowanie odległości okazało się jeszcze ponad dwukrotnie za małe<ref name="seds" />.
+Badania Hubble’a ostatecznie dowiodły, że M31 jest w rzeczywistości osobną, znacznie oddaloną od nas galaktyką. Hubble jednak wówczas nie wiedział, że istnieją dwa typy cefeid<ref name="baade_cef">Odkrył to [[Walter Baade]].</ref> – jego oszacowanie odległości okazało się jeszcze ponad dwukrotnie za małe{{r|seds}}.
 === Rola Galaktyki Andromedy ===
-Galaktyka Andromedy, najbliższa duża spiralna (choć nie najbliższa w ogóle), odgrywa znaczącą rolę w studiach nad galaktykami, naturą gwiazd i całego Wszechświata. Większość zasłoniętych przez [[Ośrodek międzygwiazdowy|pył międzygwiazdowy]] obszarów Drogi Mlecznej można było poznać właśnie dzięki obserwacjom bardzo do niej podobnej Galaktyki Andromedy.
+Galaktyka Andromedy, najbliższa duża spiralna (choć nie najbliższa w ogóle), odgrywa znaczącą rolę w studiach nad galaktykami, naturą gwiazd i całego Wszechświata. Część Drogi Mlecznej jest bowiem zasłonięta przez [[Ośrodek międzygwiazdowy|pył międzygwiazdowy]].
-W 1943 [[Walter Baade]], analizując gwiazdy w centrum M31, był w stanie podzielić je na dwie populacje: młode wirujące w dysku ([[ewolucja gwiazd|Typ I]]) oraz stare czerwone w [[centralne zgrubienie galaktyczne|centralnym zgrubieniu]] (Typ II)<ref name="baade">[[Walter Baade]], [http://adsabs.harvard.edu/abs/1944ApJ...100..137B ''The Resolution of Messier 32, NGC 205, and the Central Region of the Andromeda Nebula''], ''Astrophysical Journal'' 100: 137. 1944.</ref>. Używana przez Baadego nomenklatura szybko została przyjęta przez innych astronomów, także do opisu gwiazd w innych galaktykach.
+W 1943 [[Walter Baade]], analizując gwiazdy w centrum M31, podzielił je na dwie populacje: młode wirujące w dysku ([[ewolucja gwiazd|Typ I]]) oraz stare czerwone w [[centralne zgrubienie galaktyczne|centralnym zgrubieniu]] (Typ II)<ref name="baade">[[Walter Baade]], [http://adsabs.harvard.edu/abs/1944ApJ...100..137B ''The Resolution of Messier 32, NGC 205, and the Central Region of the Andromeda Nebula''], ''Astrophysical Journal'' 100: 137. 1944.</ref>. Używana przez Baadego nomenklatura została przyjęta do opisu gwiazd w innych galaktykach.
 Pierwsze radiowe mapy Galaktyki Andromedy zostały wykonane w latach 50. XX w. przez [[John Baldwin|Johna Baldwina]] z [[Cavendish Astrophysics Group|Cambridge Radio Astronomy Group]]. Jądro M31 zostało skatalogowane jako 2C 56.
 == Podstawowe informacje ==
-M31 jest jedną z niewielu galaktyk, których widma wykazują [[przesunięcie ku fioletowi]]. Jej prędkość radialna względem Słońca równa jest około 300 km/s<ref name="ned" />. Po odliczeniu prędkości poruszania się [[Układ Słoneczny|Układu Słonecznego]] wewnątrz Drogi Mlecznej, uzyskamy prędkość zbliżania się naszej Galaktyki i Galaktyki Andromedy – jest ona równa około 100 km/s<ref name="seds" />. Nie oznacza to jeszcze, że obie galaktyki na pewno zderzą się w odległej przyszłości, gdyż do tego [[prędkość tangencjalna|styczna]] składowa [[wektor]]a prędkości M31 musi być dostatecznie mała. Precyzyjne pomiary wykonane przy użyciu [[Kosmiczny Teleskop Hubble’a|Teleskopu Hubble’a]] wykluczyły w 2012 roku scenariusz, w którym galaktyki miałyby się minąć<ref name=Hubble2012>{{cytuj stronę|url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2012/20/full/|tytuł=NASA's Hubble Shows Milky Way is Destined for Head-on Collision with Andromeda Galaxy|data=2012-05-31|opublikowany=HubbleSite News Center|język=en|data dostępu=2012-06-01}}</ref>. Galaktyka Andromedy jest zatem rzeczywiście na kursie kolizyjnym z Drogą Mleczną, a początek [[Zderzenie Galaktyki Andromedy z Drogą Mleczną|zderzenia]] nastąpi za około 3 miliardy lat. Obie galaktyki najprawdopodobniej będą mieszać się przez kilka miliardów lat, a ostatecznie stworzą ogromną [[galaktyka eliptyczna|galaktykę eliptyczną]]<ref name="zderzenie">Dr John Dubinski, [[University of Toronto]], [http://web.archive.org/web/20060517100338/http://www.haydenplanetarium.org:80/hp/vo/ava/avapages/G0601andmilwy.html ''A Collision Between The Milky Way And The Andromeda Galaxy''].</ref>. Takie zderzenia są pospolite we Wszechświecie, możemy je obserwować również teraz (przykładem mogą być [[Galaktyki Czułki]]).
+M31 jest jedną z niewielu galaktyk, których widma wykazują [[przesunięcie ku fioletowi]]. Jej prędkość radialna względem Słońca równa jest około 300&nbsp;km/s{{r|ned}}. Po odliczeniu prędkości [[Układ Słoneczny|Układu Słonecznego]] wewnątrz Drogi Mlecznej, uzyskamy prędkość zbliżania się naszej Galaktyki i Galaktyki Andromedy – jest ona równa około 100&nbsp;km/s{{r|seds}}. Nie oznacza to, że obie galaktyki na pewno zderzą się w odległej przyszłości, gdyż do tego [[prędkość tangencjalna|styczna]] składowa [[wektor]]a prędkości M31 musi być dostatecznie mała. Precyzyjne pomiary wykonane przy użyciu [[Kosmiczny Teleskop Hubble’a|Teleskopu Hubble’a]] wykluczyły jednak w 2012 roku scenariusz, w którym galaktyki miałyby się minąć<ref name=Hubble2012>{{cytuj stronę|url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2012/20/full/|tytuł=NASA's Hubble Shows Milky Way is Destined for Head-on Collision with Andromeda Galaxy|data=2012-05-31|opublikowany=HubbleSite News Center|język=en|data dostępu=2012-06-01}}</ref>. Galaktyka Andromedy jest zatem rzeczywiście na kursie kolizyjnym z Drogą Mleczną, a początek [[Zderzenie Galaktyki Andromedy z Drogą Mleczną|zderzenia]] nastąpi za około 3 miliardy lat. Obie galaktyki najprawdopodobniej będą mieszać się przez kilka miliardów lat, a ostatecznie stworzą ogromną [[galaktyka eliptyczna|galaktykę eliptyczną]]<ref name="zderzenie">Dr John Dubinski, [[University of Toronto]], [http://web.archive.org/web/20060517100338/http://www.haydenplanetarium.org:80/hp/vo/ava/avapages/G0601andmilwy.html ''A Collision Between The Milky Way And The Andromeda Galaxy''].</ref>. Takie zderzenia są pospolite we Wszechświecie (przykładem mogą być [[galaktyki Czułki]]).
-Pomimo szerokiej wiedzy, jaką naukowcy posiadają o Galaktyce Andromedy, określenie dokładnej odległości do niej zawsze stanowiło problem. Kiedy w roku 1953 odkryto drugi, ciemniejszy typ cefeid (tzw. [[gwiazdy typu W Virginis]]<ref name="baade_cef" />), dystans oszacowany przez Edwina Hubble’a na ponad milion lat świetlnych został podwojony. W latach 90. XX wieku satelita [[Hipparcos]] określił tę odległość na 2,9 miliona lat świetlnych<ref name="seds" />. Jednak gdy później okazało się, że w przypadku bardzo odległych obiektów pomiary wykonane przy pomocy tego satelity często bywają zawyżone o około 10%, zasugerowano, że dystans do M31 może być mniejszy.
+Określenie dokładnej odległości do M31 nastręczało trudności. Kiedy w roku 1953 odkryto drugi, ciemniejszy typ cefeid (tzw. [[gwiazdy typu W Virginis]]{{r|baade_cef}}), dystans oszacowany przez Edwina Hubble’a na ponad milion lat świetlnych został podwojony. W latach 90. XX wieku satelita [[Hipparcos]] określił tę odległość na 2,9 miliona lat świetlnych{{r|seds}}. Jednak, gdy później okazało się, że w przypadku bardzo odległych obiektów pomiary wykonane przy pomocy tego satelity często bywają zawyżone o około 10%, zasugerowano, że dystans do M31 może być mniejszy.
-Rozwiązanie pojawiło się w 2005 roku, gdy grupa astronomów pod kierownictwem [[Ignasi Ribas]]a ogłosiła znalezienie w Galaktyce Andromedy [[Gwiazda zmienna zaćmieniowa|układu zaćmieniowego dwóch gwiazd]]. Układ oznaczony jako M31VJ00443799+4129236<ref name="gzz">Położenie M31VJ00443799+4129236 to: Ra. 00h 44m 37,99s, Dec. +41° 29′ 23,6″.</ref> składa się z jasnych, gorących, błękitnych gwiazd typu O oraz B. Badając okres zmienności (3,54969 dni), astronomowie mogli wyznaczyć rozmiary gwiazd. Znając rozmiary i temperatury, mogli wyznaczyć ich [[absolutna wielkość gwiazdowa|absolutne wielkości gwiazdowe]]. Stąd możliwe było oszacowanie odległości do nich na 2,52 ± 0,14 milionów lat świetlnych<ref name="distance" />. Jest to obecnie przyjmowana wartość, zgadzająca się z wynikami obserwacji cefeid oraz pomiarami przeprowadzonymi przy pomocy satelity Hipparcos (po odliczeniu błędu).
+W 2005 roku grupa astronomów pod kierownictwem [[Ignasi Ribas]]a ogłosiła znalezienie w Galaktyce Andromedy [[Gwiazda zmienna zaćmieniowa|układu zaćmieniowego dwóch gwiazd]]. Układ oznaczony jako M31VJ00443799+4129236<ref name="gzz">Położenie M31VJ00443799+4129236 to: Ra. 00h 44m 37,99s, Dec. +41° 29′ 23,6″.</ref> składa się z jasnych, gorących, błękitnych gwiazd typu O oraz B. Badając okres zmienności (3,54969 dni), astronomowie mogli wyznaczyć rozmiary gwiazd. Znajomość rozmiarów i temperatury pozwoliła obliczyć ich [[absolutna wielkość gwiazdowa|absolutne wielkości gwiazdowe]]. To pozwoliło oszacować odległość do nich na 2,52 ± 0,14 milionów lat świetlnych{{r|distance}}. Jest to obecnie przyjmowana wartość, zgadzająca się z wynikami obserwacji cefeid oraz pomiarami przeprowadzonymi przy pomocy satelity Hipparcos (po korekcie).
-Obecne oszacowania [[masa (fizyka)|masy]] [[halo galaktyczne|halo]] Galaktyki Andromedy, włącznie z [[ciemna materia|ciemną materią]] dają wartość około 1,23{{e|12}} [[Masa Słońca|''M''<sub>☉</sub>]]<ref name="masa">N.W. Evans & M.I. Wilkinson, [http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/bib_query?2000MNRAS.316..929E ''The mass of the Andromeda galaxy''], ''Monthly Notices of the Royal Astronomical Society'' 316, strony 929–942. [[2000]].</ref>, w porównaniu do 1,9{{e|12}} ''M''<sub>☉</sub> dla Drogi Mlecznej. Dlatego M31 może nie być, jak sądzono wcześniej, główną masą w [[Grupa Lokalna Galaktyk|Grupie Lokalnej]], chociaż jest dużo większa od naszej Galaktyki i zawiera znacznie więcej gwiazd.
+Obecne oszacowania [[masa (fizyka)|masy]] [[halo galaktyczne|halo]] Galaktyki Andromedy, włącznie z [[ciemna materia|ciemną materią]] dają wartość około 1,23{{e|12}}&nbsp;{{Masa Słońca}}<ref name="masa">N.W. Evans & M.I. Wilkinson, [http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/bib_query?2000MNRAS.316..929E ''The mass of the Andromeda galaxy''], ''Monthly Notices of the Royal Astronomical Society'' 316, strony 929–942. 2000.</ref>, w porównaniu do 1,9{{e|12}}&nbsp;{{Masa Słońca}} Drogi Mlecznej. Dlatego M31 może nie być, jak sądzono wcześniej, główną masą w [[Grupa Lokalna Galaktyk|Grupie Lokalnej]], chociaż jest dużo większa od naszej galaktyki i zawiera znacznie więcej gwiazd.
-W szczególności, Galaktyka Andromedy zawiera więcej typowych gwiazd i jej szacowana jasność jest dwukrotnie większa niż Drogi Mlecznej<ref name"moore">Patrick Moore, ''Oxford Astronomy Encyclopedia'', Oxford University Press, Nowy Jork, 2002. {{ISBN|0-19-521833-7}}</ref>. Z kolei w naszej Galaktyce tempo [[powstawanie gwiazd|formowania gwiazd]] jest znacznie większe. W M31 sumarycznie powstaje średnio jedna gwiazda o [[masa Słońca|masie Słońca]] rocznie, w porównaniu do 3–5 takich gwiazd w Drodze Mlecznej<ref name="formowanie">W. Liller, B. Mayer, [http://adsabs.harvard.edu/abs/1987PASP...99..606L ''The Rate of Nova Production in the Galaxy''], ''Publications Astronomical Society of the Pacific'' 99, 606–609. Lipiec 1987.</ref>. To sugeruje, że Galaktyka Andromedy ma już za sobą proces intensywnego powstawania gwiazd, podczas gdy Droga Mleczna jest w jego trakcie. Może to oznaczać, że w przyszłości obie galaktyki zrównają się pod względem liczby gwiazd.
+W szczególności, Galaktyka Andromedy zawiera więcej typowych gwiazd i jej szacowana jasność jest dwukrotnie większa niż Drogi Mlecznej<ref name"moore">{{cytuj|autor=Patrick Moore|tytuł=Oxford Astronomy Encyclopedia|wydawca=Oxford University Press|miejsce=Nowy Jork|data=2002|isbn=0-19-521833-7}}</ref>. Z kolei w naszej galaktyce tempo [[powstawanie gwiazd|formowania gwiazd]] jest większe. W M31 sumarycznie powstaje średnio jedna gwiazda o [[masa Słońca|masie Słońca]] rocznie, w porównaniu do 3–5 takich gwiazd w Drodze Mlecznej<ref name="formowanie">W. Liller, B. Mayer, [http://adsabs.harvard.edu/abs/1987PASP...99..606L ''The Rate of Nova Production in the Galaxy''], ''Publications Astronomical Society of the Pacific'' 99, 606–609. Lipiec 1987.</ref>. To sugeruje, że Galaktyka Andromedy ma już za sobą proces intensywnego powstawania gwiazd, który w Drodze Mlecznej wciąż trwa. Może to oznaczać, że w przyszłości obie galaktyki zrównają się pod względem liczby gwiazd.
-Ponadto niektórzy badacze uważają, że Galaktyka Andromedy może być dużo większa niż obecnie powszechnie się sądzi (jej dysk miałby aż 260&nbsp;000 lat świetlnych średnicy, a możliwe, że niektóre [[Czerwony olbrzym|czerwone olbrzymy]] znajdują się w odległości 500&nbsp;000 lat świetlnych od jądra galaktyki<ref>[http://www.solstation.com/x-objects/andromeda.htm Solstation.com Wyniki badań Galaktyki Andromedy]</ref>).
+Niektórzy badacze uważają, że Galaktyka Andromedy może być większa niż obecnie powszechnie się sądzi. Jej dysk miałby {{formatnum:260000}} lat świetlnych średnicy, a możliwe że niektóre [[Czerwony olbrzym|czerwone olbrzymy]] znajdują się nawet w odległości {{formatnum:500000}} lat świetlnych od jądra galaktyki<ref>[http://www.solstation.com/x-objects/andromeda.htm Solstation.com Wyniki badań Galaktyki Andromedy]</ref>.
 == Struktura ==
-Galaktyka Andromedy została sklasyfikowana jako Sb w [[Galaktyka#Typy galaktyk|sekwencji Hubble’a]]<ref name="seds_ngc">{{SEDS|NGC 224}}</ref> lub SA(s)b w nowszej klasyfikacji<ref name="ned" />. Oznacza to galaktykę spiralną bez poprzeczki, ze średniej wielkości jądrem i dość dobrze rozwiniętymi [[ramię spiralne|ramionami spiralnymi]]. Ostatnie doniesienia naukowe pozwalają jednak przypuszczać, że M31 może mieć małą poprzeczkę<ref name="poprzeczka">R.L. Beaton, E. Athanassoula, S.R. Majewski, P. Guhathakurta, M.F. Skrutskie, R.J. Patterson, M. Bureau, [http://adsabs.harvard.edu/abs/2006astro.ph..5239B ''Unveiling the Boxy Bulge and Bar of the Andromeda Spiral Galaxy''], ''Astrophysical Journal Letters''. 2006</ref>. Wtedy jej typowi odpowiadałoby raczej poprawione oznaczenie SAB(s)b. Andromeda jest także galaktyką klasyfikowaną jako ''obszar jądrowych linii emisyjnych o niskiej jonizacji'' (LINER z ang. – Low-Ionization Nuclear Emission-line Region) – jest to najbardziej powszechna klasa [[Galaktyka aktywna|galaktyk o aktywnych jądrach]].
+Galaktyka Andromedy została sklasyfikowana jako Sb w [[Galaktyka#Typy galaktyk|sekwencji Hubble’a]]<ref name="seds_ngc">{{SEDS|NGC 224}}</ref> lub SA(s)b w nowszej klasyfikacji{{r|ned}} – galaktyka spiralna bez poprzeczki, ze średniej wielkości jądrem i dość dobrze rozwiniętymi [[ramię spiralne|ramionami spiralnymi]]. Doniesienia naukowe z 2006&nbsp;r. pozwalają jednak przypuszczać, że M31 może mieć małą poprzeczkę<ref name="poprzeczka">R.L. Beaton, E. Athanassoula, S.R. Majewski, P. Guhathakurta, M.F. Skrutskie, R.J. Patterson, M. Bureau, [http://adsabs.harvard.edu/abs/2006astro.ph..5239B ''Unveiling the Boxy Bulge and Bar of the Andromeda Spiral Galaxy''], ''Astrophysical Journal Letters''. 2006</ref>. Wtedy odpowiadałoby jej raczej oznaczenie SAB(s)b. Andromeda jest także klasyfikowana jako „obszar jądrowych linii emisyjnych o niskiej jonizacji” (LINER, {{j|en|kursywa=tak|Low-Ionization Nuclear Emission-line Region}}) – jest to najbardziej powszechna klasa [[Galaktyka aktywna|galaktyk o aktywnych jądrach]].
-Galaktyka Andromedy posiada gęste podwójne jądro (zawierające co najmniej jedną [[Czarna dziura|czarną dziurę]]), co najmniej dwa spiralne ramiona wraz z pierścieniem kosmicznego pyłu, który może pochodzić z mniejszej galaktyki [[Messier 32|M32]] oraz ponad 450 [[Gromada kulista|gromad kulistych]] – niektóre z nich należą do najgęstszych tego typu obiektów znanych nauce<ref>Space Facts – [http://space-facts.com/andromeda/ Andromeda Galaxy]</ref>.
+Galaktyka Andromedy posiada gęste podwójne jądro (zawierające co najmniej jedną [[Czarna dziura|czarną dziurę]]), co najmniej dwa spiralne ramiona wraz z pierścieniem kosmicznego pyłu, który może pochodzić z mniejszej galaktyki [[Messier 32|M32]] oraz ponad 450 [[Gromada kulista|gromad kulistych]] – niektóre z nich należą do najgęstszych znanych<ref>Space Facts – [http://space-facts.com/andromeda/ Andromeda Galaxy]</ref>.
+[[Scott Chapman]] z [[California Institute of Technology]] oraz [[Rodrigo Ibata]] z francuskiego [[Observatoire Astronomique de Strasbourg|obserwatorium w Strasbourgu]], po przeprowadzeniu obserwacji [[Teleskopy Kecka|teleskopami Kecka]] i wyznaczeniu prędkości gwiazd w halo M31, ogłosili w 2005 roku, że wiele z tych gwiazd w rzeczywistości należy do dysku Galaktyki Andromedy<ref name="holo_dysk">S.C. Chapman, R. Ibata, G.F. Lewis, A.M.N. Ferguson, M. Irwin, A. McConnachie, N. Tanvir, [http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/bib_query?astro-ph/0602604 ''A kinematically selected, metal-poor spheroid in the outskirts of M31''], ''Astrophysical Journal''.</ref>. Oznacza to, że spiralny dysk M31 może mieć nawet trzy razy większą średnicę (220 tysięcy lat świetlnych), niż szacowano wcześniej (od 70 do 120 tysięcy lat świetlnych).
-[[Plik:Andromeda Galaxy Spitzer.jpg|thumb|300px|Galaktyka Andromedy w [[podczerwień|podczerwieni]]. Zdjęcie wykonane [[Kosmiczny Teleskop Spitzera|Teleskopem Spitzera]].]]
-[[Scott Chapman]] z [[California Institute of Technology]] oraz [[Rodrigo Ibata]] z [[Francja|francuskiego]] [[Observatoire Astronomique de Strasbourg]], po przeprowadzeniu obserwacji [[Teleskopy Kecka|teleskopami Kecka]] i wyznaczeniu prędkości gwiazd z halo M31, ogłosili w 2005 roku, że ogromna liczba tych gwiazd w rzeczywistości należy do dysku Galaktyki Andromedy<ref name="holo_dysk">S.C. Chapman, R. Ibata, G.F. Lewis, A.M.N. Ferguson, M. Irwin, A. McConnachie, N. Tanvir, [http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/bib_query?astro-ph/0602604 ''A kinematically selected, metal-poor spheroid in the outskirts of M31''], ''Astrophysical Journal''.</ref>. Oznacza to, że spiralny dysk M31 może mieć nawet trzy razy większą średnicę (220 tysięcy lat świetlnych), niż szacowano wcześniej (od 70 do 120 tysięcy lat świetlnych).
-Płaszczyzna obrotu Galaktyki Andromedy jest [[inklinacja|nachylona]] pod kątem 77° do kierunku  w stronę [[Ziemia|Ziemi]], gdzie kąt 90° oznaczałby widok całkowicie z boku. Analizy kształtu dysku pokazują, że nie jest on całkowicie płaski, ale przypomina falę. Może to być spowodowane oddziaływaniem grawitacyjnym z bliskimi M31 galaktykami satelickimi<ref name="fala">UC Santa Cruz, [http://web.archive.org/web/20160310112744/http://www1.ucsc.edu/news_events/press_releases/archive/00-01/01-01/andromeda.html ''Astronomers Find Evidence of an Extreme Warp in the Stellar Disk of the Andromeda Galaxy''], 9 stycznia 2001.</ref>.
+Płaszczyzna obrotu Galaktyki Andromedy jest [[inklinacja|nachylona]] pod kątem 77° do kierunku w stronę [[Ziemia|Ziemi]]. Dysk nie jest całkowicie płaski, ale przypomina falę. Może to być spowodowane oddziaływaniem grawitacyjnym z bliskimi galaktykami satelickimi<ref name="fala">UC Santa Cruz, [http://web.archive.org/web/20160310112744/http://www1.ucsc.edu/news_events/press_releases/archive/00-01/01-01/andromeda.html ''Astronomers Find Evidence of an Extreme Warp in the Stellar Disk of the Andromeda Galaxy''], 9 stycznia 2001.</ref>.
-Badania spektroskopowe umożliwiły dokładne pomiary [[krzywa rotacji galaktyki|prędkości rotacji]] M31 w zależności od odległości od jej jądra. Rosną one do 225 kilometrów na sekundę w odległości 1,3 tysiąca lat świetlnych, następnie maleją do minimalnej wartości 50 km/s dla promienia 7 tys. lat świetlnych, ponownie powoli rosną do maksimum 250 km/s w odległości 33 tys. lat świetlnych, i wreszcie znów spadają do 200 km/s dla odległości 80 tys. lat świetlnych. Pomiary umożliwiły oszacowanie masy skoncentrowanej w jądrze na około 6{{e|9}} ''M''<sub>☉</sub>. Całkowita masa galaktyki szybko wzrasta liniowo w promieniu 45 tys. lat świetlnych od jądra, dalej znacznie wolniej<ref name="rotation">V.C. Rubin, W.K.J. Ford, [http://adsabs.harvard.edu/abs/1970ApJ...159..379R ''Rotation of the Andromeda Nebula from a Spectroscopic Survey of Emission''], ''Astrophysical Journal'' 159: 379. 1970.</ref>.
+Badania spektroskopowe umożliwiły dokładne pomiary [[krzywa rotacji galaktyki|prędkości rotacji]] M31 w zależności od odległości od jej jądra. Rosną one do 225 kilometrów na sekundę w odległości 1,3 tysiąca lat świetlnych, następnie maleją do minimalnej wartości 50&nbsp;km/s dla promienia 7 tys. lat świetlnych, ponownie powoli rosną do maksimum 250&nbsp;km/s w odległości 33 tys. lat świetlnych, i znów spadają do 200&nbsp;km/s dla odległości 80 tys. lat świetlnych. Pomiary umożliwiły oszacowanie masy skoncentrowanej w jądrze na około 6{{e|9}}&nbsp;{{Masa Słońca}}. Całkowita masa galaktyki szybko wzrasta liniowo w promieniu 45 tys. lat świetlnych od jądra, dalej znacznie wolniej<ref name="rotation">V.C. Rubin, W.K.J. Ford, [http://adsabs.harvard.edu/abs/1970ApJ...159..379R ''Rotation of the Andromeda Nebula from a Spectroscopic Survey of Emission''], ''Astrophysical Journal'' 159: 379. 1970.</ref>.
-Ramiona spiralne Galaktyki Andromedy są usiane licznymi [[Obszar H II|obszarami H II]], które Walter Baade opisał jako przypominające ''paciorki na sznurku''. Wydaje się, że są one rozmieszczone ciasno, lecz w rzeczywistości są pomiędzy nimi większe odległości niż w Drodze Mlecznej<ref name="paciorki">H. Arp, [http://adsabs.harvard.edu/abs/1964ApJ...139.1045A ''Andromeda Nebula from a Spectroscopic Survey of Emission''], ''Astrophysical Journal'' 139: 1045. 1964.</ref>.
+Ramiona spiralne Galaktyki Andromedy są usiane licznymi [[Obszar H II|obszarami H II]], które Walter Baade opisał jako przypominające „paciorki na sznurku”. Są pomiędzy nimi większe odległości niż w Drodze Mlecznej<ref name="paciorki">H. Arp, [http://adsabs.harvard.edu/abs/1964ApJ...139.1045A ''Andromeda Nebula from a Spectroscopic Survey of Emission''], ''Astrophysical Journal'' 139: 1045. 1964.</ref>.
-Skorygowane zdjęcia M31 pokazują w pełni strukturę jej ramion. Obserwujemy specyficzny podział na ramiona wewnętrzne i zewnętrzne, oddzielone od siebie o minimum 13 tysięcy lat świetlnych. Jedną z przyczyn powstania tego dziwnego spiralnego wzoru może być interakcja z towarzyszącą Galaktyce Andromedy, bardzo blisko położoną galaktyką [[Messier 32|M32]]. Można się o tym przekonać obserwując przemieszczenia [[Obszar H I|chmur neutralnego wodoru]] z gwiazd<ref name="braun">R. Braun, [http://adsabs.harvard.edu/abs/1991ApJ...372...54B ''The distribution and kinematics of neutral gas, HI region in M31''], ''Astrophysical Journal'' 372, część 1, strony 54–66. 1991.</ref>.
+Skorygowane zdjęcia M31 pokazują w pełni strukturę jej ramion. Występuje specyficzny podział na ramiona wewnętrzne i zewnętrzne, oddzielone od siebie o minimum 13 tysięcy lat świetlnych. Jedną z przyczyn powstania tego dziwnego spiralnego wzoru może być interakcja z blisko położoną galaktyką [[Messier 32|M32]]. Można się o tym przekonać, obserwując przemieszczenia [[Obszar H I|chmur neutralnego wodoru]] z gwiazd<ref name="braun">R. Braun, [http://adsabs.harvard.edu/abs/1991ApJ...372...54B ''The distribution and kinematics of neutral gas, HI region in M31''], ''Astrophysical Journal'' 372, część 1, strony 54–66. 1991.</ref>.
-[[Plik:Andromeda galaxy Ssc2005-20a1.jpg|thumb|300px|left|Zdjęcie Galaktyki Andromedy zrobione przez [[Kosmiczny Teleskop Spitzera|Spitzera]] w [[podczerwień|podczerwieni]], 24-[[mikrometr]]y.]]
+[[Plik:Andromeda galaxy Ssc2005-20a1.jpg|thumb|center|upright=2|Galaktyka Andromedy w [[podczerwień|podczerwieni]] (pasmo 24 [[mikrometr|µm]]), [[Kosmiczny Teleskop Spitzera|Spitzer]]]]
-W 1998 zdjęcia M31 wykonane w [[podczerwień|podczerwieni]] przez [[Europejska Agencja Kosmiczna|Europejską Agencję Kosmiczną]] pokazały, że kształt jej dysku może powoli zmieniać się w pierścień. Już teraz gaz i pył wewnątrz dysku Galaktyki Andromedy przypomina kilka nakładających się pierścieni, szczególnie ten w odległości 32 tysięcy lat świetlnych od jądra<ref name="rings">Esa Science News, [http://sci.esa.int/iso/12748-iso-unveils-the-hidden-rings-of-andromeda/ ''ISO unveils the hidden rings of Andromeda''], 14 października 1998.</ref>. Pierścień ten jest niewidoczny na zdjęciach w paśmie widzialnym.
+W 1998 zdjęcia M31 wykonane w [[podczerwień|podczerwieni]] przez [[Europejska Agencja Kosmiczna|Europejską Agencję Kosmiczną]] pokazały, że kształt jej dysku może powoli zmieniać się w pierścień. Już teraz gaz i pył wewnątrz dysku Galaktyki Andromedy przypomina kilka nakładających się pierścieni, szczególnie w odległości 32 tysięcy lat świetlnych od jądra<ref name="rings">Esa Science News, [http://sci.esa.int/iso/12748-iso-unveils-the-hidden-rings-of-andromeda/ ''ISO unveils the hidden rings of Andromeda''], 14 października 1998.</ref>. Pierścień ten jest niewidoczny na zdjęciach w paśmie widzialnym.
-Studia nad halo Galaktyki Andromedy pokazują, że jest ono bardzo podobne do tego w Drodze Mlecznej, z gwiazdami ubogimi w [[metale (astronomia)|metale]], a ich liczba maleje wraz z odległością od jądra<ref name="metale">J.S. Kalirai, K.M. Gilbert, P. Guhathakurta, S.R. Majewski, J.C. Ostheimer, R.M. Rich, M.C. Cooper, D.B. Reitzel, R.J. Patterson, [http://adsabs.harvard.edu/abs/2006astro.ph..5170K ''The Metal-Poor Halo of the Andromeda Spiral Galaxy (M31)''], ''Astrophysical Journal'', 2006.</ref>. Podobieństwa halo dwu galaktyk zwykle oznaczają, że obie rozwijają się w podobny sposób. Prawdopodobnie obie, Galaktyka Andromedy i Droga Mleczna, w ciągu ostatnich 12 miliardów lat wchłonęły od jednej do dwustu małych galaktyk<ref name="merge">J.S. Bullock, K.V. Johnston, [http://adsabs.harvard.edu/abs/2005ApJ...635..931B ''Tracing Galaxy Formation with Stellar Halos I: Methods''], ''Astrophysical Journal'' 635: 931–949. 2005.</ref>. Gwiazdy w całkowitych halo obu galaktyk mogą wypełniać nawet do jednej trzeciej odległości pomiędzy nimi.
+Studia nad halo Galaktyki Andromedy pokazują, że jest ono podobne do tego w Drodze Mlecznej, z gwiazdami ubogimi w [[metale (astronomia)|metale]], a ich liczba maleje wraz z odległością od jądra<ref name="metale">J.S. Kalirai, K.M. Gilbert, P. Guhathakurta, S.R. Majewski, J.C. Ostheimer, R.M. Rich, M.C. Cooper, D.B. Reitzel, R.J. Patterson, [http://adsabs.harvard.edu/abs/2006astro.ph..5170K ''The Metal-Poor Halo of the Andromeda Spiral Galaxy (M31)''], ''Astrophysical Journal'', 2006.</ref>. Podobieństwa halo galaktyk zwykle oznaczają, że rozwijają się w podobny sposób. Prawdopodobnie zarówno Galaktyka Andromedy jak i Droga Mleczna w ciągu ostatnich 12 miliardów lat wchłonęły od jednej do dwustu małych galaktyk<ref name="merge">J.S. Bullock, K.V. Johnston, [http://adsabs.harvard.edu/abs/2005ApJ...635..931B ''Tracing Galaxy Formation with Stellar Halos I: Methods''], ''Astrophysical Journal'' 635: 931–949. 2005.</ref>. Gwiazdy w całkowitych halo obu galaktyk mogą wypełniać nawet do jednej trzeciej odległości pomiędzy nimi.
 == Cechy ==
-[[Plik:Double Nucleus of the Andromeda Galaxy (M31).tif|thumb|200px|Zdjęcie wykonane [[Kosmiczny Teleskop Hubble’a|Teleskopem Hubble'a]], pokazujące możliwą podwójną strukturę jądra Galaktyki Andromedy.]]
+[[Plik:Double Nucleus of the Andromeda Galaxy (M31).tif|thumb|Zdjęcie pokazuje możliwą podwójną strukturę jądra Galaktyki Andromedy, [[Kosmiczny Teleskop Hubble’a|Hubble]]]]
-W 1991 zdjęcia jądra Galaktyki Andromedy wykonane przez [[Kosmiczny Teleskop Hubble’a]] ukazały w jego obrębie dwa cieplejsze obszary, oddzielone kilkoma latami świetlnymi. Początkowo sądzono, że jądro przykrywają po prostu obłoki pyłu, absorbującego promieniowanie<ref name="seds" />. Jednak późniejsze obserwacje przeprowadzone na Ziemi dowiodły, że jądro M31 faktycznie ma podwójną strukturę, stanowiąc niejako osobliwy układ podwójny, poruszający się względem siebie. Zasugerowano, że jedna z części jądra może być pozostałością po mniejszej galaktyce, którą M31 wchłonęła w przeszłości<ref name="2core">Hubble news desk STScI-1993-18, [http://hubblesite.org/newscenter/newsdesk/archive/releases/1993/18/text/ ''Hubble Space Telescope Finds a Double Nucleus in the Andromeda Galaxy''], 20 czerwca 1993.</ref>.
+W 1991 zdjęcia jądra Galaktyki Andromedy wykonane przez [[Kosmiczny Teleskop Hubble’a]] ukazały w jego obrębie dwa cieplejsze obszary oddzielone kilkoma latami świetlnymi. Początkowo sądzono, że jądro przykrywają obłoki pyłu absorbującego promieniowanie{{r|seds}}, jednak późniejsze obserwacje z Ziemi dowiodły, że jądro M31 faktycznie ma podwójną strukturę, stanowiąc niejako układ podwójny. Zasugerowano, że jedna z części jądra może być pozostałością po wchłoniętej mniejszej galaktyce<ref name="2core">Hubble news desk STScI-1993-18, [http://hubblesite.org/newscenter/newsdesk/archive/releases/1993/18/text/ ''Hubble Space Telescope Finds a Double Nucleus in the Andromeda Galaxy''], 20 czerwca 1993.</ref>.
-Wykorzystując obserwacje Europejskiej Agencji Kosmicznej, odkryto w Galaktyce Andromedy wiele źródeł [[Promieniowanie rentgenowskie|promieniowania X]]. [[Robin Barnard]] zasugerował, że te podgrzewające gaz do milionów [[kelwin]]ów obiekty mogą być [[czarna dziura|czarnymi dziurami]]. Widmo materii wpadającej do czarnych dziur jest takie samo, jak [[gwiazda neutronowa|gwiazd neutronowych]], dwa typy obiektów różnią się jednak masą<ref name="barnard">R. Barnard, U. Kolb, J.P. Osborne, [http://adsabs.harvard.edu/abs/2005astro.ph..8284B ''Timing the bright X-ray population of the core of M31 with XMM-Newton''], A&A, Sierpień 2005.</ref>.
+Wykorzystując obserwacje Europejskiej Agencji Kosmicznej, odkryto w Galaktyce Andromedy wiele źródeł [[Promieniowanie rentgenowskie|promieniowania X]]. [[Robin Barnard]] zasugerował, że te podgrzewające gaz do milionów [[kelwin]]ów obiekty mogą być [[czarna dziura|czarnymi dziurami]]. Widmo materii wpadającej do czarnych dziur jest takie samo jak [[gwiazda neutronowa|gwiazd neutronowych]], dwa typy obiektów różnią się jednak masą<ref name="barnard">R. Barnard, U. Kolb, J.P. Osborne, [http://adsabs.harvard.edu/abs/2005astro.ph..8284B ''Timing the bright X-ray population of the core of M31 with XMM-Newton''], A&A, Sierpień 2005.</ref>.
-stycznia 2006 roku na zdjęciach jądra galaktyki wykonanych w paśmie [[promieniowanie rentgenowskie|rentgenowskim]] przez [[Teleskop kosmiczny Chandra|teleskop Chandra]] oprócz trzech znanych wcześniej źródeł pojawiło się czwarte, oznaczone symbolem M31*. Źródło to stało się widoczne zapewne wskutek materii opadającej na [[supermasywna czarna dziura|supermasywną czarną dziurę]] w jądrze M31. Szczegółowa analiza zdjęć z lat 1999–2005 wykazała, że źródło M31* znajdowało się w stanie wyciszenia. Jednak 6 stycznia 2006 roku czarna dziura nagle ponad stukrotnie pojaśniała, wzbudzając rozbłysk rentgenowski. Po rozbłysku M31* ponownie przygasła, choć w dalszym ciągu pozostaje dziesięciokrotnie jaśniejsza niż przed rozbłyskiem. Zdarzenie to wskazuje, że w tym czasie nastąpił znaczny wzrost tempa opadania strumienia materii na M31*, po którym następuje dalsze, choć już słabsze, opadanie materii w kierunku czarnej dziury<ref>{{cytuj stronę | url = http://orion.pta.edu.pl/pobliska-czarna-dziura-slaba-i-nieprzewidywalna | tytuł = Pobliska czarna dziura słaba i nieprzewidywalna | autor = Hubert Siejkowski | data = 30 maja 2010 | opublikowany = Orion, Serwis edukacyjny Polskiego Towarzystwa Astronomicznego}}</ref><ref>[http://news.astronet.pl/6499 Obudziła się czarna dziura w Andromedzie], news.astronet.pl 29 maja 2010</ref>.
+stycznia 2006 roku na zdjęciach jądra galaktyki wykonanych w paśmie [[promieniowanie rentgenowskie|rentgenowskim]] przez [[Teleskop kosmiczny Chandra|teleskop Chandra]] oprócz trzech znanych wcześniej źródeł pojawiło się czwarte, oznaczone symbolem M31*. Źródło to stało się widoczne zapewne wskutek materii opadającej na [[supermasywna czarna dziura|supermasywną czarną dziurę]]. Szczegółowa analiza zdjęć z lat 1999–2005 wykazała, że źródło M31* znajdowało się w stanie wyciszenia. Jednak 6 stycznia 2006 roku czarna dziura nagle ponad stukrotnie pojaśniała, wzbudzając rozbłysk rentgenowski. Po rozbłysku M31* ponownie przygasła, choć w dalszym ciągu pozostaje dziesięciokrotnie jaśniejsza niż przed rozbłyskiem. Zdarzenie to wskazuje, że w tym czasie nastąpił znaczny wzrost tempa opadania strumienia materii na M31*, po którym następuje dalsze, choć już słabsze, opadanie materii w kierunku czarnej dziury<ref>{{cytuj stronę | url = http://orion.pta.edu.pl/pobliska-czarna-dziura-slaba-i-nieprzewidywalna | tytuł = Pobliska czarna dziura słaba i nieprzewidywalna | autor = Hubert Siejkowski | data = 30 maja 2010 | opublikowany = Orion, Serwis edukacyjny Polskiego Towarzystwa Astronomicznego}}</ref><ref>[http://news.astronet.pl/6499 Obudziła się czarna dziura w Andromedzie], news.astronet.pl 29 maja 2010</ref>.
-M31 zawiera w przybliżeniu 460 [[gromada kulista|gromad kulistych]]<ref name="gcl460">P. Barmby, J.P. [[John Huchra|Huchra]], [http://iopscience.iop.org/1538-3881/122/5/2458/pdf/1538-3881_122_5_2458.pdf ''M31 Globular Clusters in the Hubble Space Telescope Archive. I. Cluster Detection and Completeness''], ''Astrophysical Journal'' 122: 2458–2468. 2001.</ref>. Największa z nich, [[Mayall II]] (zwana Globular One), jest najjaśniejszą gromadą kulistą w całej Grupie Lokalnej<ref name="gclmag">Hubble news desk STSci-1996-11, [http://hubblesite.org/newscenter/newsdesk/archive/releases/1996/11/ ''Hubble Spies Globular Cluster in Neighboring Galaxy'']. 24 kwietnia 1996.</ref>. Zawiera ona kilka milionów gwiazd i jest dwukrotnie jaśniejsza niż najjaśniejsza ze znanych w Drodze Mlecznej, [[Omega Centauri]]. Uważa się, że G1, zawierająca gwiazdy kilku pokoleń, jest pozostałością po wchłoniętej przez M31 [[galaktyka karłowata|galaktyce karłowatej]] w odległej przeszłości<ref name="g1">G. Meylan, A. Sarajedini, P. Jablonka, S.G. Djorgovski, T. Bridges, R.M. Rich, [http://iopscience.iop.org/1538-3881/122/2/830/pdf/1538-3881_122_2_830.pdf ''Mayal II = G1 in M31 – Giant Globular Cluster or Core of a Dwarf Elliptical Galaxy?'']. ''Astrophysical Journal'' 122: 830–841. 2001.</ref>.
+M31 zawiera w przybliżeniu 460 [[gromada kulista|gromad kulistych]]<ref name="gcl460">P. Barmby, J.P. [[John Huchra|Huchra]], [http://iopscience.iop.org/1538-3881/122/5/2458/pdf/1538-3881_122_5_2458.pdf ''M31 Globular Clusters in the Hubble Space Telescope Archive. I. Cluster Detection and Completeness''], ''Astrophysical Journal'' 122: 2458–2468. 2001.</ref>. Największa z nich, [[Mayall II]] (zwana Globular One), jest najjaśniejszą gromadą kulistą w całej Grupie Lokalnej<ref name="gclmag">Hubble news desk STSci-1996-11, [http://hubblesite.org/newscenter/newsdesk/archive/releases/1996/11/ ''Hubble Spies Globular Cluster in Neighboring Galaxy'']. 24 kwietnia 1996.</ref>. Zawiera ona kilka milionów gwiazd i jest dwukrotnie jaśniejsza niż najjaśniejsza ze znanych w Drodze Mlecznej, [[Omega Centauri]]. Uważa się, że G1, zawierająca gwiazdy kilku pokoleń, jest pozostałością po wchłoniętej [[galaktyka karłowata|galaktyce karłowatej]]<ref name="g1">G. Meylan, A. Sarajedini, P. Jablonka, S.G. Djorgovski, T. Bridges, R.M. Rich, [http://iopscience.iop.org/1538-3881/122/2/830/pdf/1538-3881_122_2_830.pdf ''Mayal II = G1 in M31 – Giant Globular Cluster or Core of a Dwarf Elliptical Galaxy?'']. ''Astrophysical Journal'' 122: 830–841. 2001.</ref>.
-W 2005 astronomowie odkryli w M31 całkowicie nowy typ [[gromada gwiazd|gromad gwiazd]]. Zawierają one setki tysięcy gwiazd, podobnie jak gromady kuliste. W odróżnieniu jednak od nich gromady nowego typu są znacznie większe i przez to mniej zagęszczone<ref name="new_cluster">A.P. Huxor, N.R. Tanvir, M.J. Irwin, R. Ibata, [http://arxiv.org/PS_cache/astro-ph/pdf/0412/0412223v2.pdf ''A new population of extended, luminous, star clusters in the halo of M31''], ''Monthly Notices of the Royal Astronomical Society'' 360: 993–1006. 2005.</ref>.
+W 2005 astronomowie odkryli w M31 nowy typ [[gromada gwiazd|gromad gwiazd]]. Zawierają one setki tysięcy gwiazd, podobnie jak gromady kuliste. W odróżnieniu jednak od nich gromady te są znacznie większe i przez to mniej zagęszczone<ref name="new_cluster">A.P. Huxor, N.R. Tanvir, M.J. Irwin, R. Ibata, [http://arxiv.org/PS_cache/astro-ph/pdf/0412/0412223v2.pdf ''A new population of extended, luminous, star clusters in the halo of M31''], ''Monthly Notices of the Royal Astronomical Society'' 360: 993–1006. 2005.</ref>.
 == Satelity Galaktyki Andromedy ==
@@ Linia 206: / Linia 205: @@
 | 2005
 |}
-Jak do tej pory stwierdzono istnienie 14 karłowatych [[galaktyka satelitarna|galaktyk satelickich]] Galaktyki Andromedy, z których najbardziej znane to [[Messier 32|M32]] oraz [[Messier 110|M110]].
+Stwierdzono istnienie 14 karłowatych [[galaktyka satelitarna|galaktyk satelickich]] Andromedy, z których najbardziej znane to [[Messier 32|M32]] oraz [[Messier 110|M110]].
-M32 jest małą galaktyką eliptyczną. Najnowsze badania sugerują, że mogła niegdyś być znacznie większą spiralną. Przeszła jednak (lub wciąż przechodzi) w bardzo bliskim sąsiedztwie Galaktyki Andromedy i straciła w ten sposób swój dysk na rzecz większego sąsiada<ref name="m32">K. Bekki, W.J. Couch, M.J. Drinkwater, M.D. Gregg, [http://adsabs.harvard.edu/abs/2001ApJ...557L..39B ''A New Formation Model for M32: A Threshed Early-type Spiral?''], ''Astrophysical Journal'' 557: L39–L42. 2001.</ref>.
+M32 jest małą galaktyką eliptyczną. Badania sugerują, że mogła niegdyś być znacznie większą spiralną. Przeszła jednak (lub wciąż przechodzi) w bardzo bliskim sąsiedztwie Galaktyki Andromedy i straciła przy tym swój dysk na rzecz większego sąsiada<ref name="m32">K. Bekki, W.J. Couch, M.J. Drinkwater, M.D. Gregg, [http://adsabs.harvard.edu/abs/2001ApJ...557L..39B ''A New Formation Model for M32: A Threshed Early-type Spiral?''], ''Astrophysical Journal'' 557: L39–L42. 2001.</ref>.
-M110 również wydaje się być w interakcji z M31. Astronomowie odnajdują w [[halo galaktyczne|halo]] Galaktyki Andromedy podłużne obszary bogatych w metale [[gwiazda|gwiazd]], które wydają się jakby strużkami ciągniętymi z galaktyk satelickich<ref name="m110">R. Ibata, M. Irwin, G. Lewis, A.M. Ferguson, N. Tanvir, [http://www.nature.com/nature/journal/v412/n6842/abs/412049a0.html ''A giant stream of metal-rich stars in the halo of the galaxy M31''], ''Nature'' 412(6842): 49–52. 5 lipca 2001.</ref>. Co więcej, M110 zawiera wyraźne pasma pyłu, które zwykle towarzyszą procesowi formowania się nowych gwiazd. Jest to nietypowe zjawisko w galaktykach eliptycznych.
+M110 również wydaje się być w interakcji z M31. Astronomowie odnajdują w halo Galaktyki Andromedy podłużne obszary bogatych w [[Metale (astronomia)|metale]] gwiazd, które wydają się tworzyć strugi ciągnięte z galaktyk satelickich<ref name="m110">R. Ibata, M. Irwin, G. Lewis, A.M. Ferguson, N. Tanvir, [http://www.nature.com/nature/journal/v412/n6842/abs/412049a0.html ''A giant stream of metal-rich stars in the halo of the galaxy M31''], ''Nature'' 412(6842): 49–52. 5 lipca 2001.</ref>. M110 zawiera wyraźne pasma pyłu, które zwykle towarzyszą procesowi formowania się nowych gwiazd. Jest to nietypowe zjawisko w galaktykach eliptycznych.
 W 2006 odkryto, że dziewięć z tych galaktyk leży w płaszczyźnie przechodzącej przez jądro M31. Może to oznaczać, że jest to powszechna zasada tłumacząca ich pochodzenie i że również inne nie są porozrzucane w przestrzeni przypadkowo<ref name="random">A. Koch, E.K. Grebel, [http://adsabs.harvard.edu/abs/2005astro.ph..9258K ''The Anisotropic Distribution of M 31 Satellite Galaxies: A Polar Great Plane of Early-Type Companions''], ''Astronomical Journal'' 131: 1405–1415.</ref>.
-Nie jest do końca pewne, czy [[Galaktyka Trójkąta]] również jest satelitą Galaktyki Andromedy<ref name="seds" />. Jeśli tak, byłaby największą z nich.
+Nie jest pewne, czy [[Galaktyka Trójkąta]] również jest satelitą Galaktyki Andromedy{{r|seds}}, byłaby największą z nich.
 == Galaktyka Andromedy w kulturze masowej ==
-* Galaktyka Andromedy została wykorzystana w wielu utworach [[Fantastyka naukowa|science-fiction]], zwykle jako miejsce, z którego pochodzą atakujący Drogę Mleczną kosmici. Przykładowo w odcinku serialu [[Star Trek: Seria oryginalna|Star Trek]] z 1968 ''By Any Other Name'' ([[język angielski|ang.]] Pod jakimkolwiek innym imieniem) statek kosmiczny [[Enterprise (Star Trek)|Enterprise]] zostaje porwany przez Kelvan – obcych z Galaktyki Andromedy. Podobny motyw pojawił się także w serialu ''Blake's 7''. W jednym z odcinków statek głównego bohatera stoczył bitwę z najeźdźcami przybywającymi z Andromedy.
+* Galaktyka Andromedy została wykorzystana w wielu utworach [[Fantastyka naukowa|science-fiction]], zwykle jako miejsce, z którego pochodzą atakujący Drogę Mleczną kosmici. Przykładowo w odcinku serialu [[Star Trek: Seria oryginalna|Star Trek]] z 1968 ''By Any Other Name'' (''Pod jakimkolwiek innym imieniem'') statek kosmiczny [[Enterprise (Star Trek)|Enterprise]] zostaje porwany przez Kelvan – obcych z Galaktyki Andromedy. Podobny motyw pojawił się także w serialu ''Blake's 7''. W jednym z odcinków statek głównego bohatera stoczył bitwę z najeźdźcami przybywającymi z Andromedy.
 * Galaktyka pojawiła się także w ''[[Andromeda (serial telewizyjny)|Andromedzie]]'' [[Gene Roddenberry|Gene'a Roddenberry'ego]], gdzie stanowi część świata, w którym rozgrywa się fabuła serialu. Zgodnie z ''Superman: Birthright'' [[Mark Waid|Marka Waida]] jest ona także miejscem pochodzenia jednej z głównych postaci współczesnej popkultury. [[Superman]] miał przybyć na Ziemię z [[Krypton (fikcyjna planeta)|Kryptonu]] – planety okrążającej gwiazdę M3 w Galaktyce Andromedy.
@@ Linia 225: / Linia 224: @@
 * Nawiązania do Galaktyki Andromedy pojawiły się także m.in. w jednym z epizodów ''[[Doktor Who|Doctor Who]]'' i ''[[Latający cyrk Monty Pythona|Latającym cyrku Monty Pythona]]''.
-* Galaktyka inspirowała też twórców literatury. Przykładowo w 1957 [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|radziecki]] pisarz [[Iwan Jefriemow]] napisał powieść ''Tumannost Andromedy'' ([[język rosyjski|ros.]] Mgławica Andromedy), natomiast [[Michael Crichton]] jest autorem ''The Andromeda Strain''.
+* Galaktyka inspirowała też twórców literatury. Przykładowo w 1957 [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|radziecki]] pisarz [[Iwan Jefriemow]] napisał powieść ''Tumannost Andromedy'' (''Mgławica Andromedy''), natomiast [[Michael Crichton]] jest autorem ''The Andromeda Strain''.
 * Według opowiadania [[Colin Wilson|Colina Wilsona]] ''The Return of the Lloigor'' z 1969 roku, umieszczonego w konwencji [[Wielcy Przedwieczni|Mitów Cthulhu]] z Galaktyki Andromedy przybyli ''Lloigorowie'' – istoty, które stworzyły człowieka.