Pancernikowce: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
z Błaszak |
|||
| Linia 44: | Linia 44: | ||
== Systematyka == |
== Systematyka == |
||
Wraz z rzędem [[włochacze|włochaczy]] obejmującym [[liściożery]]{{odn|Gliwicz|Błaszak|2020|s = 109}} i [[giętkojęzykowe]]{{odn|Gliwicz|Błaszak|2020|s = 110}} rząd pancernikowców tworzy nadrząd [[szczerbaki|szczerbaków]] (Xenarthra), pochodzący z [[Ameryka Południowa|Ameryki Południowej]]{{odn|Gliwicz|Błaszak|2020|s = 107}}. [[takson monofiletyczny|Monofiletyzm]] szczerbaków potwierdziły liczne badania{{r|Kalthoff11}}. Miejsce samych szczerbaków na drzewie rodowym [[ssaki|ssaków]] nie zostało jednakże ustalone jednoznacznie. Istnieją różne [[hipoteza|hipotezy]] umiejscawiające je w różnych miejscach{{odn|Gliwicz|Błaszak|2020|s = 89}}. |
|||
* Wedle hipotezy [[Atlantogenata]] szczerbaki tworzą [[klad]] Atlantogenata z grupą [[afrotery|afroterów]]{{odn|Gliwicz|Błaszak|2020|s = 90}} (afrotery obejmują [[afrosorkowce]]{{odn|Gliwicz|Błaszak|2020|s = 91-96}}, [[ryjkonosowe]]{{odn|Gliwicz|Błaszak|2020|s = 96-98}}, [[rurkozębne]]{{odn|Gliwicz|Błaszak|2020|s = 98-99}}, [[góralkowce]]{{odn|Gliwicz|Błaszak|2020|s = 99-101}}, [[trąbowce]]{{odn|Gliwicz|Błaszak|2020|s = 101-105}} i [[brzegowce]]{{odn|Gliwicz|Błaszak|2020|s = 104-107}}). Pozostałe ssaki [[łożyskowce|łożyskowe]] należą do [[Boreoeutheria]]{{odn|Gliwicz|Błaszak|2020|s = 90}}. Hipotezę tą wspierają badania genetyczne. Badania metodą [[zegar molekularny|zegara molekularnego]] wskazują czas rozejścia się szczerbaków i afroterów na jakieś 103 miliony lat temu (przedział 93-114 milnionów lat){{r|Murphy&07}}. |
|||
* Hipoteza [[Exafroplacentalia]] wiąże szczerbaki nie z afroterami, w których widzi najbardziej [[klad bazalny|bazalną]] grupę łożyskowców, ale z [[Boreoeutheria]], dzielonymi na [[Laurasiatheria]]{{odn|Gliwicz|Błaszak|2020|s = 89}} ([[Owadożerne|Eulipotyphla]], [[nietoperze]], [[kopytne]] i [[Ferae]]{{odn|Gliwicz|Błaszak|2020|s = 111}}) i [[Euarchontoglires]]{{odn|Gliwicz|Błaszak|2020|s = 89}} ([[siekaczowce]], [[naczelne]], [[łuskowce]] i [[Latawce|Dermoptera]]{{odn|Gliwicz|Błaszak|2020|s = 111}}). Klad tworzony przez szczerbaki i Boreoeutheria nosi nazwę Exafroplanetalia bądź [[Notolegia]]{{odn|Gliwicz|Błaszak|2020|s = 89}}. |
|||
* W końcu hipoteza [[Epitheria]] dzieli łożyskowce na dwa klady, z których jednym są szczerbaki. Wszystkie pozostałe łożyskowce zalicza natomiast do drugiego, nazwanego [[Epitheria]], dzielonego dalej na afrotery i Boreoeutheria{{odn|Gliwicz|Błaszak|2020|s = 89}}. |
|||
Systematyka Cingulata bywa różnie ujmowana przez różnych autorów. Niektórzy dzielą klad na dwie główne grupy Dasypodidae i Euphracta{{r|Gaudin&Wible06}}. |
Systematyka Cingulata bywa różnie ujmowana przez różnych autorów. Niektórzy dzielą klad na dwie główne grupy Dasypodidae i Euphracta{{r|Gaudin&Wible06}}. |
||
| Linia 151: | Linia 156: | ||
<ref name="Ford03">{{Cytuj | autor = DE Brown | tytuł = The Mesozoic in Wyoming | url = https://www.researchgate.net/profile/Tracy-Ford/publication/328852549_A_new_look_at_the_armor_of_Ankylosaurus_just_how_did_it_look_corrected_paper/links/5be68553299bf1124fc793a2/A-new-look-at-the-armor-of-Ankylosaurus-just-how-did-it-look-corrected-paper.pdf | miejsce = Casper, Wyoming | wydawca = The Geological Museum, Casper College | data = 2003 | s = 48-68 | język = en | autor r = Ford, Tracy L | rozdział = A new look at the armor of Ankylosaurus, just how did it look?}}</ref> |
<ref name="Ford03">{{Cytuj | autor = DE Brown | tytuł = The Mesozoic in Wyoming | url = https://www.researchgate.net/profile/Tracy-Ford/publication/328852549_A_new_look_at_the_armor_of_Ankylosaurus_just_how_did_it_look_corrected_paper/links/5be68553299bf1124fc793a2/A-new-look-at-the-armor-of-Ankylosaurus-just-how-did-it-look-corrected-paper.pdf | miejsce = Casper, Wyoming | wydawca = The Geological Museum, Casper College | data = 2003 | s = 48-68 | język = en | autor r = Ford, Tracy L | rozdział = A new look at the armor of Ankylosaurus, just how did it look?}}</ref> |
||
<ref name="Gaudin&Wible06">{{Cytuj | tytuł = Amniote Paleobiology: Perspectives on the Evolution of Mammals, Birds, and Reptiles | url = https://www.researchgate.net/profile/Timothy-Gaudin/publication/284771665_The_Phylogeny_of_Living_and_Extinct_Armadillos_Mammalia_Xenarthra_Cingulata_A_Craniodental_Analysis/links/56591e0f08ae1ef9297e2c35/The-Phylogeny-of-Living-and-Extinct-Armadillos-Mammalia-Xenarthra-Cingulata-A-Craniodental-Analysis.pdf | miejsce = Chicago, IL | wydawca = University of Chicago Press | data = 2006 | s = 153-198 | język = en | autor r = Timothy J. Gaudin, John R. Wible | rozdział = The Phylogeny of Living and Extinct Armadillos (Mammalia, Xenarthra, Cingulata): A Craniodental Analysis}}</ref> |
<ref name="Gaudin&Wible06">{{Cytuj | tytuł = Amniote Paleobiology: Perspectives on the Evolution of Mammals, Birds, and Reptiles | url = https://www.researchgate.net/profile/Timothy-Gaudin/publication/284771665_The_Phylogeny_of_Living_and_Extinct_Armadillos_Mammalia_Xenarthra_Cingulata_A_Craniodental_Analysis/links/56591e0f08ae1ef9297e2c35/The-Phylogeny-of-Living-and-Extinct-Armadillos-Mammalia-Xenarthra-Cingulata-A-Craniodental-Analysis.pdf | miejsce = Chicago, IL | wydawca = University of Chicago Press | data = 2006 | s = 153-198 | język = en | autor r = Timothy J. Gaudin, John R. Wible | rozdział = The Phylogeny of Living and Extinct Armadillos (Mammalia, Xenarthra, Cingulata): A Craniodental Analysis}}</ref> |
||
<ref name="Kalthoff11">{{Cytuj | autor = Kalthoff, Daniela C. | tytuł = Microstructure of dental hard tissues in fossil and recent xenarthrans (Mammalia: Folivora and Cingulata). | url = https://onlinelibrary.wiley.com/doi/pdf/10.1002/jmor.10937?casa_token=0DBrHDmJaC8AAAAA:x0XiLoD0ryjs7AtxR8WuY2VdiFjmogq1teLkK0Vj55tvv6ZwhwSISY0qfoECgTbFTUMFXr5eNNJG3w | czasopismo = Journal of Morphology | wolumin = 272 | numer = 6 | data = 2011 | s = 641-661 | język = en}}</ref> |
|||
<ref name="Porpino&10">{{Cytuj | autor = Kleberson de O. Porpino, Juan C. Fernicola, and Lílian P. Bergqvist | tytuł = Revisiting the intertropical Brazilian species Hoplophorus euphractus (Cingulata, Glyptodontoidea) and the phylogenetic affinities of Hoplophorus | url = https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/02724631003765735?casa_token=dmFY0epmLWQAAAAA:kYk_9jCU_pH8w8MOBMXTOtkaasGyQHvIksZfsyZFv331k6Il6KFSCy6hUIBxD9YvHgNAjDf1WhXT | czasopismo = Journal of vertebrate paleontology | wolumin = 30 | numer = 3 | data = 2010 | s = 911-927 | język = en}}</ref> |
<ref name="Porpino&10">{{Cytuj | autor = Kleberson de O. Porpino, Juan C. Fernicola, and Lílian P. Bergqvist | tytuł = Revisiting the intertropical Brazilian species Hoplophorus euphractus (Cingulata, Glyptodontoidea) and the phylogenetic affinities of Hoplophorus | url = https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/02724631003765735?casa_token=dmFY0epmLWQAAAAA:kYk_9jCU_pH8w8MOBMXTOtkaasGyQHvIksZfsyZFv331k6Il6KFSCy6hUIBxD9YvHgNAjDf1WhXT | czasopismo = Journal of vertebrate paleontology | wolumin = 30 | numer = 3 | data = 2010 | s = 911-927 | język = en}}</ref> |
||
}} |
}} |
||
Wersja z 13:25, 19 wrz 2021
| Cingulata[1] | |||
| Flower, 1883 | |||
.JPG) Przedstawiciel rzędu – włosopuklerznik kosmaty (Chaetophractus villosus) | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd |
pancernikowce | ||
| Rodziny | |||
| |||
Pancernikowce[2] (Cingulata) – rząd lądowych ssaków łożyskowych z podgromady żyworodnych (Theria).
Budowa
_(cropped).jpg)
Pancernikowce są obecnie zwierzętami niewielkimi bądź średnich rozmiarów[3], cechując się tutaj istotną różnorodnością. Najmniejsi przedstawiciele, jak puklerzniczek karłowaty zwany też pancernikiem karłowatym, osiągają zaledwie 12 cm długości głowy i tułowia, a największe, jak zębolita olbrzymia zwana też pancernikiem olbrzymim, 1 m[4]. W przeszłości osiągały większe rozmiary, na przykład Pampatheriidae osiągające 3 m długości[3]. Masa ciała dzisiejszych pancernikowców waha się pomiędzy 100 g a 80[5]-100 kg[4]. Występować może dymorfizm płciowy, np. u zębolity olbrzymiej samce są większe od samic[5].
Wśród szczerbaków pancernikowce zachowały najwięcej cech niezaawansowanych ewolucyjnie[6].
Najbardziej rzucającą się w oczy specjalizacją pancernikowców jest pancerz, który pokrywa jest ciało. Wraz z pewnymi przystosowaniami behawioralnymi umożliwia on tym zwierzętom ochronę przed drapieżnikami[4]. Obecnie pancernikowce są jedyną grupą zwierząt stosującą taki sposób obrony[3], aczkolwiek w przeszłości pancerze nosiły też inne grupy zwierząt, na przykład ankylozaury[7]. Pancerz pancernikowców budują niewielkie kostno-rogowe płytki[4], występujące w setkach[3], pomiędzy którymi leży zwykła, owłosiona skóra. Właśnie jej pasma umożliwiają zwierzęciu zachowanie giętkości, dzięki czemu niektóre pancernikowce w razie zagrożenia potrafią zwinąć się w kulkę, podobnie jak jeżowate (ewolucja konwergentna). Do mistrzowstwa tą taktykę doprowadziła bolita południowa. Ma ona pewne wady: nie chroni przed przejeżdżającymi drogi samochodami, przyczyniając się do istotnej umieralności (również i w tym pancernikowce przypominają jeże). Pancerz nie obejmuje również brzusznej strony ciała, na której także obserwuje się owłosienie[4]. Wymarłe Pampatheriidae miały pancerz powierzchownie przypominający spotykany u form dzisiejszych, z dwoma dużymi płytami ochraniającymi obręcze barkową i miedniczną. Gliptodontidae miały pancerz gruby i nieruchomy[3].
Czaszka Gliptodontidae była krótka a wysoka[3].
Dzisiejsze pancernikowce dysponują wieloma nieróżniącymi się od siebie zębami policzkowymi[4]. Pampatheriidae miały dwupłatowe zęby o płaskiej koronie, Gliptodontidae trójplatowe[3].
Kręgi Gliptodontidae zrastały się ze sobą[3].
Ciało wieńczy ogon. U Gliptodontidae zakończy bywał niekiedy buławą kostną[3].
Przednie łapy są silne, przystosowanie do drążenia w ziemi nor bądź w poszukiwaniu pokarmu[4]. U Gliptodontidae przypominały one słoniowe[3].
Ewolucja
Pancerz pancernikowców sprzyja zachowywania się okazów tych zwierząt w zapisie kopalnym. Ich skamieniałości należą do najwcześniejszych znalezionych pozostałości szczerbaków. Pierwsze kopalne pancernikowce pochodzą już ze środkowego paleocenu. Znaleziono je w Brazylii w Itaboraí. Kolejne skamieniałości pochodzące z eocenu z Casamayoran. Częściej zaś spotyka się pozostałości Cingulata od miocenu. W 2006 znano 38-39 kopalnych gatunków[3].
Systematyka
Wraz z rzędem włochaczy obejmującym liściożery[8] i giętkojęzykowe[9] rząd pancernikowców tworzy nadrząd szczerbaków (Xenarthra), pochodzący z Ameryki Południowej[6]. Monofiletyzm szczerbaków potwierdziły liczne badania[10]. Miejsce samych szczerbaków na drzewie rodowym ssaków nie zostało jednakże ustalone jednoznacznie. Istnieją różne hipotezy umiejscawiające je w różnych miejscach[11].
- Wedle hipotezy Atlantogenata szczerbaki tworzą klad Atlantogenata z grupą afroterów[12] (afrotery obejmują afrosorkowce[13], ryjkonosowe[14], rurkozębne[15], góralkowce[16], trąbowce[17] i brzegowce[18]). Pozostałe ssaki łożyskowe należą do Boreoeutheria[12]. Hipotezę tą wspierają badania genetyczne. Badania metodą zegara molekularnego wskazują czas rozejścia się szczerbaków i afroterów na jakieś 103 miliony lat temu (przedział 93-114 milnionów lat)[19].
- Hipoteza Exafroplacentalia wiąże szczerbaki nie z afroterami, w których widzi najbardziej bazalną grupę łożyskowców, ale z Boreoeutheria, dzielonymi na Laurasiatheria[11] (Eulipotyphla, nietoperze, kopytne i Ferae[20]) i Euarchontoglires[11] (siekaczowce, naczelne, łuskowce i Dermoptera[20]). Klad tworzony przez szczerbaki i Boreoeutheria nosi nazwę Exafroplanetalia bądź Notolegia[11].
- W końcu hipoteza Epitheria dzieli łożyskowce na dwa klady, z których jednym są szczerbaki. Wszystkie pozostałe łożyskowce zalicza natomiast do drugiego, nazwanego Epitheria, dzielonego dalej na afrotery i Boreoeutheria[11].
Systematyka Cingulata bywa różnie ujmowana przez różnych autorów. Niektórzy dzielą klad na dwie główne grupy Dasypodidae i Euphracta[3].
Do rzędu należą następujące rodziny obejmujące współczesne gatunki[21]:
- Dasypodidae J.E. Gray, 1821[21] – pancernikowate[2], niekiedy Dasypodoidea, niekiedy uznawaną za parafiletyczną i obejmującą przodków innych linii pancernikowców, a może i innych szczebaków[3], tradycyjnie z następującymi podrodzinami[2]:
- pancerniki (Dasypodinae) (pancernik, 7 gatunków)[2], wyodrębniany także do plemienia Dasypodini, wedle badań genetycznych być może takson siostrzany wszystkich pozostałych dzisiejszych pancernikowców[3],
- puklerzniki (Euphractinae) (puklerzowiec, monotypowy, włosopuklerznik, 3 gatunki, puklerzniczek, 1 gatunek, puklerznik, również monotypowy, puklerzyk, także 1 gatunek)[2]
- bolity (Tolypeutinae) (bolita, 2 gatunki, zębolita 1 gatunek, kabassu, 4 gatunki, [2], dwa ostatnie włączone do plemienia Prionodontini[3])
- wymarła podrodzina Pampatheriinae, obejmująca 6 rodzajów[3],
- Chlamyphoridae Bonaparte, 1850. Rodziny takiej nie podają niektóre źródła[2]. Inne zaliczają do niej bolity[5], puklerzniki, Gliptodontinae i Chlamyphorinae.
Grupy wymarłe obejmują:
- Glyptodontidae, 65 rodzajów, niekiedy Glyptodontoidea, wedle niektórych autorów mogące obejmować też Pampatheriinae[3]. W niektórych ujęciach tworzą osobny podrząd Glyptodontia z nadrodziną Glyptodontoidea[22]:
- Niekiedy wyróżnia się wśród nich podrodzinę Hoplophorinae i plemię Hoplophorini, ale wydają sie one być parafiletyczne[22],
- Panochthinae bądź Panochthidae obejmujących Hoplophorus i plemię Panochthini[22],
- Neosclerocalyptinae obejmujące Neosclerocalyptus[22],
- Propalaehoplophorinae z rodzajami Propalaehoplophorus, Eucinepeltus[22],
- Doedicurinae z rodzajem Doedicurus[22],
- Glyptodontinae obejmujące Glyptodon[22],
- Pampatheriidae, uznawane niekiedy za osobną rodzinę z rodzajem Pampatherium[22].
Pokrewieństwa obrazuje następujący kladogram[3]:
| Cingulata |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Kladogram z pracy Porpino et al. dotyczącej Glyptodontia[22]:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Różne źródła podają różną liczbę gatunków. Nie ulega jednak wątpliwości, że obecnie pancernikowce stanowią najliczniejszą grupę szczerbaków, liczącą między 21 a 35 gatunków[3] (da porównania liściożery obejmują 2 rodzaje liczące 6 gatunków[2]).
Rozmieszczenie geograficzne
Rząd obejmuje gatunki występujące w Ameryce[21]. Gliptodonty należały do najpowszechniejszych ssaków Ameryki Południowej późnego kenozoiku[3]. Obecnie również cechują się szerokim zasięgiem. Na północy sięgają południa Ameryki Północnej, zamieszkują dalej Amerykę Środkową i całą Amerykę Południową[4].
Ekologia
Zwierzęta te zasiedlają otwarte tereny[4].
Wiodą nocny tryb życia[4].
Cingulata obecnie są wszystkożercami bądź owadożercami[3]. W szczególności zjadają owady czy też inne bezkręgowce wygrzebywane ze ściółki czy z ziemi. Niekiedy znaczną część ich menu stanowią mrówkowate. Spożywają też wykopane z ziemi bulwy roślin oraz owoce[4]. Wymarłe Pampatheriidae czy Gliptodontidae spożywały pokarm roślinny[3].
Są przystosowane do kopania[3]. Zakopywanie się w ziemi jest drugą obok zwijania się w kulkę strategią unikania ataku drapieżnika. W efekcie pancernikowce rzadko padają łupem drapieżników[4].
Na północnym i południowym krańcu ich zasięgu występowania występuje sen zimowy[4].
Rozmnażanie
Dojrzałość płciową osiągają po roku. Rozmnażanie może zachodzić przez cały rok, jednakże porody zachodzą najczęściej w czasie lata. Występuje ciąża trwająca około 2 miesiące. Niektóre gatunki rozwinęły ciążę przedłużoną trwającą pół roku. Następnie samica rodzi od jednego do czterech młodych, niekiedy aż 8 bądź jeszcze więcej. Matka pancernika dziewięciopaskowego zawsze wydaje na świat czwórkę potomstwa, co więcej, takie czworaczki są jednojajowe[4].
Status
Pancernikowce obejmują gatunki o różnym statusie zagrożenia[2]:
- gatunki narażone na wyginięcie (VU): pancernik włochaty, włosopuklerznik andyjski, zębolita olbrzymia, bolita brazylijska,
- gatunki bliskie zagrożenia (NT): pancernik pampasowy, puklerzyk różowy, kabassu argentyński, bolita południowa
- gatunki najmniejszej troski (LC): pancernik większy, pancernik dziewięciopaskowy, pancernik nizinny, pancernik siedmiopaskowy, włosopuklerznik wrzaskliwy, włosopuklrzenik kosmaty, puklerznik sześciopaskowy, kabassu jednopaskowy, kabassu wielki,
- brak danych (DD): pancernik reliktowy, puklerzowiec skryty, puklerzniczek karłowaty, kaassu północny.
Przypisy
- ↑ Cingulata, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 23-25. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w Timothy J. Gaudin, John R. Wible, The Phylogeny of Living and Extinct Armadillos (Mammalia, Xenarthra, Cingulata): A Craniodental Analysis, [w:] Amniote Paleobiology: Perspectives on the Evolution of Mammals, Birds, and Reptiles, Chicago, IL: University of Chicago Press, 2006, s. 153-198 (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n Gliwicz i Błaszak 2020 ↓, s. 108.
- ↑ a b c Tracy S. Carter, Mariella Superina, David M. Leslie jr., Priodontes maximus (Cingulata: Chlamyphoridae), „Mammalian Species”, 48 (932), 2016, s. 21-34 (ang.).
- ↑ a b Gliwicz i Błaszak 2020 ↓, s. 107.
- ↑ Tracy L Ford, A new look at the armor of Ankylosaurus, just how did it look?, [w:] DE Brown, The Mesozoic in Wyoming, Casper, Wyoming: The Geological Museum, Casper College, 2003, s. 48-68 (ang.).
- ↑ Gliwicz i Błaszak 2020 ↓, s. 109.
- ↑ Gliwicz i Błaszak 2020 ↓, s. 110.
- ↑ Daniela C. Kalthoff, Microstructure of dental hard tissues in fossil and recent xenarthrans (Mammalia: Folivora and Cingulata)., „Journal of Morphology”, 272 (6), 2011, s. 641-661 (ang.).
- ↑ a b c d e Gliwicz i Błaszak 2020 ↓, s. 89.
- ↑ a b Gliwicz i Błaszak 2020 ↓, s. 90.
- ↑ Gliwicz i Błaszak 2020 ↓, s. 91-96.
- ↑ Gliwicz i Błaszak 2020 ↓, s. 96-98.
- ↑ Gliwicz i Błaszak 2020 ↓, s. 98-99.
- ↑ Gliwicz i Błaszak 2020 ↓, s. 99-101.
- ↑ Gliwicz i Błaszak 2020 ↓, s. 101-105.
- ↑ Gliwicz i Błaszak 2020 ↓, s. 104-107.
- ↑ Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu
<ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwieMurphy&07BŁĄD PRZYPISÓW - ↑ a b Gliwicz i Błaszak 2020 ↓, s. 111.
- ↑ a b c C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 120–124. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i Kleberson de O. Porpino, Juan C. Fernicola, Lílian P. Bergqvist, Revisiting the intertropical Brazilian species Hoplophorus euphractus (Cingulata, Glyptodontoidea) and the phylogenetic affinities of Hoplophorus, „Journal of vertebrate paleontology”, 30 (3), 2010, s. 911-927 (ang.).
Bibliografia
- Joanna Gliwicz, Czesłąw Błaszak, Superkohorta: Atlantogenata, [w:] Czesław Błaszak, Zoologia, t. Tom 3, część 3. Ssaki, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2020, ISBN 978-83-01-17337-1 (pol.).