Język bengalski

বাংলা ভাষা
Obszar	Indie, Bangladesz i inne
Liczba mówiących	około 181 milionów jako pierwszy język
Pismo/alfabet	bengalskie
Klasyfikacja genetyczna
	Języki indoeuropejskie; Języki indoirańskie; Języki indoaryjskie; Języki bengalsko-asamskie; Język bengalski;
Status oficjalny
język urzędowy	Bangladesz; Indie (Bengal Zachodni, Tripura)
Organ regulujący	Bangla Academy
Ethnologue	1 narodowy↗
Kody języka
ISO 639-1	bn
ISO 639-2	ben
ISO 639-3	ben
IETF	bn
Glottolog	beng1280
Ethnologue	ben
GOST 7.75–97	бен 100
WALS	ben
W Wikipedii
	Zobacz też: język, języki świata
	Wikipedia w języku bengalskim
	Słownik języka bengalskiego; w Wikisłowniku
	Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język bengalski (bengalski: বাংলা^ⓘ trl.: bāṃlā /b a ŋ l a/^[2], ang. Bengali) – język z grupy indoaryjskiej języków indoeuropejskich, którym posługuje się jako językiem ojczystym ponad 180 mln osób, głównie w Bangladeszu (120 mln) i Indiach (60 mln)^[1]. Jest on jednocześnie językiem urzędowym w tych dwóch państwach (w Indiach w stanach Bengal Zachodni i Tripura). Liczba osób używających bengalskiego jako drugiego języka wynosi około 70 mln^[1].

Do jego zapisu używa się pisma bengalskiego.

Odmiany lokalne

Poza standardowym bengalskim używa się kilku odmian tego języka:

dialektu চাটগাঁইয়া বুলি Chaţgãia buli (ang. Chittagonian) – ok. 14 mln, używanego w południowo-wschodnim Bangladeszu, traktowanego niekiedy jako odrębny język^[3];
sylheti w północno-wschodnim Bangladeszu (ok. 5 mln);
czakma w okolicach miasta Ćottogram (250 tys.).

Pismo

Główny artykuł: Pismo bengalskie.

Język bengalski tradycyjnie zapisuje się pismem bengalskim^[4], które stanowi abugidę, czyli że jeden znak reprezentuje zasadniczo całą sylabę.

Co prawda, w przestrzeni cyfrowej użytkownicy języka bengalskiego często używają romanizacji, która różni od akademickiej, stosowanej m.in. w materiałach językoznawczych. Bazuje przede wszystkim na ortografii angielskiej, choć stosuje niektóre litery w kreatywny sposób. M.in., a jest używane do oddania samogłoski /ɔ/, tak jak w angielskim call, oraz aa do oddania samogłoski /a/. Tymczasem małe t i wielkie T odróżniają dziąsłowe /t/ od retrofleksyjnego /ʈ/^[5].

Gramatyka

Zaimki osobowe

Młody człowiek mówi językiem bengalskim

Pradeep mówi po bengalsku (projekt Wikitongues)

Sanjoy mówi po bengalsku (projekt Wikitongues)

Hasive mówi po bengalsku (projekt Wikitongues)

Bengalski system zaimków osobowych jest bardzo skomplikowany, obejmuje różne ich warianty w zależności od stopnia zażyłości, statusu rozmówcy, fizycznej lokalizacji itp. Poniższa tabelka przedstawia zaimki osobowe w mianowniku.

Zaimki osobowe (w mianowniku)
Osoba	Bliskość	Stopień uprzejmości	Liczba poj.	Liczba mnoga
1			আমি ami (ja)	আমরা amra (my)
2		intymne	তুই tui (ty)	তরা tora (wy)
		poufałe	তুমি tumi (ty)	তোমরা tomra (wy)
		uprzejme	আপনি apni (pan/pani)	আপনারা apnara (pan/pani/państwo)
3	bliżej	poufałe	এ e (on/ona)	এরা era (oni/one)
	bliżej	uprzejme	ইনি ini (on/ona)	এঁরা ẽra (oni/one)
	dalej	poufałe	ও o (on/ona)	ওরা ora (oni/one)
	dalej	uprzejme	উনি uni (on/ona)	ওঁরা őra (oni/one)
	gdzie indziej	poufałe	সে she (on/ona)	তারা tara (oni/one)
	gdzie indziej	uprzejme	তিনি tini (on/ona)	তাঁরা tãra (oni/one)

Rzeczownik

Rzeczowniki bengalskie zachowały częściowo fleksję, odziedziczoną z sanskrytu. Istnieją cztery przypadki gramatyczne:

Liczba pojedyncza
	Ożywione	Nieożywione
Mianownik	ছাত্রটা chhatro-ţa student	জুতাটা juta-ţa but
Biernik	ছাত্রটাকে chhatro-ţa-ke studenta	জুতাটা juta-ţa but
Dopełniacz	ছাত্রটার chhatro-ţa-r studenta	জুতাটার juta-ţa-r buta
Miejscownik	–	জুতাটায় juta-ţa-(t)e o/w bucie

Liczba mnoga
	Ożywione	Nieożywione
Mianownik	ছাত্ররা chhatro-ra studenci	জুতাগুলা juta-gula buty
Biernik	ছাত্রদের(কে) chhatro-der(ke) studentów	জুতাগুলা juta-gula buty
Dopełniacz	ছাত্রদের chhatro-der studentów	জুতাগুলার juta-gula-r butów
Miejscownik	–	জুতাগুলাতে juta-gula-te o/w butach

Postpozycje

Polskim przyimkom odpowiadają w języku bengalskim tzw. postpozycje („poimki”) stojące po rzeczowniku w określonym przypadku:

Postpozycje wymagające dopełniacza

oi pare ‘przez’: nodi-r oi pare ‘przez rzekę’
kachhe ‘obok’: janala-r kachhe ‘obok okna’
jonno ‘dla’: shikkhôk-er jonno ‘dla nauczyciela’
shôngge ‘z’: am-ar shôngge ‘ze mną’
shômmondhe ‘o’: itihash-er shômmondhe ‘o historii’
shathe ‘z’: ma-er shathe ‘z matką’
shamne ‘przed’: gaŗi-r shamne ‘przed samochodem’

Postpozycje wymagające biernika

kore ‘za pomocą’: ţêksi kore ‘taksówką’
theke ‘z’ (miejsca): Bangladesh theke ‘z Bangladeszu’
porjonto ‘aż do’: dôshţa porjonto ‘do dziesiątej’

Postpozycje wymagające miejscownika

bina ‘bez’: bina onumoti-te ‘bez pozwolenia’ (wyjątkowo jest to prepozycja)

Czasownik

Język bengalski ma dziesięć czasów gramatycznych.

Czas teraźniejszy
Czasownik	1	2 (intymne)	2 (poufałe)	3 (poufałe)	2/3 (uprzejme)
bôla	ami boli	tui bolish	tumi bôlo	she bôle	apni bôlen
বলা	আমি বলি	তুই বলিস	তুমি বলো	সে বলে	আপনি বলেন
khola	ami khuli	tui khulish	tumi kholo	she khole	apni kholen
খোলা	আমি খুলি	তুই খুলিস	তুমি খোলো	সে খোলে	আপনি খোলেন
khêla	ami kheli	tui khelish	tumi khêlo	she khêle	apni khêlen
খেলা	আমি খেলি	তুই খেলিস	তুমি খেলো	সে খেলে	আপনি খেলেন
chena	ami chini	tui chinish	tumi cheno	she chene	apni chenen
চেনা	আমি চিনি	তুই চিনিস	তুমি চেনো	সে চেনে	আপনি চেনেন
jana	ami jani	tui janish	tumi jano	she jane	apni janen
জানা	আমি জানি	তুই জানিস	তুমি জানো	সে জানে	আপনি জানেন
hôoa	ami hoi	tui hosh	tumi hôo	she hôe	apni hôn
হওয়া	আমি হই	তুই হোস	তুমি হও	সে হয়	আপনি হন
dhoa	ami dhui	tui dhush	tumi dhoo	she dhoe	apni dhon
ধোয়া	আমি ধুই	তুই ধুস	তুমি ধোও	সে ধোয়	আপনি ধোন
khaoa	ami khai	tui khash	tumi khao	she khae	apni khan
খাওয়া	আমি খাই	তুই খাস	তুমি খাও	সে খায়	আপনি খান
deoa	ami dii	tui dish	tumi dao	she dêe	apni dên
দেওয়া	আমি দিই	তুই দিস	তুমি দাও	সে দেয়	আপনি দেন

Czas przeszły dokonany
Czasownik	1	2 (intymne)	2 (poufałe)	3 (poufałe)	2/3 (uprzejme)
bôla	ami bollam	tui bolli	tumi bolle	she bollo	apni bollen
বলা	আমি বললাম	তুই বললি	তুমি বললে	সে বললো	আপনি বললেন
khola	ami khullam	tui khulli	tumi khulle	she khullo	apni khullen
খোলা	আমি খুললাম	তুই খুললি	তুমি খুললে	সে খুললো	আপনি খুললেন
khêla	ami khellam	tui khelli	tumi khelle	she khello	apni khellen
খেলে	আমি খেললাম	তুই খেললি	তুমি খেললে	সে খেললো	আপনি খেললেন
chena	ami chinlam	tui chinli	tumi chinle	she chinlo	apni chinlen
চেনা	আমি চিনলাম	তুই চিনলি	তুমি চিনলে	সে চিনলো	আপনি চিনলেন
jana	ami janlam	tui janli	tumi janle	she janlo	apni janlen
জানা	আমি জানলাম	তুই জানলি	তুমি জানলে	সে জানলে	আপনি জানলেন
hôoa	ami holam	tui holi	tumi hole	she holo	apni holen
হওয়া	আমি হলাম	তুই হলি	তুমি হলে	সে হল	আপনি হলেন
dhoa	ami dhulam	tui dhuli	tumi dhule	she dhulo	apni dhulen
ধোওয়া	আমি ধুলাম	তুই ধুলি	তুমি ধুলে	সে ধুলো	আপনি ধুলেন
khaoa	ami khelam	tui kheli	tumi khele	she khelo	apni khelen
খাওয়া	আমি খেলাম	তুই খেলি	তুমি খেলে	সে খেলো	আপনি খেলেন
dêoa	ami dilam	tui dili	tumi dile	she dilo	apni dilen
দেওয়া	আমি দিলাম	তুই দিলি	তুমি দিলে	সে দিলো	আপনি দিলেন

Czas przeszły dokonany
Czasownik	1	2 (intymne)	2 (poufałe)	3 (poufałe)	2/3 (uprzejme)
bôla	ami boltam	tui boltish	tumi bolte	she bolto	apni bolten
khola	ami khultam	tui khultish	tumi khulte	she khulto	apni khulten
khêla	ami kheltam	tui kheltish	tumi khelte	she khelto	apni khelten
chena	ami chintam	tui chintish	tumi chinte	she chinto	apni chinten
jana	ami jantam	tui jantish	tumi jante	she janto	apni janten
hôoa	ami hotam	tui hotish	tumi hote	she hoto	apni hoten
dhoa	ami dhutam	tui dhutish	tumi dhute	she dhuto	apni dhuten
khaoa	ami khetam	tui khetish	tumi khete	she kheto	apni kheten
dêoa	ami ditam	tui ditish	tumi dite	she dito	apni diten

Czas przyszły
Czasownik	1	2 (intymne)	2 (poufałe)	3 (poufałe)	2/3 (uprzejme)
bôla	ami bolbo	tui bolbi	tumi bolbe	she bolbe	apni bolben
khola	ami khulbo	tui khulbi	tumi khulbe	she khulbe	apni khulben
khêla	ami khelbo	tui khelbi	tumi khelbe	she khelbe	apni khelben
chena	ami chinbo	tui chinbi	tumi chinbe	she chinbe	apni chinben
jana	ami janbo	tui janbi	tumi janbe	she janbe	apni janben
hôoa	ami hôbo	tui hobi	tumi hôbe	she hôbe	apni hôben
dhoa	ami dhubo	tui dhubi	tumi dhube	she dhube	apni dhuben
khaoa	ami khabo	tui khabi	tumi khabe	she khabe	apni khaben
dêoa	ami debo	tui dibi	tumi debe	she debe	apni deben

Zobacz też

Przypisy

↑ ^a ^b ^c Ethnologue report for language code: ben.
↑ Richard Ishida: Bengali character notes. [dostęp 2011-09-03].
↑ Chittagonian [cit]. ISO 639-3.
↑ TeamT. LingoStar TeamT., The Bengali Language and the History of its Evolution | LingoStar [online], LingoStar Language Services, 26 maja 2021 [dostęp 2025-01-14] (ang.).
↑ Popular Transliteration Practices, [w:] The Bangla Script, University of Texas at Austin [dostęp 2025-01-14] (ang.).

Bibliografia

Elżbieta Walter: Gramatyka języka bengalskiego, Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 2008, ISBN 978-83-61203-06-3.
BimalB. Maity BimalB., Bengali Phrasebook, wyd. 1st ed, Hawthorn, Vic, Australia: Lonely Planet Publications, 1996, ISBN 0-86442-312-8, OCLC 34929091 .
Bidhu Bhusan Das Gupta: Learn Bengali Yourself Das Gupta Prakashan, Calcutta 1985

Linki zewnętrzne

[ethnologue-1] Ethnologue report for language code: ben.

[2] Richard Ishida: Bengali character notes. [dostęp 2011-09-03].

[3] Chittagonian [cit]. ISO 639-3.

[4] TeamT. LingoStar TeamT., The Bengali Language and the History of its Evolution | LingoStar [online], LingoStar Language Services, 26 maja 2021 [dostęp 2025-01-14] (ang.).

[5] Popular Transliteration Practices, [w:] The Bangla Script, University of Texas at Austin [dostęp 2025-01-14] (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]