Stanisław Jankowski (architekt)
| |
 kapitan artylerii
| |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Przebieg służby | |
| Lata służby |
1939–1946 |
| Siły zbrojne | |
| Jednostki | |
| Stanowiska |
adiutant osobisty Naczelnego Wodza |
| Główne wojny i bitwy | |
| Odznaczenia | |
       
| |
Stanisław Michał Jankowski ps. „Agaton” (ur. 29 września 1911 w Warszawie, zm. 5 marca 2002 tamże) – polski architekt i urbanista, kapitan artylerii Wojska Polskiego, cichociemny, oficer wywiadu Armii Krajowej i Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, uczestnik kampanii wrześniowej, powstaniec warszawski, adiutant osobisty gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego.
Życiorys[edytuj | edytuj kod]
Był synem Czesława[1]. Rodzina Jankowskich mieszkała na pierwszym piętrze oficyny kamienicy przy ul. Mokotowskiej 39 w Warszawie[1].
Ukończył prywatne Gimnazjum Towarzystwa Ziemi Mazowieckiej przy ul. Klonowej 16[2]. W 1929 roku podjął studia, najpierw na Uniwersytecie Warszawskim, a następnie na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Tam po ukończeniu studiów (1938) rozpoczął pracę jako asystent, przerwaną wybuchem II wojny światowej[1]. W momencie rozpoczęcia studiów wstąpił do Korporacji Akademickiej Sarmatia (w 1992 uczestniczył w procesie jej reaktywacji). Po ślubie zamieszkał z żoną przy ul. Topolowej 8 (obecnie al. Niepodległości 216)[1].
W czasie wojny obronnej 1939 w stopniu podporucznika został skierowany do Ośrodka Zapasowego Artylerii Lekkiej Nr 3 w Wilnie. Po ataku ZSSR na Polskę przekroczył granicę i został internowany na Litwie. Wraz z grupą kolegów uciekł z obozu dla internowanych w Połądze i przedostał się przez Łotwę, Estonię do Szwecji, a stamtąd przez Danię, Holandię i Belgię do Francji. Tam wstąpił do Polskich Sił Zbrojnych. Po upadku Francji w czerwcu 1940 został ewakuowany na brytyjskim okręcie do Wielkiej Brytanii[3]. Jego jednostka stacjonowała w St Andrews w Szkocji[4].
W kwietniu 1940 Niemcy aresztowali w Warszawie jego ojca i brata Andrzeja, których następnie rozstrzelali w Palmirach[3]. W sierpniu 1941 aresztowali jego żonę i jej matkę[3].
Cichociemny[edytuj | edytuj kod]
W 1941 został skierowany na Kurs Doskonalący Administracji Wojskowej w Londynie, będącym kryptonimem Szkoły Oficerów Wywiadu[5].
W nocy z 3 marca na 4 marca 1942 w operacji lotniczej „Collar” został zrzucony na spadochronie na placówkę odbiorczą Pole w okolicach miejscowości Łosinno pod Wyszkowem[6].
Po powrocie do Warszawy zorganizował i objął kierownictwo Wydziału Legalizacji i Techniki w Oddziale II Komendy Głównej Armii Krajowej. Podstawowym zadaniem wydziału była „legalizacja”, tj. zaopatrywanie innych komórek wywiadu w fałszywe dokumenty[7]. W latach 1943–1944 wszystkie pracownie Wydziału wytwarzały ich ok. 1000 sztuk miesięcznie[8].
Powstanie warszawskie[edytuj | edytuj kod]
Po wybuchu powstania warszawskiego w 1944 został dowódcą plutonu „Agaton” w batalionie „Pięść”[9]. Szlak bojowy rozpoczął na Woli, obsadzając cmentarz ewangelicko-augsburski przy ul. Młynarskiej[9]. Po kilku dniach jego oddział przeszedł przez ruiny getta na Stare Miasto[8]. W nocy z 13 na 14 sierpnia wraz z patrolem przedarł się ze Starego Miasta na Żoliborz z rozkazami dla płk. Mieczysława Niedzielskiego „Żywiciela”, po czym następnej nocy do oddziałów grupy „Kampinos” w Puszczy Kampinoskiej. Wrócił na Żoliborz i wraz z żołnierzami m.in. z grupy „Kampinos” wziął udział w nocy z 21 na 22 sierpnia w nieudanym ataku na Dworzec Gdański. Od 8 września 1944 służył w oddziale osłonowym Komendy Głównej AK. W czasie powstania siedem razy przechodził kanałami[10].
W ostatnich dniach powstania został awansowany na stopień kapitana[11]. Po upadku powstania poszedł do niewoli i jako jeniec niemieckiego oflagu został adiutantem gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego. Był więźniem m.in. oflagu 73 Langwasser koło Norymbergi i oflagu IV C Colditz[12].
Po wojnie[edytuj | edytuj kod]
11 maja 1945 roku przybył do Londynu. 28 maja 1945 roku został przydzielony do Gabinetu Naczelnego Wodza na stanowisko adiutanta osobistego Naczelnego Wodza[13][14]. Chcąc być jak najbardziej przydatny przy odbudowie Warszawy, w której chciał wziąć udział, zapisał się na roczne studium urbanistyczne na Uniwersytecie w Liverpoolu, gdzie w lipcu 1946 uzyskał dyplom Civic Design[15]. W kwietniu 1946 spotkał w Londynie kolegę Stanisława Dziewulskiego, który przyjechał razem z kilkoma urbanistami z Warszawy na konferencję w Hastings[16][14]. Po spotkaniu zwrócił się listownie do Biura Odbudowy Stolicy (BOS) z pytaniem o możliwość zatrudnienia i otrzymał odpowiedź pozytywną[16][14].
Wrócił do Polski 8 września 1946, drogą morską przez Gdańsk[16][14]. 15 września tego roku zgłosił się do pracy w BOS. Był zatrudniony w Pracowni Urbanistycznej Warszawy przekształconej w Biuro Planowania Rozwoju Warszawy. Pracował do 1977 roku. W tym okresie był współautorem m.in. Trasy W-Z, MDM oraz kolejnych opracowań Planu Perspektywicznego Rozwoju Warszawy i Warszawskiego Zespołu Miejskiego.
Przez 18 lat mieszkał z rodziną na osiedlu domków fińskich na osiedlu Jazdów[8].
W latach 1960–1961 przebywał w Iraku. Z zespołem polskich urbanistów opracował plany rozwoju takich miast jak Mosul, Karbala i Basra. W latach 1964–1965 był kierownikiem polskiego zespołu opracowującego plany odbudowy miasta Skopje w Jugosławii (dziś stolica Macedonii Północnej), zniszczonego przez trzęsienie ziemi w 1963 roku, za co został odznaczony srebrnym medalem miasta Skopje.
W latach 1971–1972 wszedł w skład polskiej grupy opracowującej plan odbudowy miasta Chimbote w Peru, także zniszczonego przez trzęsienie ziemi. W latach 1975–1977 był ekspertem Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie do spraw budowy domków mieszkalnych dla ofiar bombardowań w Wietnamie Północnym.
Jest współautorem projektu Traktu Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów w Warszawie[17]. Wystąpił w filmie dokumentalnym pt. Cichociemni z 1989[18].
Trzykrotnie nagrodzony Państwową Nagrodą Artystyczną. W roku 1995 otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Warszawy[19]. Otrzymał także tytuł członka honorowego Towarzystwa Urbanistów Polskich[20].
Pochowany na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Warszawie (Aleja D, nr 57)[21].
Odznaczenia[edytuj | edytuj kod]
- Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari (1944)[22]
- Krzyż Walecznych (dwukrotnie) (1944, 1946)[22]
- Medal Wojska (1948)[22]
- Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1949)[23]
- Złota Odznaka „Odbudowy Warszawy” (1950)[22]
- Order „Sztandar Pracy” II klasy (1952)[24]
- Srebrny Medal miasta Skopje za projekt odbudowy miasta (1964)[22]
- Krzyż Armii Krajowej (1968)[22]
- Złota Odznaka „Za Zasługi dla Warszawy” (1970)[22]
- Srebrna Odznaka SARP (1972)[22]
- Odznaka Zasłużony Pracownik Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska (1974)[22]
- Złota Odznaka Zasługi dla województwa katowickiego (1975)[22]
- Złota Odznaka SARP (1977)[22]
- Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1979)[22]
- Złota Odznaka Honorowa TUP (1986)[22]
- Odznaka „Zasłużony Działacz Kultury” (1986)[22]
- Złota Odznaka Honorowa Towarzystwa Przyjaciół Warszawy (1988)[22]
- Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1994)[25]
Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]
- Od 2009 roku jest patronem skweru położonego pomiędzy ulicami: Browarną, Karową, Dobrą i Gęstą na warszawskim Powiślu.
- W 2020 na rogu ulic Browarnej i Karowej odsłonięto jego pomnik[26].
Rodzina[edytuj | edytuj kod]
Synem Stanisława Jankowskiego był matematyk, informatyk i działacz opozycji demokratycznej w PRL Michał Jankowski[27].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d Olgierd Budrewicz: Warszawskie małe ojczyzny. Warszawa: Iskry, 1985, s. 29. ISBN 83-207-0768-4.
- ↑ Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 1. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1984, s. 269. ISBN 83-06-00140-0.
- ↑ a b c Olgierd Budrewicz: Warszawskie małe ojczyzny. Warszawa: Iskry, 1985, s. 30. ISBN 83-207-0768-4.
- ↑ Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 1. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1984, s. 146. ISBN 83-06-00140-0.
- ↑ Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 1. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1984, s. 177. ISBN 83-06-00140-0.
- ↑ Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 1. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1984, s. 213, 284. ISBN 83-06-00140-0.
- ↑ Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985, s. 46. ISBN 83-06-00140-0.
- ↑ a b c Olgierd Budrewicz: Warszawskie małe ojczyzny. Warszawa: Iskry, 1985, s. 32. ISBN 83-207-0768-4.
- ↑ a b Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985, s. 218. ISBN 83-06-00140-0.
- ↑ Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985, s. 320. ISBN 83-06-00140-0.
- ↑ Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985, s. 338. ISBN 83-06-00140-0.
- ↑ Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985, s. 352, 364. ISBN 83-06-00140-0.
- ↑ Gabinet NW 1944 ↓, s. 274, 278.
- ↑ a b c d Grzegorz Piątek - Najlepsze miasto świata. Warszawa w odbudowie 1944-1949. Warszawa, 2020, Grupa Wydawnicza Foksal, s. 333, język polski, ISBN 978-83-280-3725-0
- ↑ Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985, s. 372–373. ISBN 83-06-00140-0.
- ↑ a b c Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985, s. 373. ISBN 83-06-00140-0.
- ↑ Irena Grzesiuk-Olszewska: Warszawska rzeźba pomnikowa. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2003, s. 164. ISBN 83-88973-59-2.
- ↑ Cichociemni. filmpolski.pl. [dostęp 2014-01-15].
- ↑ Lista Honorowych Obywateli m.st. Warszawy. [w:] Urząd m.st. Warszawy [on-line]. um.warszawa.pl. s. 3. [dostęp 2019-03-15].
- ↑ 90 lat. Towarzystwo Urbanistów Polskich. Wydawnictwo jubileuszowe. Warszawa: TUP, 2013.
- ↑ Jankowski Stanisław – Poczet 21 WDH, sites.google.com [dostęp 2019-12-17].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Nagrody i odznaczenia « Stanisław Jankowski „Agaton” [dostęp 2019-12-17].
- ↑ 22 lipca 1949 „za zasługi położone przy budowie Trasy W – Z” M.P. z 1949 r. nr 94, poz. 1121.
- ↑ 22 lipca 1952 „za zasługi położone dla Narodu i Państwa w dziedzinie budownictwa” M.P. z 1952 r. nr 70, poz. 1057.
- ↑ M.P. z 1994 r. nr 54, poz. 454.
- ↑ Pomnik „Agatona” odsłonięty. [w:] Urząd m.st. Warszawy [on-line]. um.warszawa.pl, 2 sierpnia 2020. [dostęp 2020-08-08].
- ↑ Zmarł darczyńca Archiwum Akt Nowych. aan.gov.pl. [dostęp 2015-11-30]. (pol.).
Publikacje[edytuj | edytuj kod]
- Adolf Ciborowski, Stanisław Jankowski, Warszawa odbudowana, Wydawnictwo „Polonia”, Warszawa 1962,
- Stanisław Jankowski, Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie, Warszawa 1980.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Organizacja i obsada Gabinetu NW 1939–1944, sygn. A.XII.1/47. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie.
- Piotr Stachiewicz, Starówka 1944, Warszawa: MON, 1983, ISBN 83-11-06881-X, OCLC 69498128.
- 80-lecie Korporacji Akademickiej Sarmatia, Koło Filistrów K! Sarmatia, Warszawa 1988 r.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Absolwenci Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej
- Cichociemni
- Członkowie Biura Odbudowy Stolicy
- Honorowi obywatele miasta stołecznego Warszawy
- Kapitanowie artylerii Polskich Sił Zbrojnych
- Odznaczeni Krzyżem Armii Krajowej
- Odznaczeni Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (Polska Ludowa)
- Odznaczeni Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (Polska Ludowa)
- Odznaczeni Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita)
- Odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari
- Odznaczeni Krzyżem Walecznych
- Odznaczeni Medalem Wojska
- Odznaczeni Orderem Uśmiechu
- Odznaczeni Orderem Sztandaru Pracy II klasy
- Pochowani na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Warszawie
- Podporucznicy artylerii II Rzeczypospolitej
- Polscy architekci
- Polscy autorzy pamiętników i dzienników
- Polscy korporanci
- Powstańcy warszawscy
- Szefowie Wydziałów Oddziałów Komendy Głównej AK
- Uczestnicy kampanii wrześniowej (strona polska)
- Urodzeni w 1911
- Zmarli w 2002
- Żołnierze Wojska Polskiego internowani na Litwie w czasie II wojny światowej
- Ludzie urodzeni w Warszawie