Kamieniec Podolski

Szablon:Miasto zagranica infobox Kamieniec Podolski (ukr. Кам'янець-Подільський, ros. Каменец-Подольский; jidysz קאַמענעץ, Kamenec) – miasto na Ukrainie, nad Smotryczem, w obwodzie chmielnickim, siedziba rejonu kamienieckiego; stolica Podola, stolica diecezji kamieniecko-podolskiej (1378); uniwersytet (1918); 93,3 tys. mieszk. (2004).

Najcenniejszym zabytkiem Kamieńca jest zespół urbanistyczno-architektoniczny Starego Miasta i twierdzy w Kamieńcu Podolskim. W XIX wieku śródmieście przeniesiono na Nowe Miasto.

Historia

Pierwsza wzmianka odnosi się do połowy XIV wieku. Możliwe, że w 1352 r. miasto zostało tymczasowo opanowane przez Kazimierza III Wielkiego, następnie znajdowało się pod rządami władających Podolem litewskich książąt Koriatowiczów starających się zachować maksimum niezależności swego księstwa dzięki politycznemu balansowi pomiędzy Polską (okresowo w latach 1366-1370 byli lennikami Kazimierza Wielkiego), Wielkim Księstwem Litewskim oraz Węgrami. Po usunięciu Koriatowiczów przez Witolda działającego z inspiracji Jagiełły (1394 rok), Kamieniec Podolski przechodził z rąk do rąk: w latach 1395-1399 był w rękach polskich (władał nim Spytko II z Melsztyna), w latach 1399-1402 w rękach Wielkiego Księstwa Litewskiego pod rządem Świdrigiełły, w latach 1402-1411 znowu w rękach polskich, w latach 1411-1430 przejęło władzę nad nim Wielkie Księstwo Litewskie.

Dziedziniec twierdzy kamienieckiej

Rządy polskie ustabilizowały się w Kamieńcu od 1430 roku, gdy został ponownie przyłączony do Polski i trwalej w 1434 gdy został stolicą nowo utworzonego województwa podolskiego. W tych czasach miasto zaczęło przeżywać szybki rozwój dzięki nadaniu mu praw miejskich magdeburskich w 1432 roku i licznych przywilejów, w tym nadaniu przez króla Zygmunta I przywileju przymusu drożnego oraz nadaniom ziemskim w okolicy. Następny król Polski Zygmunt II August zwolnił mieszczan Kamieńca od ceł wewnętrznych i zezwolił im na handel bydłem na terenie całej Rzeczpospolitej. Z kolei król Zygmunt III Waza obdarzył mieszczan przywilejem zrównującym ich z wszystkimi przywilejami miasta Lwowa. W związku z zagrożeniem tatarsko-tureckim miasto od początków XVII wieku określano jako urbs antemurale christianitatis (przedmurze chrześcijaństwa), oraz jako "Bramę do Polski". Pomimo oblężeń Kamieniec dalej przeżywał rozkwit. Od 1570 r. do poł. XVII wieku liczba mieszkańców wzrosła od 3 tys. osób do 10 tys. mieszkańców, działało w nim 16 cechów z 390 rzemieślnikami. Handel odbywał się na trzech dorocznych jarmarkach przypadających na św. Jerzego (czterotygodniowy), św. Jana Chrzciciela (tygodniowy) i nazajutrz po święcie Narodzenia Najświętszej Marii Panny (czterotygodniowy). Z uwagi na obronne położenie w zakolu rzeki Smotrycz, rozbudowaną sieć fortyfikacji i odparcie licznych oblężeń, powszechnie uważano go za najpotężniejszą warownię Rzeczypospolitej na Kresach Wschodnich. Po 1617 roku zbudowano Nowy Zamek, który skutecznie zniechęcił do ataków na miasto wojska tureckie sułtana Osmana. W 1633 roku nie zdobył miasta także bejlerbej Bośni Mehmed Abazy pasza w trakcie tzw. wojny z Abazy paszą. Systematycznie rozbudowywano umocnienia miejskie, na tyle skutecznie, że nie potrafili ich zdobyć zbuntowani Kozacy w 1648 roku pod wodzą Maksyma Krzywonosa, a także Iwana Bohuna i Dżerdżelii w 1651 r., w 1652 roku Tymoszy Chmielnickiego oraz oddziały pod wodzą Bohdana Chmielnickiego w 1652 roku, który musiał odejść spod murów miasta po bezskutecznych atakach. W 1655 roku Bohdan Chmielnicki znowu obległ miasto razem ze sprzymierzonymi z nim wojskami moskiewskimi ale pomimo dziewięciu szturmów w ciągu trzech tygodni także nie zdobył miasta.

Francuska mapa Kamieńca Podolskiego z 1691 r.

Jar Smotrycza w Kamieńcu Podolskim

W czasie wojen polsko-tureckich w II poł. XVII wieku, w 1672 sułtan Mehmed IV obległ Kamieniec z armią, której liczebność ocenia się na od 100 do 300 tys. żołnierzy wyposażoną m.in. w nowoczesną, obsługiwaną przez Francuzów, artylerię. Po krótkim oblężeniu, 26 sierpnia 1672, szczupła załoga poddała Kamieniec oblegającym. Podczas ewakuacji zamku nastąpił przypadkowy wybuch w prochowni, co interpretowano później jako gest rozpaczy majora artylerii kamienieckiej Hejkinga (Sienkiewiczowskiego Ketlinga), który miał zapalić lont. W wybuchu zginął m.in. komendant obrony zamku, pułkownik Jerzy Wołodyjowski. Upadek twierdzy odbił się głośnym echem w całej Rzeczpospolitej, wzbudzając obawy przed dalszą ekspansją Turcji.

Na mocy 1672 zawartego przez Michała Korybuta-Wiśniowieckiego traktatu w Buczaczu Kamieniec wraz z Podolem i województwem Bracławskim należał w latach 1672-1699 do imperium osmańskiego jako czternasta w Europie prowincja – Ejalet kamieniecki. W Kamieńcu, (stolicy Ejaletu) ulokowano potężny, jeden z pięciu największych – obok Belgradu, Budy, Kandii i Bagdadu – garnizonów Imperium Tureckiego. W czasie okupacji Kamieńca przez Turcję wojska polskie podejmowały próby jego odbicia, m.in. przeprowadzono nieskuteczne oblężenie w 1687 pod wodzą królewicza Jakuba Sobieskiego. Po opuszczeniu Kamieńca rolę kluczowego punktu obrony tego regionu Rzeczypospolitej sprawowały zbudowane nieopodal, przy ujściu Zbrucza do Dniestru, z polecenia Sobieskiego Okopy Świętej Trójcy.

Zgodnie z postanowieniami Pokoju w Karłowicach, 12 września 1699 komisarze polscy z generałem artylerii koronnej Marcinem Kątskim na czele przejęli klucze od zamku i miasta od ostatniego tureckiego baszy Kamieńca (1689-99) Kahramana Mustafy. Przejęte miasto było bardzo zrujnowane i wyludnione. Liczba budynków zmniejszyła się z blisko 800 do ponad 170. W celu przyspieszenia odbudowy, sejm zwolnił miasto na 10 lat od podatków.

Pozostałością z czasów tureckich w Kamieńcu jest minaret przy katedrze Św. Piotra i Pawła. Po odzyskaniu miasta w 1699, zgodnie z traktatem pokojowym, minaret z półksiężycem pozostawiono. Ustawiono na nim drewnianą figurę Matki Boskiej. W 1756 zastąpiono ją sprowadzoną z Gdańska, wykonaną ze stopu miedzi i srebra, mierzącą 4.5 m pozłacaną rzeźbą Matki Boskiej stojącej na kuli i księżycu. Katedra kamieniecka jest jedynym na świecie kościołem katolickim, przed którym stoi minaret. W kościele dominikanów zachowała się z kolei kamienna konstrukcja ambony (minbar) z czasów tureckich. W XVIII wieku rola miasta znacznie spadła, jednakże z woli króla Stanisława Augusta Poniatowskiego podjęto w tym czasie studia mające na celu modernizację fortyfikacji zamku i miasta, głównie wg planów polskiego architekta Jana de Witte.

W wyniku drugiego rozbioru Polski w 1793 r. Kamieniec Podolski znalazł się w granicach Rosji i stał się siedzibą guberni podolskiej, a później tylko powiatu kamienieckiego. W 1798 szlachcic Antonii Żmijewski założył w mieście (w dawnym budynku kapituły unickiej) polski teatr (teatr kamieniecki). Wygląd gmachu nie wyróżniał się niczym stylowym, a sam teatr mieścił się w nim do 1803, kiedy to został przeniesiony na plac ormiański.

W okresie wojny polsko-bolszewickiej miasto od listopada 1919 do 12 lipca 1920 pozostawało pod polską administracją. W 1920 roku znalazł się na terenie radzieckiej Ukrainy, choć bolszewicy planowali oddać miasto Polsce. W 1939 roku, mimo że Kamieniec już od 146 lat formalnie nie należał do Państwa Polskiego, tutejsza społeczność polska nadal przedstawiała znaczną liczebność wśród mieszkańców i stanowiła około 20% ludności miasta. Kamieniec Podolski przez długi czas był siedzibą obwodu w Ukraińskiej Republice Radzieckiej, przeniesioną później do miasta Chmielnicki (d. Płoskirów).

W 1941 w Kamieńcu Niemcy wymordowali ponad 20 tysięcy Żydów.

Zabytki

Katedra św. św. Piotra i Pawła

Ratusz w Kamieńcu Podolskim

Brama Batorego

istniejące:

• Stary Zamek i Nowy Zamek
• most Turecki
• Katedra katolicka pw. śś. Piotra i Pawła z 1483 r., z dobudowanym w 1750r. prezbiterium (reorientacja świątyni) oraz Bramą Triumfalną z 1781r., wzniesioną ku czci Stanisława Augusta Poniatowskiego. Zachowało się epitafium Pawła Damięckiego z 1628 roku oraz grobowiec Laury Przeździeckiej z 1876 roku.
• Kościół pw. św. Mikołaja i klasztor dominikanów (kasata 1843) w stylu barokowym z 1616 r., przebudowany w 1748r., obecnie siedziba paulinów opiekujących się miejscową wspólnotą polską. Za czasów ZSRR mieściło się tu archiwum NKWD. W 1993r. miał tu miejsce pożar, po którym konieczne było czasowe rozebranie hełmu wieży. Środkową kondygnację fasady zdobią barokowe rzeźby św. Jacka, św. Dominika, Matki Bożej Bolesnej i św. Mikołaja.
• Kościół franciszkanów pw. Wniebowzięcia NMP z 1616 roku (ob. prawosławna cerkiew Zaśnięcia Matki Boskiej, brak górnej części wieży) W podziemiach kościoła złożono zwłoki Jerzego Wołodyjowskiego.
• Klasztor franciszkanów z XVII wieku
• Kościół trynitarzy pw. Świętej Trójcy z 1712 r. w stylu barokowym (ob. cerkiew grekokatolicka sw. Jozafata). Na jego fasadzie znajdowała się niegdyś figura Pana Jezusa zrywającego łańcuchy z więźniów.
• Kościół i klasztor dominikanek św. Michała z 1720r. – odzyskane w latach 90. XX w. przez kościół rzymskokatolicki, i od tego czasu nieprzerwanie i przywracane do stanu sprzed jego dewastacji. 23 maja 2009 umyślnie podpalony, po czym władze ukraińskie natychmiast zagroziły jego ponownym przejęciem, jeśli nie uda się wykonać do końca roku nowego dachu. Dzięki staraniom Polaków i polskiego rządu (m.in. Stowarzyszenia "Wspólnota Polska, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz prywatnym przedsiębiorców z Polski) udało się uchronić świątynię przed ponownym jej bezprawnym przejęciem. Obecnie (marzec 2010 r.) remont kościoła dobiega końca. W niedalekiej przyszłości planuje się zagospodarowanie przykościelnego klasztoru, tego zadania (wraz z inwentaryzacją) podjęła się Politechnika Gdańska. W odnowionym obiekcie znajdzie się bursa dla polskiej młodzieży studiującej w Kamieńcu Podolskim, spełniająca jednocześnie rolę Domu Polskiego oraz schronisko dla turystów z Polski
• Ratusz z końca XIV wieku
• Kościół ormiański pw. Zwiastowania NMP z XVI w. (ob. cerkiew św. Mikołaja)
• Ormiański dom handlowy z 1479 r.
• Studnia ormiańska z XVIII wieku
• Obwarowania miasta
  • Brama Miejska z XVI wieku
  • Baszta Batorego z 1585 r. (podwyższona w 1785 r.) z Bramą Wietrzną i prochownią, zwana dziś Wieżą Kuśnierską
  • Brama Polska (Lacka) z pocz. XVI wieku z barbakanem, wyposażona niegdyś (podobnie jak Brama Ruska) w urządzenia piętrzące wodę w rzece.
  • Brama Ruska z XVI wieku (budowana od 1527r.) z orłem z królewskim herbem Ciołek z 1770r., z barbakanem i tamą na rzece, niegdyś główny wjazd do miasta
  • Baszta Kuśnierska z 1583 roku i synagoga rzemieślnicza z 2 poł. XIX wieku
  • Baszta Ślusarska z końca XIV wieku
  • Baszta Janczarska (Rzeźnicka, Garncarska) z 1583 roku z położoną obok synagogą
• Koszary Zawadzkiego z 1780 r.
• Kolegium jezuickie z 1611 r.
• Baszta ormiańska z 1495 r. (pozostałość kościoła św. Mikołaja)
• Katolickie seminarium duchowne z 1782 r., Rynek 18
• Cerkiew śś. Piotra i Pawła z 1580 r.
• Cerkiew św. Trójcy (rekonstruowana)
• Kościół ormiański pw. św. Mikołaja z 1398r. (od 1962 cerkiew)
• szkoła karmelitów, ul. Tatarska 10
• Pałac Czartoryskich z XVIII w., ul. Zarwańska 13 (ob. misja greckokatolicka)
• Kamienica przy Polskim Rynku 8 z tablicą fundacyjną z 1735 r.

nieistniejące:

• Kościół karmelitów z 1717 r. (od XIX w. sobór prawosławny, wysadzony w powietrze w latach 30. XX w.)
• Kościół jezuitów (rozebrany w 1833 r., obecnie w tym miejscu znajduje się szkoła), ul. Tatarska 13
• Brama Stanisława Augusta na drodze pod zamkiem (dawna średniowieczna Brama Polna)
• Kościółek św. Katarzyny z XIV wieku (pomiędzy klasztorem franciszkanów i pałacem biskupa), zniszczony w 1 poł. XIX wieku
• Dwór starostów kamienieckich (zburzony po 1945 r.), ul. Dominikańska 2
• Synagoga Olter Szile przy Bramie Garncarskiej
• Pałac komendanta twierdzy z XVIII wieku na Rynku Ormiańskim
• Ormiańska katedra św. Mikołaja
• Kościółek św. Stanisława na terenie Starego Zamku.

Kamieniec w literaturze polskiej

W polskiej literaturze obecność Kamieńca Podolskiego zawdzięczamy Henrykowi Sienkiewiczowi, który umieścił go w jednej z części "Trylogii" – "Panu Wołodyjowskim". W powieści tytułowy bohater, Michał Jerzy Wołodyjowski, nie opuszcza bronionej przed oblegającymi ją Turkami sułtana twierdzy i na wieść, że komisarze oddali miasto wrogom, po wyprowadzeniu przez przyjaciela wojsk, wysadza zamek, samemu przy tym tracąc życie:

Fragment "Pana Wołodyjowskiego" Henryka Sienkiewicza: "(...) Wołodyjowski zaś zdjął hełm z głowy; chwilę spoglądał jeszcze na tę ruinę, na to pole chwały swojej, na gruzy, trupy, odłamy murów, na wał i na działa, następnie podniósłszy oczy w górę, począł się modlić... Ostatnie jego słowa były: - Daj jej, Panie, moc, by zaś cierpliwie to zniosła, daj jej spokój!... Ach!... Ketling pospieszył się, nie czekając nawet na wyjście regimentów, bo w tej chwili zakołysały się bastiony, huk straszliwy targnął powietrzem: blanki, wieże, ściany ludzie, konie, działa, żywi i umarli, masy ziemi – wszystko to porwane w góre płomieniem, pomieszane, zbite jakby w jeden straszliwy ładunek, wyleciało w powietrze...

Tak zginął Wołodyjowski, Hektor kamieniecki, pierwszy żołnierz Rzeczypospolitej. (...)"

Osoby związane z miastem

• Gustaw Belke (1810-1873) – polski przyrodnik, zoolog, badacz przyrody Podola
• ks. Jan Stanisław Bojarczak (1905-1945) – polski duchowny rzymskokatolicki
• Piotr Jaksa Bykowski (1823-1889) - polski powieściopisarz, związany z teatrem kamienieckim
• Antonina Domańska (1853-1917) – polska pisarka
• Aureli Drogoszewski (1863-1943) – polski historyk literatury
• Michał Greim (1828-1911) – polski drukarz, fotograf, antykwariusz i numizmatyk. Ojciec malarza Jana Greima
• Józef Kallenbach (1861-1929) – polski profesor, historyk literatury polskiej
• Aleksander Michałowski (1851-1938) – polski pianista i kompozytor, profesor
• Szymon Okolski herbu Rawicz (1580-1653) – polski dominikanin, teolog, historyk i heraldyk
• Stanisław Padewski (ur. 1932) – polski duchowny katolicki, biskup ordynariusz senior diecezji charkowsko-zaporoskiej
• Antoni Józef Rolle (1830-1894) - polski psychiatra, wybitny historyk-amator
• Michał Rolle (1865-1932) – polski dziennikarz, historyk i pisarz
• Leonid Stein (1934-1973) – ukraiński szachista
• Wiesław Stępniewski (1909-1998) – polski konstruktor lotniczy, profesor
• Bohdan Świderski (1892-1943) – polski geolog
• Aleksander Wicherski (1809-1857) – polski kompozytor, krytyk muzyczny, malarz i poeta, z zawodu adwokat
• Jan de Witte (1709-1785) – polski architekt i inżynier wojskowy, przedstawiciel baroku, generał-lejtnant wojsk koronnych od 1781
• Apolinary Wnukowski (1848-1909) – polski duchowny katolicki, arcybiskup, profesor a następnie rektor seminarium w Żytomierzu
• Władysław Zaremba (1833-1902) – ukraiński kompozytor, pianista i pedagog.
• Wołodymyr Zatonskyj (1888-1938) – radziecki działacz partyjny i państwowy

Zobacz też

• Narodowy rezerwat historyczno-architektoniczny Kamieniec
• Masakra w Kamieńcu Podolskim
• Katedra Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Kamieńcu Podolskim
• Rynek Polski w Kamieńcu Podolskim

Linki zewnętrzne

• Kamieniec Podolski (''Camencia,...''), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 748 .
• Historia Polskiego Kamieńca w I Rzeczypospolitej i pod zaborami, wirtualna mapa okolic – Rzeczpospolita wirtualna
• zdjęcia z Twierdzy Kamienieckiej
• Kamieniec Podolski

Panorama miasta