Języki Indonezji

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Podział etnolingwistyczny Indonezji

Zgodnie z klasyfikacjami SIL (Ethnologue) i Peta Bahasa na terenie Indonezji funkcjonuje ponad 700 języków[a][1][2]. Indonezja zajmuje drugie miejsce wśród krajów świata pod względem stopnia różnorodności językowej (liczby używanych języków)[3], a 10% wszystkich znanych języków występuje właśnie w tym kraju[4][5]. Dokładna liczba języków Indonezji jest nieokreślona z uwagi na trudności w sprecyzowaniu różnicy między dialektem a odrębnym językiem[6].

Ponad 70% lokalnych języków Indonezji jest używanych we wschodniej części kraju[7]. Najbardziej zróżnicowany językowo region to Papua Zachodnia (zachodnia część Nowej Gwinei)[8]. Najwięcej użytkowników mają jednak języki rejonu Jawy – są to jawajski, sundajski i madurski[9][10]. Jawajski i sundajski wypracowały własne tradycje literackie[11][12]. Do szczególnie znaczących języków (pod względem liczby użytkowników) należą również: minangkabau, batacki[b], bugijski, bandżar i balijski[10].

Najbardziej znanym językiem kontaktowym (lingua franca) w archipelagu jest język malajski, który zakorzenił się w tej funkcji na długo przed powstaniem dzisiejszej Indonezji. W momencie uzyskania niepodległości przez Indonezję został wyniesiony do rangi urzędowego – pod nazwą „język indonezyjski”[13]. Chociaż indonezyjski uchodzi za oznakę jedności narodowej i modernizacji, to języki poszczególnych społeczności pozostają w użyciu lokalnym[14]. Język niderlandzki, pomimo swojej historycznej roli, nigdy nie był powszechnie znany wśród ludności Indonezji, w związku z polityką holenderskich władz kolonialnych, które nie szerzyły jego znajomości, stawiając na popularyzację malajskiego[15]. Indonezja stanowi zatem rzadki przypadek kraju, w którym nie doszło do narzucenia języka kolonizatora[16].

Wśród języków Indonezji są zarówno języki szeroko używane (np. jawajskim posługuje się 50–70 mln ludzi), jak i języki małych miejscowych społeczności[13]. Wiele z nich liczy mniej niż 5 tys. użytkowników. Języki te są w różnym stopniu zagrożone wymarciem[3]. Znajdują się pod naporem nie tylko języka narodowego, ale także języków dominujących lokalnie (języków innych grup etnicznych, różnych odmian malajskiego)[17][18]. Jednocześnie szacuje się, że nowoczesnej dokumentacji lingwistycznej poddano mniej niż 10% języków kraju[4]. W szczególności ograniczone są dane nt. języków Moluków (zarówno prowincji Moluki, jak i Moluki Północne), wschodnich Małych Wysp Sundajskich i indonezyjskiej Nowej Gwinei[5].

Ludność pochodzenia obcego w Indonezji niekiedy pielęgnuje znajomość swoich języków (np. niderlandzkiego, japońskiego, portugalskiego, tamilskiego czy języków chińskich). Języki te, o charakterze mniejszościowym, w dużej mierze wyszły z użycia. Mandaryński spełnia rolę lingua franca dla rozproszonych skupisk ludności chińskiej[19]. Wśród ludności chińskiej, które uległa silnej asymilacji, występuje szerokie użycie języka indonezyjskiego (a czasem i języków regionalnych, m.in. jawajskiego i sundajskiego), na niekorzyść języków chińskich[20].

W odniesieniu do poszczególnych kategorii języków używa się terminów: bahasa nasional lub bahasa persatuan (język narodowy, język jedności), bahasa daerah (języki regionalne)[c], bahasa asing (języki obce)[21].

Główne języki regionalne[edytuj | edytuj kod]

Języki o największej liczbie użytkowników
język liczba użytkowników (mln) region
jawajski 75 wschodnia i środkowa Jawa
sundajski 27 zachodnia Jawa
madurski 9 Madura, wschodnia Jawa
minangkabau 6,5 południowa Sumatra
bugijski 3,6 prowincja Celebes Południowy
balijski 3 Bali
aceh 2,4 północna Sumatra
banjar 2,1 Kalimantan
sasak 2,1 Lombok
batak toba 2 północna Sumatra
makasarski 1,6 prowincja Celebes Południowy
lampung 1,5 południowa Sumatra
batak dairi 1,2 północna Sumatra
rejang 1 południowo-zachodnia Sumatra

Powyższe dane pochodzą z publikacji The Indonesian Language: Its History and Role in Modern Society z 2003 r. i mają charakter poglądowy[22].

Wszystkie wymienione języki są przedstawicielami rodziny austronezyjskiej i zostały zaliczone do grupy języków malajsko-polinezyjskich zachodnich[22].

Do najbardziej istotnych języków regionalnych Indonezji należy też język malajski, na który składa się ogromny repertuar odmian tradycyjnych i kreolskich. Regionalne odmiany malajskiego (w tym dialekty tradycyjne) mają łącznie dziesiątki milionów użytkowników, lecz nie jest jasne, które z nich powinny być rozpatrywane jako odmiany jednego języka[23]. Nie wypracowano ścisłych kryteriów pozwalających odróżnić języki malajskie od dialektów języka malajskiego (właściwego)[24][25]. Niesprecyzowany jest też status odmian malajskiego ze wschodniej Indonezji (np. malajskiego miasta Manado i malajskiego ambońskiego), często uchodzących za języki kreolskie, ale czasem włączanych pod pojęcie języka indonezyjskiego[d].

Spisy ludności ograniczają się do podawania danych nt. największych języków kraju[22].

Grupy językowe[edytuj | edytuj kod]

 Z tym tematem związane są kategorie: Języki Indonezji, Etnografia Indonezji.
 Zobacz też: Języki Papui Zachodniej i Języki Moluków.
Języki Jawy i okolic

Rodzime języki Indonezji rozpatruje się w ramach dwóch grup: austronezyjskiej i papuaskiej (nieaustronezyjskiej)[26]. Najbardziej liczne i najszerzej rozprzestrzenione są języki austronezyjskie, które tworzą wielką rodzinę językową, obejmującą zasięgiem dużą część wysp Oceanii i Azji Południowo-Wschodniej[27][28]. Jest to też jedyna autochtoniczna rodzina językowa w zachodniej części kraju[29]. Języki zachodniej Indonezji mają typowo od kilkuset tysięcy do kilku milionów użytkowników[4]. Jednocześnie zachodnie obszary archipelagu, zwłaszcza wyspa Jawa, są wśród słabiej zróżnicowanych językowo regionów kraju[30]. Języki tej części kraju, a w szczególności Jawy, należą do najlepiej opisanych w Indonezji[31]. Wiele z nich cieszy się dość silnym wsparciem instytucjonalnym, co sprzyja ich długoterminowej żywotności[32]. Jawajski ma na tyle ugruntowaną pozycję (jako język największej grupy etnicznej Indonezji), że zdołał wywrzeć znaczny wpływ na język narodowy[33].

Zupełnie inaczej przedstawia się sytuacja w słabiej zaludnionej wschodniej części kraju, która cechuje się ogromnym stopniem różnorodności językowej[34][35]. Języki wschodniej Indonezji są używane przez niewielkie grupy ludności (typowo liczące od kilkuset do kilkudziesięciu tysięcy osób) i jednocześnie należą do najbardziej zagrożonych w regionie austronezyjskim[4]. W porównaniu do języków zachodniej części archipelagu zostały przebadane jedynie w ograniczonym zakresie (poświęcono im dużo mniejszy zasób publikacji państwowych)[31]. Lokalne społeczności, oddalone od centrum politycznego kraju, mają słabszy dostęp do wsparcia instytucjonalnego i projektów, które mogłyby pomóc w ochronie i dokumentacji miejscowych języków[32]. Na niekorzyść prowadzenia badań lingwistycznych działa również niedostateczna infrastruktura[36]. Dodatkowo w regionie tym panuje stosunkowo wysoki poziom analfabetyzmu, zwłaszcza na Nowej Gwinei[37].

W niektórych zakątkach Indonezji wschodniej występują tzw. języki papuaskie. Języki papuaskie, w odróżnieniu od austronezyjskich, nie stanowią jednej rodziny językowej, tworząc grupę w (niegenetycznym) sensie geograficznym[38][39]. Obszar użytkowania tych języków koncentruje się prowincjach papuaskich (na Nowej Gwinei i okolicznych terenach)[e], ale zasięgiem obejmują także północną część Moluków (rejon wyspy Halmahera) oraz wschodnie Małe Wyspy Sundajskie (NTT, wyspy Timor, Alor i Pantar)[26][40]. Jako że pojęcie „języków papuaskich” łączy języki o nieokreślonych wzajemnych powiązaniach, niedające się sklasyfikować jako austronezyjskie, czasami spotyka się równoznaczny termin „języki nieaustronezyjskie”[26][35].

Pomimo ogromnej liczebności języków papuaskich (Nowa Gwinea i pobliskie wyspy są najbardziej zróżnicowanym językowo zakątkiem świata) szacuje się, że ich użytkownicy nie sięgają jednego procenta całkowitej ludności kraju[41]. Społeczności posługujące się językami papuaskimi to przeważnie mało liczne grupy ludności[42]. Fakty archeologiczne sugerują, że pierwotnie języki papuaskie miały znacznie szerszy zasięg geograficzny, obejmując obszar dalej na zachód. Spośród peryferyjnych ich rodzin (spoza regionu Papui Zachodniej) zachowały się wyłącznie języki timor-alor-pantar oraz języki północnohalmaherskie, które najpewniej stanowią pozostałość sprzed ekspansji ludności austronezyjskiej (choć nie można wykluczyć, że zostały przyniesione wskutek późniejszej migracji)[43]. Niesklasyfikowany język tambora (używany na wyspie Sumbawa do momentu wybuchu wulkanu Tambora) również mógł być przedstawicielem przedaustronezyjskiej grupy języków[43], a pewne ślady papuaskiego substratu językowego są widoczne w różnych językach Małych Wysp Sundajskich (Flores, Sumba)[44][45] i Moluków[46][47].

We wschodniej części Indonezji obok języków lokalnych funkcjonuje szereg języków kreolskich czy też pochodnych języka malajskiego, które służą jako lingua franca w poszczególnych prowincjach[d]. Niektóre spośród tych języków bądź dialektów przyjmują się jako języki ojczyste, wypierając tradycyjne języki etniczne[48]. Należą do nich: malajski papuaski, malajski Moluków Północnych, malajski amboński, malajski Kupangu, malajski miasta Manado[49][50]. Przypuszczalnie większość z nich wywodzi się z historycznej odmiany języka malajskiego (Eastern Indonesia Trade Malay), która wykształciła się w północnej części Moluków lub na wyspach Banda, wraz z rozwojem handlu korzennego w tej części archipelagu (dzielą bowiem szereg cech niespotykanych w zachodnich dialektach malajskich)[51]. Języki centralnych Moluków wcześnie znalazły się pod presją malajskiego, który zakorzenił się w większości wsi chrześcijańskich; doprowadziło to do zaniku przekazu międzypokoleniowego[52][53]. Podobne procesy mają miejsce w zachodniej Indonezji. Przykładowo język banjar z Borneo (również należący do języków malajskich) stał się głównym środkiem komunikacji dla wielu społeczności wyspy, zastępując m.in. rodzime języki Dajaków[17][54].

Systemy pisma i piśmiennictwo[edytuj | edytuj kod]

Dwujęzyczny znak drogowy na Bali

Współcześnie w Indonezji największe znaczenie ma alfabet łaciński (którym zapisywany jest język indonezyjski). Niektóre inne języki wykształciły jednak własne systemy pisma[55]. Pierwotnie ich rozwój był związany ze wpływem kultury indyjskiej[56]. Do tradycyjnych systemów pisma Indonezji należą: pismo jawajskie, sundajskie, batackie, balijskie, rencong, bugijsko-makasarskie (lontara), jawi[57][58]. Czasem są nauczane w szkołach[59]. Rodzime systemy pisma Indonezji mają zasadniczo niski prestiż i zajmują marginalną pozycję w społeczeństwie[60].

Pismo jawajskie stało się narzędziem do zapisu nie tylko języka jawajskiego, ale też madurskiego i sundajskiego. Pismo bugijsko-makasarskie przyjęło się wśród ludności Celebesu Południowo-Wschodniego (do zapisu języka wawonii), Sumbawy (do zapisu języków bima i sumbawa) i Flores (do zapisu języka ende)[61]. Pismo rencong z Sumatry (zwane również ulu) to tradycyjny sposób zapisu języków kerinci, rejang, lampung oraz pasemah i serawai[62][63].

Szyld uliczny w Pekanbaru (zapis w alfabecie łacińskim i piśmie jawi)

Pismo jawi to zmodyfikowana forma pisma arabskiego, która służyła do zapisu różnych języków w regionie Azji Południowo-Wschodniej[64]. W Indonezji były to języki malajski, aceh, minangkabau, bandżar i ternate[58]. Pismo pegon(inne języki) rozwinęło się jako jawajski odpowiednik jawi[61]. W XVII wieku zapoczątkowano użycie alfabetu łacińskiego w regionie malajskojęzycznym[64]. W 1901 roku w Holenderskich Indiach Wschodnich wprowadzono system ortografii van Ophuijsena, oparty na piśmie łacińskim[65]. Nowo powstały sposób zapisu, czerpiący z ortografii niderlandzkiej, praktycznie wyparł pismo jawi[66].

Współcześnie języki lokalne, również te najbardziej znaczące (jak np. jawajski i sundajski), są zapisywane jedynie sporadycznie, zwykle przy użyciu alfabetu łacińskiego. Po jawajsku i sundajsku wydaje się dziś bardzo mało literatury (mimo że są to języki o ogromnej liczbie użytkowników). Języki mniejszych społeczności często w ogóle nie wypracowały tradycji literackich[67]. Bywa jednak, że ich forma pisana występuje nieformalnie, np. w mediach społecznościowych czy listach[68][69]. Choć w cyberprzestrzeni dominuje indonezyjski (również w rejestrze nieformalnym), to pojawienie się nowych form komunikacji wspomogło rozwój pisanej postaci języków lokalnych[70]. Inicjatywy internetowe, realizowane za pośrednictwem sieci społecznościowych (np. w postaci grup w serwisie Facebook), wspierają ochronę i rewitalizację zanikających języków[71][72].

W piśmiennictwie i przestrzeni publicznej, nawet na poziomie lokalnym, preferowany jest język indonezyjski[67][73]. Publikacje w językach regionalnych to przede wszystkim podręczniki szkolne, słowniki i treści związane z folklorem[74]. Szerokie użycie alfabetu łacińskiego – z powodu edukacji w języku narodowym – sprawia, że jest on wykorzystywany we wszelkich próbach zapisu i dokumentacji innych języków[55]. Istnieją też tradycje literatury ustnej, które są dziedzictwem kulturowym wielu społeczności Indonezji[75].

W wielu prowincjach Indonezji zachodniej odsetek ludności potrafiącej czytać i pisać jest porównywalny ze standardami krajów rozwiniętych. W niektórych prowincjach we wschodniej części kraju panuje wysoki poziom analfabetyzmu (w prowincji Papua sięga 36%), ze względu na słabszy dostęp do edukacji[76].

Język narodowy a języki regionalne[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Język indonezyjski.
Przysięga Młodzieży została złożona w 1928 roku w ówczesnej Batavii. Znalazła się tutaj wzmianka o przyjęciu języka indonezyjskiego w roli języka narodowego[13].
Tablica zachęcająca do uznania języka indonezyjskiego za nadrzędny (Utamakan Bahasa Indonesia), Yogyakarta

Funkcję języka urzędowego Indonezji pełni język indonezyjski[9]. Jest to krajowa odmiana (w szerszym ujęciu: grupa odmian) języka malajskiego[f], bliska pokrewnym formom malajskiego z Malezji, Brunei i Singapuru[77]. Indonezyjski odgrywa w Indonezji rolę języka wehikularnego (lingua franca), jest szerzony za pośrednictwem systemu edukacji i powszechnie używany w mediach masowych[9]. Szacuje się, że włada nim ok. 90% mieszkańców kraju[10], choć według danych z 2000 r. jedynie dla 20% populacji jest on językiem ojczystym[78]. W największych ośrodkach miejskich, takich jak Dżakarta, Medan, Bandung i Surabaja, indonezyjski to często język kontaktów domowych, lecz w wielu innych zakątkach kraju przeważają w tej roli języki regionalne[79]. W charakterze języka ojczystego – o ile nie jest nim język lokalny – zasadniczo występuje nie język standardowy, lecz regionalna odmiana języka indonezyjskiego (lub malajskiego)[80][81]. Potoczne odmiany indonezyjskiego (malajskiego), które służą jako środki komunikacji w większości sytuacji życia codziennego, są bardzo różnorodne i nie zawsze wzajemnie zrozumiałe[81]. Do powstania zjawiska dyglosji przyczyniło się oparcie języka standardowego na literackim (wysokim) języku malajskim, odbiegającym od form mówionych[82].

Standard języka indonezyjskiego powstał na bazie tradycji literackiej sułtanatu Riau-Johor, której to przypisywano prestiż zarówno w Indonezji, jak i Malezji[83]. O uczynieniu z malajskiego języka państwowego zadecydowało kilka powodów: historyczna jego ekspansja (w różnych odmianach), brak powiązania z dominującą grupą etniczną (Jawajczykami), wcześniejsza pozycja malajskiego jako języka administracji holenderskiej[84]. Hierarchiczny system poziomów mowy w języku jawajskim okazał się trudny do opanowania dla osób z zewnątrz, przez co użycie tego języka – przeważającego pod względem liczby użytkowników – nie wystąpiło poza poziom regionalny[85][g]. Mimo to jawajski jest ważnym źródłem zapożyczeń w języku indonezyjskim (czerpie się z niego kolokwializmy, a także materiał słowotwórczy i eufemizmy)[86].

W Indonezji akcentuje się odrębność indonezyjskiego od odmian malajskiego używanych w krajach ościennych, co jest związane z kwestiami tożsamości narodowej[87].

Użycie języków[edytuj | edytuj kod]

Rozwój sytuacji językowej w Indonezji sprawił, że większość mieszkańców kraju wyrasta w środowisku, w którym równocześnie występują dwa języki – indonezyjski i język lokalny. Oznacza to, że pierwszą styczność z językiem indonezyjskim mają w bardzo młodym wieku, jeszcze przed rozpoczęciem edukacji szkolnej. Stąd też zupełnie powszechna jest sytuacja, w której uważają się za rodowitych użytkowników języka indonezyjskiego, nawet jeśli nie jest to jedyny język, który opanowali w dzieciństwie[88]. Uli Kozok twierdzi, że rozbieżności w danych dot. liczby native speakerów języka narodowego wynikają z różnych sposobów definiowania samego terminu, a także zaniżania tej wartości przez część autorów[88][89]. W wielu dużych miastach Indonezji (w Dżakarcie, Medanie czy Palembangu) języki poszczególnych społeczności wychodzą z użycia (lub nie są w pełni przekazywane), czemu sprzyja brak jednej dominującej grupy etnicznej i zawieranie małżeństw mieszanych[90][91].

Krajowa polityka językowa stawia na rozwój języka indonezyjskiego w randze języka narodowego i przypisuje mniejsze znaczenie językom regionalnym[92][93]. W Indonezji języki niewielkich społeczności są często zarezerwowane dla wąskiego spektrum domen komunikacyjnych (wewnątrz grupy etnicznej i w obrębie pewnej tematyki)[94]. Można wręcz uznać, że zostały zredukowane do roli folkloru[95]. O ile języki regionalne nadal są obecne w ustnych kontaktach domowych (i w tekstach o charakterze osobistym), to bywa, że w sferze formalnej ustępują one miejsca językowi narodowemu[74]. Indonezyjski, będący nośnikiem prestiżu i symbolem postępu, znajduje zastosowanie w rozmowach nt. techniki, prawa, medycyny i innych dziedzin wiedzy[96]. Instytucje władz centralnych i miejscowych zasadniczo nie sięgają po języki lokalne (z nielicznymi wyjątkami), preferując niemal wyłączne użycie języka indonezyjskiego w interakcjach oficjalnych[73].

Głównym i oficjalnym językiem edukacji jest język indonezyjski. W praktyce języki lokalne są niekiedy wykorzystywane w pierwszych klasach szkoły podstawowej, służąc jako pomocnicze języki nauczania[97]. Niektóre z nich są szerzone w miejscowych szkołach, tworząc odrębny przedmiot (w ramach tzw. muatan lokal – dosł. „treści lokalne”), przy czym nauczanie języków o małej liczbie użytkowników nie odbywa się bez przeszkód (należą do nich m.in.: trudna dostępność materiałów dydaktycznych i słowników, duży poziom zróżnicowania dialektalnego, brak wykwalifikowanych nauczycieli, niski prestiż tych języków i wpływ globalizacji – większe zainteresowanie popularnymi językami obcymi)[98]. Programy lokalne wspomagają rewitalizację zanikających języków i kultur[99]. Nieco dłuższą tradycję (sięgającą lat 80. XX w.) ma nauczanie kilku najbardziej znaczących języków kraju (jawajskiego, sundajskiego, minangkabau, balijskiego, madurskiego i bugijskiego)[100]. W niektórych regionach wybranie jednego języka jest kłopotliwe ze względu na różnojęzyczność i heterogeniczny charakter ludności[101]. Ponadto z przeszłości znane są przypadki karania uczniów za posługiwanie się językiem ojczystym[102]. Kolejne programy szkolne (w okresie 1947 do 2013 r.) stopniowo redukowały udział języków lokalnych w edukacji, równocześnie zmniejszając liczbę godzin poświęconych na ich nauczanie[103].

Indonezyjski wywiera znaczny wpływ na języki etniczne (na poziomie słownictwa, ale też składni czy morfologii), a oprócz tego zdecydowanie dominuje w wypowiedziach pisanych i literaturze[88]. Jednocześnie zasoby języków lokalnych (oraz arabskiego i sanskrytu) posłużyły do opracowania terminologii dot. nowoczesnych zjawisk i techniki[86][104]. Historycznie na strukturę języków Indonezji zachodniej rzutował długookresowy kontakt z językiem malajskim, co w niektórych przypadkach doprowadziło do dużych zmian w ich morfosyntaktyce, upodabniając ją do wzorców malajskich[h].

Indonezyjski jest głównym językiem środków masowego przekazu. W językach regionalnych powstają pewne programy kulturalne, ale większość emisji telewizyjnych ogranicza się do użycia języka narodowego (bądź języków obcych z napisami indonezyjskimi)[105]. Również lokalne czasopisma prawie zawsze wychodzą po indonezyjsku, a rola języków regionalnych na tym polu jest co najwyżej minimalna[106]. Indonezyjski jest językiem bogatej literatury i zajmuje centralne miejsce w popkulturze kraju[105]. W najnowszych czasach rośnie również znaczenie języka angielskiego, którego wpływy zaznaczyły się w różnych sferach nowoczesnego życia[107]. W miastach Indonezji spotyka się code switching między angielskim a indonezyjskim[108][109]. Języki obce, takie jak angielski, chiński i japoński, odgrywają dużą rolę w kontekstach biznesowych[105].

Dyglosja w języku indonezyjskim[edytuj | edytuj kod]

W języku indonezyjskim występuje dyglosja, czyli silnie zarysowany podział na język wysoki (formalny) i język niski (nieformalny), wraz z pewnymi formami pośrednimi. Przypomina to sytuację spotykaną w niemieckojęzycznej części Szwajcarii i krajach arabskich[110]. W Indonezji odmiana wysoka jest zwana bahasa baku („język standardowy”) lub bahasa formal/resmi („język formalny/oficjalny”), a język niski określa się takimi nazwami jak bahasa sehari-hari („język codzienny”) i bahasa non-baku („język niestandardowy”)[111][112].

Powszechny jest code switching między rejestrami[113]. Standardowy indonezyjski, nauczany w szkołach, zajmuje istotne miejsce w kontaktach oficjalnych, edukacji i mediach masowych. Stanowi język administracji i piśmiennictwa oraz niektórych wypowiedzi ustnych (np. wykładów i wiadomości telewizyjnych)[114]. Jego znajomość ma duże znaczenie w miejscach pracy, zwłaszcza w miastach Indonezji[115]. W różnych sytuacjach życia codziennego używane są natomiast lokalne odmiany tego języka, które rozwijają się w bardziej swobodny sposób[81][116]. Język niski jest wykorzystywany w sferze rodzinnej, między znajomymi, a także w nieformalnej komunikacji pisanej[117].

Odmiany języka niskiego są znacznie bardziej zróżnicowane wewnętrznie niż język wysoki (utożsamiany ze standardowym)[118]. Istnieją jednak oznaki formowania się ogólnej odmiany języka potocznego na bazie prestiżowego dialektu Dżakarty[119]. Pod wpływem środków masowego przekazu (zwłaszcza telewizji i radia) oraz popkultury odmiana dżakarcka zyskała popularność w innych miastach Indonezji, wykraczając poza rejon stolicy[108]. Występuje też w charakterze języka pisanego (w internecie, wiadomościach tekstowych i magazynach młodzieżowych), gdzieniegdzie konkurując z językiem standardowym[120]. Jej prekursorem i bliskim krewnym jest malajski betawi (język grupy etnicznej Betawi)[121].

Inne języki wehikularne[edytuj | edytuj kod]

Indonezyjski nie jest jedynym językiem używanym do komunikacji międzyetnicznej. Na poziomie regionalnym podobną rolę mogą odgrywać kontaktowe dialekty języka malajskiego lub inne języki austronezyjskie bądź papuaskie, niepowiązane bliżej z malajskim. Mnogość języków sprawia, że w kraju powszechne jest zjawisko wielojęzyczności[122]. Pewne znaczenie w kontaktach międzyetnicznych mają (bądź miały) takie języki jak: musi (Sumatra Południowa), bugijski (Celebes Południowy), kaili (Celebes Środkowy), wolio (Buton), banjar, ngaju i bakumpai (Kalimantan), tetum (Timor), ternate i tidore (Moluki Północne) oraz biak (rejon Nowej Gwinei)[123][124][125].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Mowa tu nie o dialektach (odmianach) jednego języka, lecz o odrębnych językach (Robson i Kurniasih 2010 ↓, s. vii), z samodzielnymi systemami gramatyki, własnym słownictwem itp. (Yusuf 2002 ↓, s. 178).
  2. ↑ W starszych materiałach przyjęło się mówić o jednym języku batackim. Właściwie chodzi o grupę blisko spokrewnionych, choć odrębnych od siebie języków (Adelaar 1995 ↓, s. 422; Sarumpaet 1986 ↓, s. 73).
  3. ↑ S. Zein (2020) proponuje oddać ten termin jako indigenous languages („języki rodzime, autochtoniczne”), podkreślając związek (społeczny, kulturowy, duchowy itp.) tych języków z poszczególnymi grupami użytkowników (nie zaś z konkretną lokalizacją geograficzną, w obliczu silnej mobilności w archipelagu) (Zein 2020 ↓, s. 31, 69).
  4. ↑ a b Wątpliwości budzi kwestia ich stosunku do języka narodowego. Odmiany malajskiego ze wschodnich regionów kraju wykazują cechy języków kreolskich, a dla użytkowników formalnego indonezyjskiego niekoniecznie są zrozumiałe, stąd też sugeruje się, że mogą być klasyfikowane jako zupełnie odrębne języki (Sneddon 2003b ↓, przyp. 16, s. 532–533). Istnienie różnych spojrzeń na niektóre języki (jak np. malajski miasta Manado czy malajski amboński) utrudnia zbieranie i interpretację danych nt. użycia języka narodowego (pozyskiwanych w trakcie spisów ludności) (por. Sneddon 2003a ↓, s. 199–200; Musgrave 2014 ↓, s. 92; Steinhauer 1994 ↓, s. 759).
  5. ↑ W rejonach nadbrzeżnych Nowej Gwinei występują języki austronezyjskie (Tryon 2007 ↓, s. 97).
  6. ↑ W kontekście indonezyjskim używa się na ogół określenia „język indonezyjski” (Tadmor 2005 ↓, s. 644; Tadmor 2009 ↓, s. 791). Nazwa „język malajski” została natomiast zarezerwowana dla języka ludności malajskiej na Sumatrze i w archipelagu Riau (Fang 2003 ↓, s. 71). Jednocześnie termin local Malay („lokalny malajski”) jest odnoszony do odmian ze wschodniej Indonezji, których powstanie poprzedziło rozwój języka narodowego (pochodnej literackiego malajskiego) i które rozwinęły się z odrębnego źródła historycznego (malajskiego bazarowego) (Bowden 2012 ↓, s. 315, 329); nie chodzi jednak o języki etnicznych społeczności malajskich (Zein 2020 ↓, s. 36).
  7. ↑ Za mit uchodzi jednak przekonanie, jakoby malajski (i indonezyjski) stał się językiem narodowym ze względu na swoją rzekomą „prostotę”. J. Sneddon uważa, że status malajskiego wynika nie z jego cech językowych, a ze szczególnych okoliczności historycznych, które sprawiły, że język ten nabrał znaczenia ponadlokalnego (Sneddon 2003a ↓, s. 15, 103).
  8. ↑ Mówi się o „zachodnioindonezyjskim” lub „malajskim” typie struktury morfosyntaktycznej (Adelaar 2006 ↓, s. 206–207). Przykładowo język ma’anyan z Borneo utracił austronezyjski system stron gramatycznych, zbliżając się typologicznie do języka malajskiego. Ślady tego systemu występują w stosunkowo zachowawczym języku malgaskim (również wywodzącym się z Borneo), a także w językach Tajwanu i Filipin (Dahl 1993 ↓, s. 65).

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Indonesia, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [zarchiwizowane z adresu 2019-10-23] (ang.).
  2. ↑ Data Bahasa, [w:] Peta Bahasa [online], Badan Pengembangan dan Pembinaan Bahasa, Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan, 14 grudnia 2019 [dostęp 2019-12-14] [zarchiwizowane z adresu 2019-12-14] (indonez.).
  3. ↑ a b Hammam Riza: Resources Report on Languages of Indonesia. [w:] The 6th Workshop on Asian Language Resources [on-line]. 2008. [dostęp 2020-03-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-03-18)]. (ang.).
  4. ↑ a b c d Florey i Himmelmann 2009 ↓, s. 123.
  5. ↑ a b Zein 2020 ↓, s. 10.
  6. ↑ Eric Oey: Indonesia. Singapore: Apa Productions, 1985, s. 71. ISBN 978-0-245-54129-2. OCLC 18815421. [dostęp 2021-08-01]. Cytat: Indonesians speak such a variety of different languages that the exact number would largely depend on an arbitrary definition of what constitutes a distinct language, as opposed to a dialect. (ang.).
  7. ↑ James T. Collins. Language death in Indonesia: a sociocultural pandemic. „Linguistik Indonesia”. 40 (2), s. 141–164, luty 2022. DOI: 10.26499/li.v40i2.347. ISSN 0215-4846. (ang.). 
  8. ↑ Hajek 2006 ↓, s. 128.
  9. ↑ a b c Hajek 2006 ↓, s. 123.
  10. ↑ a b c Genzor 2015 ↓, s. 618.
  11. ↑ Majewicz 1989 ↓, s. 85.
  12. ↑ Genzor 2015 ↓, s. 409.
  13. ↑ a b c Klarijn Loven: Watching Si Doel: Television, Language and Identity in Contemporary Indonesia. Leiden: Brill, 2008, s. 259–261, seria: Verhandelingen van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde 242. DOI: 10.1163/9789004253919. ISBN 978-90-04-25391-9. OCLC 855969914. (ang.).
  14. ↑ Bertrand 2003 ↓, s. 264, 282.
  15. ↑ Adelaar 2000 ↓, s. 235.
  16. ↑ Derks 2008 ↓, s. 424.
  17. ↑ a b Bertrand 2003 ↓, s. 284.
  18. ↑ Zein 2020 ↓, s. 132–137.
  19. ↑ Zein 2020 ↓, s. 41.
  20. ↑ Peter D. Weldon. Indonesian and Chinese Status and Language Differences in Urban Java. „Journal of Southeast Asian Studies”. 5 (1), s. 37–54, 1974. DOI: 10.1017/S0022463400016842. ISSN 0022-4634. OCLC 6015237727. JSTOR: 20070072. (ang.). 
  21. ↑ Abdul Salam: Seni Tutur Madihin: Ekspresi Bahasa dan Sastra Banjar. Yogyakarta: Deepublish, 2018, s. 133. ISBN 978-602-475-530-0. [dostęp 2024-03-01]. (indonez.).
  22. ↑ a b c Sneddon 2003a ↓, s. 198.
  23. ↑ Sneddon 2003a ↓, s. 199.
  24. ↑ Tadmor 2009 ↓, s. 793.
  25. ↑ Adelaar 2005a ↓, s. 205.
  26. ↑ a b c Hajek 2006 ↓, s. 121.
  27. ↑ Genzor 2015 ↓, s. 395.
  28. ↑ Tryon 1995 ↓, s. 6.
  29. ↑ Adelaar 2000 ↓, s. 226–227.
  30. ↑ Adelaar 2000 ↓, s. 228.
  31. ↑ a b Zein 2020 ↓, s. 115.
  32. ↑ a b Musgrave 2014 ↓, s. 101–102.
  33. ↑ Ogloblin 2005 ↓, s. 590.
  34. ↑ Musgrave 2014 ↓, s. 94–95.
  35. ↑ a b Zein 2020 ↓, s. 32.
  36. ↑ Zein 2020 ↓, s. 120.
  37. ↑ Kozok 2016 ↓, s. 19–20.
  38. ↑ Tryon 1995 ↓, s. 5.
  39. ↑ Lynch 1998 ↓, s. 61.
  40. ↑ Genzor 2015 ↓, s. 423.
  41. ↑ Adelaar 2000 ↓, s. 227–228.
  42. ↑ Gawlikowski 2002 ↓, s. 31.
  43. ↑ a b Musgrave 2014 ↓, s. 89.
  44. ↑ Schapper i Klamer 2017 ↓, s. 315.
  45. ↑ Coupe i Kratochvíl 2020 ↓, s. 30.
  46. ↑ Tadeusz Milewski: Językoznawstwo. Wyd. 2. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1967, s. 160. OCLC 251146185. (pol.).
  47. ↑ Tadeusz Milewski: Językoznawstwo. Wyd. 7. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, s. 123. ISBN 83-01-14244-8. OCLC 749429940. (pol.).
  48. ↑ Bowden 2012 ↓.
  49. ↑ Adelaar 2005b ↓, s. 33.
  50. ↑ Adelaar 2005a ↓, s. 203–204.
  51. ↑ Scott H. Paauw: The Malay contact varieties of eastern Indonesia: A typological comparison. The State University of New York at Buffalo, 2009, s. 294. OCLC 6002898562. [dostęp 2021-08-10]. (ang.).
  52. ↑ Musgrave 2014 ↓, s. 100.
  53. ↑ Laidig 1992 ↓, s. 69.
  54. ↑ Zein 2020 ↓, s. 136–137.
  55. ↑ a b Maulana 2021 ↓, s. 28.
  56. ↑ Maulana 2021 ↓, s. 13.
  57. ↑ Mulyanto: Jurus Praktis Baca-Tulis Aksara Sunda Baku "Kaganga". Bandung: Kiblat Buku Utama, 2021, s. 5. ISBN 978-623-7295-74-7. (indonez.).
  58. ↑ a b Oman Fathurahman: Filologi Indonesia: Teori dan Metode. Jakarta: Prenada Media, 2015, s. 128. ISBN 978-623-218-153-3. OCLC 1001307264. [dostęp 2022-09-08]. (indonez.).
  59. ↑ Maulana 2021 ↓, s. 41, 80.
  60. ↑ Coleman 2016 ↓, przyp. 5, s. 70.
  61. ↑ a b Adelaar 2005b ↓, s. 4.
  62. ↑ M. J. Melalatoa: Ensiklopedi Suku Bangsa di Indonesia Jilid L–Z. Jakarta: Direktorat Jenderal Kebudayaan, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, 1995, s. 767. OCLC 1027453789. [dostęp 2024-03-12]. (indonez.).
  63. ↑ Ensiklopedi nasional Indonesia. T. 14. Jakarta: Cipta Adi Pustaka, 1990, s. 156. ISBN 979-8265-11-4. OCLC 1223388526. Cytat: RENCONG, AKSARA, ialah aksara yang digunakan untuk bahasa-bahasa Kerinci, Lampung, Pasemah, Rejang, dan Serawai. (indonez.).
  64. ↑ a b Tadmor 2005 ↓, s. 646.
  65. ↑ Husen Abas: Indonesian as a Unifying Language of Wider Communication: A Historical and Sociolinguistic Perspective. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1987, s. 82, seria: Pacific Linguistics D-73; Materials in languages of Indonesia 37. DOI: 10.15144/PL-D73. ISBN 978-0-85883-358-6. OCLC 25675317. (ang.).
  66. ↑ Quinn 2020 ↓, s. xii.
  67. ↑ a b Uri Tadmor: Prakata (Foreword). W: Antonia Soriente (red.): Mencalèny & Usung Bayung Marang: a collection of Kenyah stories in the Òma Lóngh and Lebu’ Kulit languages. Jakarta: Atma Jaya University Press, 2006, s. viii–ix. ISBN 978-979-8850-67-7. OCLC 68051684. [dostęp 2022-09-08]. Cytat: Practically all literature published in Indonesia is in the national language, Indonesian; very little is published in other languages, even languages with many millions of speakers, such as Javanese or Sundanese. All the more so in the case of smaller languages, which are rarely written down at all (s. ix). (ang. • indonez.).
  68. ↑ Eline Visser: A grammar of Kalamang. Berlin: Language Science Press, 2022, s. 17, seria: Comprehensive Grammar Library 4. DOI: 10.5281/zenodo.6499927. ISBN 978-3-96110-343-0. [dostęp 2022-08-27]. (ang.).
  69. ↑ Bowden 2005 ↓, s. 771–772.
  70. ↑ Kozok 2016 ↓, s. 13–14.
  71. ↑ Zein 2020 ↓, s. 155.
  72. ↑ Alissa Joy Stern. How Facebook can revitalise local languages: lessons from Bali. „Journal of Multilingual and Multicultural Development”. 38 (9), s. 788–796, 2017. DOI: 10.1080/01434632.2016.1267737. ISSN 0143-4632. OCLC 7585347757. (ang.). 
  73. ↑ a b Coleman 2016 ↓, s. 62.
  74. ↑ a b Kozok 2016 ↓, s. 13.
  75. ↑ Syamsuddin Udin, Mursal Esten, M. Atar Semi, Busri, Isna Nasrul Karim: Struktur sastra lisan Kerinci. Jakarta: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, 1985, s. 2. OCLC 28707683. [dostęp 2024-03-01]. (indonez.).
  76. ↑ Kozok 2016 ↓, s. 18–20.
  77. ↑ Tadmor 2009 ↓, s. 791.
  78. ↑ Catherine Rose Fortin: Indonesian Sluicing and Verb Phrase Ellipsis: Description and Explanation in a Minimalist Framework. University of Michigan, 2007, s. 5. OCLC 1194678022. (ang.).
  79. ↑ Peter Church (red.): A Short History of South-East Asia. Wyd. 6. Singapore: John Wiley & Sons, 2017, s. 46–47. ISBN 978-1-119-06247-9. ISBN 978-1-119-06249-3. OCLC 976406920. (ang.).
  80. ↑ Susanna Cumming: Functional Change: The Case of Malay Constituent Order. Berlin–New York: Walter de Gruyter, 1991, s. 196, seria: Discourse Perspectives on Grammar 2. DOI: 10.1515/9783110864540. ISBN 978-3-11-086454-0. OCLC 841171309. (ang.).
  81. ↑ a b c Gil 2001 ↓, s. 86.
  82. ↑ Sneddon 2003a ↓, s. 121–125.
  83. ↑ Sneddon 2003a ↓, s. 68–70, 86–87.
  84. ↑ Musgrave 2014 ↓, s. 90–91.
  85. ↑ Ogloblin 2005 ↓, s. 591.
  86. ↑ a b Robson i Kurniasih 2010 ↓, s. ix.
  87. ↑ Andrew Simpson: Language and Society: An Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2019, s. 40. ISBN 978-0-19-021066-3. ISBN 978-0-19-021067-0. OCLC 1099792452. [dostęp 2024-02-29]. (ang.).
  88. ↑ a b c Ulrich Kozok: How many people speak Indonesian. University of Hawaiʻi at Mānoa, 2012-03-10. [dostęp 2021-08-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-08-10)]. (ang.).
  89. ↑ Kozok 2016 ↓.
  90. ↑ Kozok 2016 ↓, s. 8.
  91. ↑ Kushartanti, Velde i Everaert 2015 ↓, s. 169, 170.
  92. ↑ Montolalu i Suryadinata 2007 ↓, s. 42.
  93. ↑ Genzor 2015 ↓, s. 561.
  94. ↑ Dirk Teljeur: The symbolic system of the Giman of South Halmahera. Dordrecht–Providence: Foris Publications, 1990, s. 17, seria: Verhandelingen van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde 142. DOI: 10.1515/9783111672380. ISBN 90-6765-460-4. ISBN 978-3-11-167238-0. OCLC 1110710205. [dostęp 2022-10-22]. (ang.).
  95. ↑ Janusz Kamocki. „Bahasa Indonesia”: język polityczny. „Nurt SVD”, s. 37–42, 2010. ISSN 1233-9717. [dostęp 2022-09-25]. (pol.). 
  96. ↑ Sneddon 2003a ↓, s. 210–211.
  97. ↑ Rusyana 1999 ↓, s. 71.
  98. ↑ Gumilar 2016 ↓, s. 30, 34, 37, 40.
  99. ↑ Asim Gunarwan: Pragmatik: teori dan kajian Nusantara. Jakarta: Penerbit Universitas Atma Jaya, 2007, s. 63. ISBN 978-979-8850-77-6. OCLC 778255301. (indonez.).
  100. ↑ Gumilar 2016 ↓, s. 30.
  101. ↑ Rusyana 1999 ↓, s. 73.
  102. ↑ Hisyam i in. 2012 ↓, s. 46, 47.
  103. ↑ Coleman 2016 ↓, s. 60–61.
  104. ↑ Zein 2020 ↓, s. 102–103.
  105. ↑ a b c Quinn 2020 ↓, s. x.
  106. ↑ Montolalu i Suryadinata 2007 ↓, s. 48.
  107. ↑ Coleman 2016 ↓, s. 64–67.
  108. ↑ a b Kushartanti, Velde i Everaert 2015 ↓, s. 169.
  109. ↑ M. Aulia, M. Laksman-Huntley: Indonesian-English code-switching on social media. W: Melani Budianta, Manneke Budiman, Abidin Kusno, Mikihiro Moriyama (red.): Cultural Dynamics in a Globalized World: Proceedings of the Asia-Pacific Research in Social Sciences and Humanities, Depok, Indonesia, November 7–9, 2016: Topics in Arts and Humanities. Abingdon–New York: Routledge, 2018, s. 791–796. DOI: 10.1201/9781315225340-109. ISBN 978-1-138-62664-5. ISBN 978-1-315-22534-0. OCLC 1029498037. (ang.).
  110. ↑ Sneddon 2003b ↓, s. 532, 533.
  111. ↑ Sneddon 2003b ↓, s. 532.
  112. ↑ Sneddon 2003a ↓, s. 122–123.
  113. ↑ Kozok 2016 ↓, s. 17.
  114. ↑ Sneddon 2003b ↓, s. 521, 523.
  115. ↑ Zein 2020 ↓, s. 29.
  116. ↑ John McWhorter: The Power Of Babel: A Natural History of Language. New York: W.H. Freeman, 2001, s. 89. ISBN 0-7167-4473-2. OCLC 46564796. [dostęp 2023-10-18]. (ang.).
  117. ↑ Sneddon 2003b ↓, s. 521, 522.
  118. ↑ Sneddon 2003b ↓, s. 520.
  119. ↑ Sneddon 2003a ↓, s. 155–156.
  120. ↑ Tadmor 2007 ↓, s. 301–302.
  121. ↑ Kozok 2016 ↓, s. 15.
  122. ↑ Zein 2020 ↓, s. 18.
  123. ↑ K. Alexander Adelaar: Contact languages in Indonesia and Malaysia other than Malay. W: Stephen A. Wurm, Peter Mühlhäusler, Darrell T. Tryon (red.): Atlas of Languages of Intercultural Communication in the Pacific, Asia, and the Americas: Vol I: Maps. Vol II: Texts. Berlin–New York: Walter de Gruyter, 1996, s. 695–711, seria: Trends in Linguistics. Documentation 13. DOI: 10.1515/9783110819724.2.695. ISBN 978-3-11-081972-4. OCLC 1013949454. (ang.).
  124. ↑ Tryon 2007 ↓, s. 104.
  125. ↑ Zein 2020 ↓, s. 34–41.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Języki_Indonezji&oldid=73130445”