Powiat (Polska)

Aktualna mapa powiatów w Polsce

Powiat – jednostka samorządu terytorialnego i podziału administracyjnego II stopnia w Polsce. Jednostką wyższego stopnia jest województwo, a niższego stopnia - gmina. Funkcjonowanie powiatów reguluje ustawa z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym (Dz.U. z 2020 r. poz. 920).

Potocznie stosuje się często terminy powiat ziemski i powiat grodzki. Rozróżnienie takie nie znajduje jednak podstaw w ustawie o samorządzie powiatowym. Bardziej poprawne jest mówienie o powiatach, czyli jednostkach samorządu obejmujących kilka gmin i posiadających własne organy, omówione w ustawie, oraz o miastach na prawach powiatu, w których organy samorządu gminnego mają również zadania i kompetencje samorządu powiatowego (niemniej miasta na prawach powiatu nawet w niektórych aktach prawnych nazywane są powiatami).

W Polsce jest 314 powiatów oraz 66 miast na prawach powiatu.

Powiaty w ujęciu historycznym

Po raz pierwszy powiaty w Polsce wprowadzono w drugiej połowie XIV wieku. Przejęły one część funkcji ograniczanej wówczas sieci kasztelanii. W systemie podziału terytorialnego kraju pojawiła się jednostka administracyjna większa od kasztelanii, zwana po łacinie districtus (dystrykt) i uwzględniana w tytulaturzu książęcym.

W końcu XIV w. funkcjonował już nowy system podziału terytorialnego, opierający się na ustroju sądowo-ziemskim. Jego podstawą była ziemia, składająca się z 2–3 powiatów sądowych. Należy sądzić, że ziemie powstały w wyniku podziału dystryktów. Dla każdej z ziem ustanowiono delegowany sąd książęcy, złożony z sędziego i podsędków oraz lokalnych urzędników. Sądy ziemskie nie miały stałych siedzib, ale dokonywały objazdów całego terytorium, zatrzymując się na pewien czas w znaczniejszych ośrodkach. Okolice tych ośrodków, przeważnie miejskich, wraz z mieszkańcami podległymi jurysdykcji sądów ziemskich utworzyły powiaty.

Termin „powiat” wywodzi się od „dnia wietnego” czyli „wiecu”, zgromadzenia sądowego o z góry wyznaczonym terminie.

Oddzielny, dla każdej z ziem, zarząd majątkiem władcy spoczywał w rękach specjalnych rządców (łac. procuratores), zwanych od połowy XV wieku starostami. Starostowie posiadali rozległą władzę administracyjno-sądową; sądzili wszystkich, którzy dopuścili się przestępstw zagrażających spokojowi publicznemu. Do starosty należała również piecza nad wykonywaniem wyroków sądowych oraz ogólny nadzór nad aparatem skarbowym. Siedzibą starosty była początkowo stolica ziemi. W późniejszych czasach starostami nazywano także dzierżawców królewszczyzn (tzw. starostowie niegrodowi). Patrz też: urzędy ziemskie.

W późniejszym okresie powiaty istniały w dwujęzycznym Wielkim Księstwie Poznańskim, jako odpowiednik niemieckiego Kreis. W zaborze rosyjskim odpowiednikiem powiatów były ujezdy. W Galicji jednostkami administracyjnymi były dystrykty, a od 1867 – powiaty. Spis powiatów na ziemiach polskich pod zaborami można znaleźć w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. Powiaty funkcjonowały w okresie II Rzeczypospolitej, a później w PRL do 1975, kiedy to zlikwidowano duże województwa podzielone na powiaty, wprowadzając w ich miejsce 49 mniejszych województw. Podział na powiaty przywróciła reforma administracyjna, która weszła w życie 1 stycznia 1999.

Regulacja prawna

Status powiatu w Polsce reguluje ustawa z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym (Dz.U. z 2020 r. poz. 920).

Wspólnota samorządowa w powiecie

Powiat jest tworzony przez lokalną wspólnotę samorządową i odpowiednie terytorium. Lokalna wspólnota samorządowa stanowi składnik ludzki, a terytorium – składnik rzeczowy powiatu. Wspólnota lokalna to samoistny, niezależny od państwa byt, przede wszystkim taki, który jest podmiotem pierwotnym wobec państwa i jego struktury administracyjnej. Istnieją trzy grupy poglądów dotyczących rozumienia tego pojęcia:

• I grupa: na gruncie prawnym poza użyciem terminu „lokalna wspólnota samorządowa” nie nadano mu żadnej treści i nie rozwinięto go w przepisach ustaw,
• II grupa: „lokalna wspólnota samorządowa” to termin socjologiczny i nie należy koncentrować na nim szczególnej uwagi, ponieważ uważana jest ona w tej nauce jako zbiorowość posiadająca wspólne terytorium, interakcje społeczne oraz oparta jest na silnych więziach emocjonalnych, co nie odgrywa znacznej roli w rozumowaniu  pojęcia lokalnej wspólnoty samorządowej,
• III grupa wskazuje na materialnoprawny aspekt pojęcia „lokalnej wspólnoty samorządowej”. Jest ona podmiotem administracji publicznej i nie stanowi tylko sumy mieszkańców powiatu, lecz również system wspólnych wartości i celów znajdujących swój wyraz w zadaniach wspólnoty i rozwijanych w ustawach szczególnych.

Do właściwego zrozumienia pojęcia lokalnej wspólnoty samorządowej należy uwzględnić termin „mieszkańca powiatu” (członka powiatowej wspólnoty), który może być rozpatrywany w dwóch ujęciach:

• materialnoprawnym – wszyscy ludzie zamieszkujący stale dany obszar (terytorium powiatu). Do oceny stałego zamieszkania nie stosuje się przepisu art. 25 kodeksu cywilnego, ponieważ trudno jest zakwalifikować niepełnoletnich czy też pozbawionych zdolności do czynności prawnych do grupy osób mogących mieć zamiar stałego pobytu;
• ustrojowo-politycznym – podmiot praw i obowiązków z zakresu prawa administracyjnego, mający zdolność zarządzania sprawami publicznymi o charakterze lokalnym, ale również podmiot odpowiedzialny za realizację zadań publicznych.

Zakres działania i zadania powiatu

Powiat wykonuje określone ustawami zadania publiczne o charakterze ponadgminnym w zakresie:

1. edukacji publicznej
2. promocji i ochrony zdrowia
3. pomocy społecznej
4. wspieranie rodziny i systemu pieczy zastępczej
5. polityki prorodzinnej
6. wspierania osób niepełnosprawnych,
7. transportu zbiorowego i dróg publicznych,
8. kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami,
9. kultury fizycznej i turystyki,
10. geodezji, kartografii i katastru,
11. gospodarki nieruchomościami,
12. administracji architektoniczno-budowlanej,
13. gospodarki wodnej,
14. ochrony środowiska i przyrody,
15. rolnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego,
16. porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli,
17. ochrony przeciwpowodziowej, w tym wyposażenia i utrzymania powiatowego magazynu przeciwpowodziowego, przeciwpożarowej i zapobiegania innym nadzwyczajnym zagrożeniom życia i zdrowia ludzi oraz środowiska,
18. przeciwdziałania bezrobociu oraz aktywizacji lokalnego rynku pracy,
19. ochrony praw konsumenta,
20. utrzymania powiatowych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych,
21. obronności,
22. promocji powiatu,
23. współpracy z organizacjami pozarządowymi.

Ponadto:

• Do zadań publicznych powiatu należy również zapewnienie wykonywania określonych w ustawach zadań i kompetencji kierowników powiatowych służb, inspekcji i straży.
• Ustawy mogą określać inne zadania powiatu.
• Ustawy mogą określać niektóre sprawy należące do zakresu działania powiatu jako zadania z zakresu administracji rządowej, wykonywane przez powiat.
• Powiat na uzasadniony wniosek zainteresowanej gminy przekazuje jej zadania z zakresu swojej właściwości na warunkach ustalonych w porozumieniu.
• Zadania powiatu nie mogą naruszać zakresu działania gmin.
• Ustawy mogą nakładać na powiat obowiązek wykonywania zadań z zakresu organizacji przygotowań i przeprowadzenia wyborów powszechnych oraz referendów.

Organy powiatu

• władza uchwałodawcza: rada powiatu
• władza wykonawcza: zarząd powiatu, na czele którego stoi starosta
• organy kontrolne: komisje stałe i doraźne.

Komisje wyłaniane są spośród członków rady powiatu i kontrolują działania władzy wykonawczej. Obligatoryjnie musi istnieć jedna komisja – rewizyjna (do kontroli spraw finansowych), komisje doraźne są powoływane w sytuacjach nagłych. W mieście na prawach powiatu ich zadania wykonują odpowiednio: rada miasta i prezydent miasta oraz komisje stałe i doraźne.

Oddzielnym gremium jest komisja bezpieczeństwa i porządku (niebędąca komisją rady powiatu), złożona z przedstawicieli samorządów, służb powiatowych oraz powołanych przez starostę ekspertów. Funkcjonuje ta także w mieście na prawach powiatu.

Kompetencje starosty i zarządu powiatu

Podejmowanie decyzji w zakresie:

• edukacji publicznej (szkoły ponadgimnazjalne)
• ochrony zdrowia (szpitale rejonowe, powiatowe)
• transportu na terenie powiatu (współfinansowanie lokalnych linii autobusowych, np. miejskich przedsiębiorstw komunikacji w miastach na prawach powiatu)
• opieki nad drogami publicznymi powiatowymi
• geodezji
• gospodarki nieruchomościami
• ochrony środowiska
• porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli
• przeciwdziałania bezrobociu
• obronności
• pomocy społecznej
• wydawania zezwoleń na podejmowanie pracy przez cudzoziemców
• zwalczania klęsk żywiołowych oraz organizowania pomocy na szczeblu powiatowym
• rejestracji pojazdów oraz wydawania praw jazdy (patrz tablica rejestracyjna)

Powiatowa administracja zespolona (art. 33b)

Powiatową administrację zespoloną (organy podległe staroście) stanowią:

• starostwo powiatowe
• powiatowy urząd pracy, będący jednostką organizacyjną powiatu
• jednostki organizacyjne stanowiące aparat pomocniczy kierowników powiatowych służb, inspekcji i straży.

Statystyka (wg stanu na 30 VI 2018)

• w statystyce Unii Europejskiej powiaty stanowią regiony NUTS 4.
• w Polsce jest 314 powiatów oraz 66 miast na prawach powiatu, które są gminami, ale realizują także zadania powiatów. Razem 380.
• w Polsce jest 335 miast powiatowych, 45 z nich są jednocześnie siedzibami powiatów i miastami na prawach powiatu.
• największe:
  • największym powiatem pod względem powierzchni jest powiat białostocki (2976,44 km²)
  • największym miastem na prawach powiatu pod względem powierzchni i liczby mieszkańców jest Warszawa (517,24 km² i 1 769 529)
  • największym powiatem ziemskim pod względem liczby mieszkańców jest powiat poznański (385 633)
  • najgęściej zaludnionym powiatem jest powiat pruszkowski (664,31 osób/km²)
  • najgęściej zaludnionym miastem na prawach powiatu są Świętochłowice (3770,5 osób/km²)
• najmniejsze:
  • najmniejszym powiatem pod względem powierzchni jest powiat bieruńsko-lędziński (158,15 km²)
  • najmniejszym miastem na prawach powiatu pod względem powierzchni jest miasto Świętochłowice (13,31 km²)
  • najmniejszym powiatem pod względem liczby mieszkańców jest powiat sejneński (20 171)
  • najmniejszym miastem na prawach powiatu pod względem liczby mieszkańców jest Sopot (36 328)
  • najrzadziej zaludnionym powiatem jest powiat bieszczadzki (19,20 osób/km²)
• Wszystkie powiaty w Polsce mają siedzibę w miastach. Ostatnią wsią będącą siedzibą powiatu były Mońki (do 1964 roku).

Liczba powiatów według województw

województwo	DŚ	KP	LB	LS	ŁD	MP	MZ	OP	PK	PL	PM	ŚL	ŚK	WM	WP	ZP	Polska
miasta na prawach powiatu	4	4	4	2	3	3	5	1	4	3	4	19	1	2	4	3	66
powiaty	26	19	20	12	21	19	37	11	21	14	16	17	13	19	31	18	314
powiaty ogółem	30	23	24	14	24	22	42	12	25	17	20	36	14	21	35	21	380

Skróty nazw województw
DŚ	dolnośląskie	KP	kujawsko-pomorskie
LB	lubelskie	LS	lubuskie
ŁD	łódzkie	MP	małopolskie
MZ	mazowieckie	OP	opolskie
PK	podkarpackie	PL	podlaskie
PM	pomorskie	ŚL	śląskie
ŚK	świętokrzyskie	WM	warmińsko-mazurskie
WP	wielkopolskie	ZP	zachodniopomorskie

Nazwy powiatów

Miasta na prawach powiatu mają nazwy w formie mianownikowej identyczne z nazwami miast, które stanowią. Powiaty mają nazwę przymiotnikową składającą się z członu „powiat” i przymiotnika pochodzącego przeważnie od miasta stanowiącego siedzibę powiatu (np. powiat poznański). Część przymiotnikowych nazw powiatów została jednak utworzona nieco inaczej:

• nazwa wskazuje również na inne miasto poza siedzibą powiatu (powiat bieruńsko-lędziński, powiat czarnkowsko-trzcianecki, powiat ropczycko-sędziszowski, powiat strzelecko-drezdenecki)
• nazwa wskazuje na kierunek położenia powiatu względem siedziby, znajdującej się w mieście na prawach powiatu (powiat łódzki wschodni, powiat warszawski zachodni do grudnia 2005 roku)
• nazwa zaczerpnięta jest od pasma górskiego (powiat bieszczadzki, powiat tatrzański, powiat karkonoski)
• nazwa pochodzi od sąsiedniego dużego miasta, ale siedzibą powiatu jest inne miasto (powiat gdański z siedzibą w Pruszczu Gdańskim, powiat warszawski zachodni, którego siedzibą od stycznia 2006 roku jest Ożarów Mazowiecki).

Dziesięć nazw powiatów powtarza się w różnych województwach, co może prowadzić do nieporozumień – bielski, brzeski, grodziski, krośnieński, nowodworski, opolski, ostrowski, średzki, świdnicki, tomaszowski. Nieformalnie dodaje się wtedy określenie województwa; np. powiat opolski (województwo lubelskie).

Listy powiatów

• Lista powiatów w Polsce
• według kodów TERYT
• według numerów tablic rejestracyjnych

Zobacz też

• TERYT
• Powiaty w Polsce od 1945
• Powiaty w Polsce 1919–1939
• Powiaty i gminy o identycznych nazwach
• Kategoria:Dawne powiaty w Polsce
• Podział administracyjny Polski
• Podział administracyjny Polski (1975–1998)
• Podział administracyjny Polski (1944–1975)