Załuż
49°31′48″N 22°17′59″E/49,530000 22,299722| wieś | |
.jpg) Początek Załuża od strony wschodniej | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Wysokość |
300-310 m n.p.m. |
| Liczba ludności (2020) |
333[2] |
| Strefa numeracyjna |
13 |
| Kod pocztowy |
38-534[3] |
| Tablice rejestracyjne |
RSA |
| SIMC |
0359830[4] |
Położenie na mapie gminy wiejskiej Sanok  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa podkarpackiego  | |
Położenie na mapie powiatu sanockiego  | |
| 49°31′48″N 22°17′59″E/49,530000 22,299722[1]
| |
Załuż – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie sanockim, w gminie Sanok[4]. Leży nad Sanem.
Geografia[edytuj | edytuj kod]
Załuż jest położony na prawym brzegu rzeki San (południowa część wsi)[5][6][7] i potoki Wujski[7]. Od strony północnej graniczy z wsią Wujskie, od wschodu z wsią Manasterzec, a od zachodu z wsią Bykowce[5][6]. Wieś leży na wysokości 300-310 m. n. p. m.[7]. Wzniesienie dzielące Bykowce z Załużem nosi nazwę Bukowina[6].
Przez Załuż przepływa potok o znanych mu nazwach Załużanka i Młynówki, w latach 30. celowo nie określany przez ludność[6].
W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa krośnieńskiego.
Części wsi[edytuj | edytuj kod]
Pod koniec XIX wieku na północy Zaluża istniał przysiółek Dolina[5]. W części za Sanem powstał przysiółek Kocaby[6]. W jego zakresie wyodrębniono także krańce Łazy i Dańców (Dańki) Kąt[8]. W stronę południową od stacji kolejowej powstała część Dworzyska, zamieszkiwana przez służbę dworską[9]. Istniały też części: Pańskie Łąki, zalesiona góra o nazwie Paproć (wys. 514 m n.p.m., z częściami Tańcowisko, Motycznik) oraz dalej Ostra Góra (wys. 447 m n.p.m.) idąc w stronę Sobienia[9]. W północno-wschodniej części Załuża powstały Górki (wzniesienie wys. 509 m n.p.m.) oraz Doliny[9].
| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 0359847 | Borysówka | część wsi |
| 0359853 | Dolinki | część wsi |
| 0359860 | Kocaby | część wsi |
| 0359876 | Łazy | część wsi |
| 0359882 | Łąki | część wsi |
Historia[edytuj | edytuj kod]
Na obszarze Załuża odnaleziono monetę rzymską cesarza Hadriana[11][7]. Z czasów rzymski pochodzi też cmentarzysko[7].
Nazwa wsi pochodzi od określenia „za ługom” (pol. „za łęgiem”, „za łąką”)[7]. Z 1433 (lub 1436[12]) istnieje pierwsza wzmianka o istniejącej wsi Załuż (Zalusche) informująca, że Sidora pan pod przymusem wyprawił na wojnę. W pobliżu wsi istnieją ruiny zamku Sobień nadanego w 1389 przez Władysława Jagiełłę rycerskiemu rodowi Kmitów. W 1417 na zamku odbyły się zaślubiny Władysława Jagiełły z Elżbietą Granowską[13]. W 1479 rozgraniczono Załuż od Hołuczkowa i usypano kopce graniczne, a w 1494 rozgraniczono go od zamku Sobień.
W XV wieku Załuż wielokrotnie był wymieniany jako wieś szlachecka w dobrach Kmitów należąca do zamku Sobieńskiego[7]. Po 1580 Załuż przejęli Stadniccy z dawnymi dobrami Kmitów. W 1672 podczas najazdu tatarskiego w tej wsi ocalały trzy domy[12]. W 1731 właścicielami Załuża byli Ossolińscy, a w XIX wieku Krasiccy oraz Wiktorowie herbu Brochwicz[12][7].
Od drugiej połowy XIX wieku i na przełomie XIX/XX wieku właścicielem posiadłości tabularnej Załuż był Adam Wiktor[14][15][16][17][18][19][20]. W 1905 posiadał we wsi obszar 126,7 ha[21]. Po śmierci Adama Wiktora dobra przejął jego syn, Paweł Wiktor[22], w 1911 posiadający tam 595 ha[23]. W latach około 1914-1918 majątek posiadali spadkobiercy Adama Wiktora[24][25]. Według stanu z 1895 posiadłość tabularna była podzielona na dwa korpusy: jeden Adama Wiktora (1224 morgów), a drugi należący do trzech współwłaścicieli[5].
We wsi istnieje dwór wraz z parkiem. W tej okolicy stoi kaplica grobowa Wiktorów[26]. Z inicjatywy Adama Wiktora w 1880 wybudowano budynek szkoły[27]. Pod koniec XIX we wsi funkcjonowały: stacja drogi żelaznej przemysko-łupkowskiej (powstała na wschód od Bukowiny[28]), urząd pocztowy i telefoniczny, szkoła ludowa[5]. W 1911 powstało w Załużu koło Towarzystwa Szkoły Ludowej i szkoła polska dla dzieci polskich[29]. Następnie założono Czytelnię TSL i Drużyna Bartoszowa[29].
W część północnej (obok szkoły) istniał dawny cmentarz[30]. Cerkiew greckokatolicka została wybudowana w 1820[9]. Powstała na ww. górze Bukowina[9]. Istniała także plebania[9]. Cerkiew spalono[9].
W Załużu stwierdzono pokłady ropy naftowej[31]. W latach około 1900-1905 dokonano wywiercenia szybu naftowego o głębokości ok. 600 m[31]. W latach 30. odkryto pokłady pirytu[31].
W przeszłości większość ludności wsi stanowili Polacy[9]. Po spaleniu się fabryki w Wujskiem (około 1820) wielu z nich wyemigrowało, a pozostali ulegli zruszczeniu[9]. Według stanu z 1895 wieś liczyła 103 domów i 622 mieszkańców (w tym 552 wyznania greckokatolickiego, 91 rzymskokatolickiego i 13 izraelickiego)[5]. Pod koniec XIX wieku we wsi istniała parafia greckokatolicka, należąca do dekanatu olchowieckiego i posiadająca cerkiew murowaną[5]. Wówczas mieszkańcy obrządku rzymskokatolickiego korzystali z parafii w Lisku w odległości 4 km[5]. Poza tym z fundacji Adama Wiktora w 1880 wybudowano w obrębie majątku dworskiego kaplicę, pełniącą funkcję zarówno świątyni, jak i grobowca rodzinnego[32].
We wsi istniała karczma (wzmianka z XVII wieku)[12]. W miejscu jej istnienia w 1931 wybudowano Kościół Matki Bożej Nieustającej Pomocy[33]. Poza tym odnotowano kilka przydrożnych krzyży[12].
W II Rzeczypospolitej wieś w powiecie sanockim województwa lwowskiego[34]. W 1936 we wsi zamieszkiwali Polacy (136) Rusini i Ukraińcy (ok. 900) oraz Żydzi (29)[6]. U kresu istnienia niepodległej II Rzeczypospolitej we wsi funkcjonował TSL, Związek Strzelecki, koło gospodyń wiejskich, kółko rolnicze, Związek Szlachty Zagrodowej (Polacy), Łuk, Proswita, straż pożarna (Rusini i Ukraińcy)[35].
Po wybuchu II wojny światowej w październiku 1939 Załuż został włączony do sowieckiej strefy okupacyjnej w obwodzie drohobyckim. Wiosną 1940 ze względu na powstałą strefę przygraniczną przesiedlono mieszkańców wioski na Wołyń, gdzie kilku z nich zginęło w 1943 r. z rąk nacjonaliści ukraińscy z OUN-UPA[36]. 29 lipca 1944 Załuż został zdobyty przez wojska radzieckie[37]. W Załużu znajdują się ruiny sowieckich żelbetowych schronów bojowych z lat 1940-1941. Obiekty te wchodziły w skład samodzielnego punktu oporu Załuż, chroniącego przeprawy kolejowej na Sanie.
Po ataku Niemiec na ZSRR z 22 czerwca 1941 w bunkrach usytuowanych na linii Olchowce-Bykowce-Załuż bronili się radzieccy żołnierze[38]. W bunkrze położonym naprzeciw przystanka kolejowego w Załużu przebywała załoga wraz z rodziną dowódcy[38]. Wobec ich odmowy poddania się Niemcy wysadzili tenże bunkier w powietrze[38]. W powojennym piśmiennictwie podawano, że obroną tego punktu dowodził oficer określany jako kpt. Rikadze[39] bądź Rykadze[40], natomiast według najnowszych badań historyka Tomasza Zająca był to st. lejtn. Gieorgij Kotrikadze[41]. 12 października 1969 tablicę wmurowaną w betonowy przyczółek bunkra odsłonił płk Józef Tkaczow[39].
W Załużu od strony Bykowiec (zachodniej) znajduje się cmentarz wojenny, na którym pochowani są żołnierze słowackiej rychlej skupiny, z grupy dowodzonej przez Wolfganga Corettiego, którzy zginęli[42] w tym miejscu podczas forsowania linii Mołotowa w czerwcu 1941[43]. Prace ekshumacyjne planowano w 2000[44][12]. W 2005 na cmentarzu spoczęli również żołnierze czechosłowackiej brygady desantowej ekshumowani z cmentarza w Woli Sękowej. Cmentarz został odnowiony środkami władz słowackich.
W Załużu urodzili się Benedykt Majkowski, Mieczysław Dzięgałło, Wiesław Nahurski, Ryszard Pacławski. W sierpniu 1904 nauczycielem w miejscowej szkole 1-klasowej został mianowany Czesław Śmietana[45], który został kierownikiem szkoły[29].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 157901
- ↑ Raport o stanie gminy Sanok za 2020 rok [online], Biuletyn Informacji Publicznej Urząd Gminy Sanok, 6 maja 2021, s. 7 [dostęp 2022-02-08] (pol.).
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 1598 [zarchiwizowane 2022-10-26].
- ↑ a b c GUS. Rejestr TERYT
- ↑ a b c d e f g h Załuż, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 359.
- ↑ a b c d e f Archiwum 1936, 1938 ↓, s. 1.
- ↑ a b c d e f g h Gajewski 2009 ↓, s. 3.
- ↑ Archiwum 1936, 1938 ↓, s. 1-2.
- ↑ a b c d e f g h i Archiwum 1936, 1938 ↓, s. 1a.
- ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ Andrzej Kunisz. Znaleziska monet rzymskich z Małopolski, s. 252.
- ↑ a b c d e f Skowrońscy 1999 ↓, s. 10.
- ↑ Elżbieta Kolano. Kątki zakątki. „Nowiny Rzeszowskie”. Nr 173, s. 5, 31 lipca – 1 sierpnia 1976.
- ↑ Skorowidz wszystkich miejscowości położonych w królestwie Galicyi i Lodomeryi jakoteż w wielkim księstwie Krakowskiem i księstwie Bukowińskiem, pod względem politycznej i sądowej organizacyi kraju wraz z dokładnem oznaczeniem parafii, poczt i właścicieli tabularnych, ułożony porządkiem abecadłowym. Lwów: Karol Wild, 1855, s. 255.
- ↑ Skorowidz wszystkich miejscowości położonych w Królestwie Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem. Lwów: 1868, s. 259.
- ↑ Konrad Orzechowski: Przewodnik statystyczno topograficzny i skorowidz obejmujący wszystkie miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi W.X. Krakowskiem i X. Bukowinie, według najświeższych skazówek urzędowych. Kraków: 1872, s. 96.
- ↑ Jan Bigo: Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielk. Księstwie Krakowskiem i Księs. Bukowińskiem z uwzględnieniem wszystkich dotąd zaszłych zmian terytoryalnych kraju. Złoczów: 1886, s. 225.
- ↑ Tadeusz Pilat: Skorowidz dóbr tabularnych w Galicyi z Wielkiem Ks. Krakowskiem. Lwów: 1890, s. 246.
- ↑ Jan Bigo: Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkim Księstwie Krakowskiem i Księs. Bukowińskiem z uwzględnieniem wszystkich dotąd zaszłych zmian terytoryalnych kraju. Lwów: 1897, s. 222.
- ↑ Jan Bigo: Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkim Księstwie Krakowskiem i Księstwie Bukowińskiem z uwzględnieniem wszystkich dotąd zaszłych zmian terytoryalnych kraju. Lwów: 1904, s. 208.
- ↑ Alojzy Zielecki, Życie gospodarcze, W epoce autonomii galicyjskiej, w: Sanok. Dzieje miasta. Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995. s. 405.
- ↑ Skorowidz dóbr tabularnych w Galicyi z W. Ks. Krakowskiem. Kraków: 1905, s. 176, 180. Zmiany (39).
- ↑ Skorowidz powiatu sanockiego wydany na podstawie dat zebranych w roku 1911. Sanok: 1911, s. 24.
- ↑ Jan Bigo: Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkiem Księstwie Krakowskiem i Księstwie Bukowińskiem z uwzględnieniem wszystkich dotąd zaszłych zmian terytoryalnych kraju. Lwów: 1914, s. 186.
- ↑ Jan Bigo: Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkiem Księstwie Krakowskiem i Księstwie Bukowińskiem z uwzględnieniem wszystkich dotąd zaszłych zmian terytoryalnych kraju. Lwów: 1918, s. 186.
- ↑ Bartosz Podubny: Gminny program opieki nad zabytkami gminy Sanok na lata 2015–2018. edziennik.rzeszow.uw.gov.pl. s. 38, 42. [dostęp 2020-10-21].
- ↑ Wojciech Sołtys. Oświata ludowa w sanockiem w okresie zaborów. „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”. Nr 31, s. 80, 1993.
- ↑ Archiwum 1939 ↓, s. 1a.
- ↑ a b c Listy z kraju. Załuż. „Kurjer Lwowski”. Nr 22, s. 8, 24 stycznia 1914.
- ↑ Archiwum 1936, 1938 ↓, s. 2a.
- ↑ a b c Archiwum 1936, 1938 ↓, s. 6.
- ↑ Gajewski 2009 ↓, s. 5.
- ↑ Ewa Śnieżyńska-Stolot, Franciszek Stolot: Katalog zabytków sztuki w Polsce. T. I: Województwo krośnieńskie (zeszyt 2: Lesko, Sanok, Ustrzyki Dolne i okolice). Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 1982, s. 157. ISBN 83-221-0158-9.
- ↑ Szczepan Siekierka, Henryk Komański, Krzysztof Bulzacki, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie lwowskim 1939–1947, Wrocław: Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów, 2006, s. 967, ISBN 83-85865-17-9, OCLC 77512897.
- ↑ Archiwum 1936, 1938 ↓, s. 4, 6, 6a.
- ↑ Szczepan Siekierka, Henryk Komański, Krzysztof Bulzacki, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie lwowskim 1939–1947, Wrocław: Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów, 2006, s. 966, ISBN 83-85865-17-9, OCLC 77512897.
- ↑ ВОВ-60 – Сводки. [dostęp 2009-08-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-08-10)].
- ↑ a b c Miejsca pamięci narodowej. Obóz w Olchowcach. „Nowiny”. Nr 79, s. 3, 22 kwietnia 1982.
- ↑ a b Z obchodów dnia Wojska Polskiego. Wiec i odsłonięcie tablicy pamiątkowej w Załużu. „Nowiny Rzeszowskie”. Nr 270, s. 1, 13 października 1969.
- ↑ Witold Szymczyk. W 35 rocznicę najazdu hitlerowskiego na ZSRR. Latem czterdziestego pierwszego. „Nowiny Rzeszowskie”. Nr 141, s. 3, 22 czerwca 1976.
- ↑ Tomasz Zając: Działania wojenne w 1941 r. na terenie 08. Przemyskiego Działania wojenne w 1941 r. na terenie Przemyskiego Rejonu Umocnionego. Operacja Barbarossa na linii Sanu. Rzeszów: Uniwersytet Rzeszowski, 2018, s. 275.
- ↑ "Prislusni slovenskej Armady - porucnik Jan Kostelnicak, deslatnik Stefan Fabri, deslatnik Karol Pencjak, strelnik Stefan Benacka, Stefan Donoval, Jozef Dzubak, Stefan Galbavy, Jozef Koska, Ludovit Makovicky, Milan Revallo, Stefan Suja-Fanga, Stefan Sajanek, Jan Vavrek, Frantisek Zan [w:] Jozef Tiso na návšteve slovenského vojska v Zaluži pri Sanoku (1941), Słowacka Kronika Filmowa
- ↑ Pavel Mičianik: Slováci proti Molotovovej línii I
- ↑ Joanna Kozimor. Ekshumacja żołnierskich szczątków w Załużu. „Pamięć” dla pamięci.... „Tygodnik Sanocki”. Nr 3 (428), s. 3, 21 stycznia 2000.
- ↑ Z kraj. Rady Szkolnej. „Kurjer Lwowski”. Nr 234, s. 7, 24 sierpnia 1904.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Edward Nahurski: Archiwum miasteczek i wsi pow. sanockiego, leskiego, ustrzyckiego. Kwestionariusze z badania środowiska. Załuż. 1936, 1938, s. 1-9.
- Agata i Maciej Skowrońscy. Mieszkałam w Załużu. „Tygodnik Sanocki”. Nr 8, s. 10, 19 lutego 1999.
- Benedykt Gajewski: Kaplica grobowa Wiktorów w Załużu. Sanok: 2009, s. 1-8.
| Wsie | |
|---|---|
| Osada | |
| Integralne. części wsi |
|
| Była wieś |
