Rośliny uprawne
Rośliny uprawne – rośliny użytkowe nieeksploatowane ze stanowisk naturalnych, lecz z upraw stworzonych i pielęgnowanych przez człowieka[1]. Czasem w węższym ujęciu definiowane są jako rośliny uprawiane na roli[2]. Pierwsze ślady uprawy roślin przez ludzi pochodzą sprzed ok. 13 tysięcy lat z Tajlandii, sprzed 11 tysięcy lat z rejonu tzw. Żyznego Półksiężyca i sprzed ok. 8 tysięcy lat z Meksyku[3]. Wtedy to po okresie użytkowania, a z czasem też pielęgnowania roślin dziko rosnących, ludzie rozpoczynali uprawę roślin rodzimych w poszczególnych obszarach, zwanych dziś obszarami pochodzenia roślin użytkowych. Z czasem gatunki uprawiane zostały szeroko rozprzestrzenione poza naturalne granice ich zasięgów[4]. W wyniku zabiegów hodowlanych uzyskano wiele tysięcy odmian uprawnych o odpowiednich dla człowieka właściwościach[1]. Wiele z nich bardzo różni się od swoich naturalnych form wyjściowych (np. współczesne zboża dają plon sto razy wyższy od swych przodków, dziko rosnąca winorośl właściwa ma grona owoców ważące 50-60 g, podczas gdy odmiany uprawne mogą mieć grona ważące nawet do 7 kg). Niektóre z roślin uprawnych występują obecnie już tylko w uprawie – nie istnieją ich dzikie formy wyjściowe (np. orzacha podziemna, palma daktylowa i kukurydza)[5].
Grupy roślin uprawnych[edytuj | edytuj kod]
W obrębie roślin uprawnych wyróżnia się następujące grupy roślin[6]:
- rośliny przemysłowe
- rośliny oleiste (np. rzepak, słonecznik, oliwka, palma olejowa)
- rośliny włókniste, włóknodajne: (np. len, konopie, bawełna)
- rośliny specjalne (np. chmiel, machorka, tytoń szlachetny, wiklina, herbata, kakaowiec, kawowiec)
- rośliny cukrodajne (np. trzcina cukrowa, burak cukrowy)
- rośliny spożywcze:
- rośliny zbożowe (np. żyto, pszenica, pszenżyto, jęczmień, owies, ryż, kukurydza, proso, gryka),
- rośliny strączkowe (motylkowate grubonasienne, np. bób, ciecierzyca, fasola, groch, soja),
- rośliny okopowe (korzeniowe: marchew, rzepa, bulwiaste: ziemniak, topinambur),
- rośliny pastewne (trawy, strączkowe: np. łubin, motylkowate drobnonasienne: np. koniczyna, lucerna)
- rośliny miododajne,
- rośliny sadownicze,
- rośliny warzywne,
- rośliny garbnikodajne
- rośliny kauczukodajne
- rośliny ozdobne
- rośliny zielarskie
Wśród roślin użytkowych wyróżnia się także rośliny alternatywne – użytkowane niekonwencjonalnie. Do grupy tej należą rośliny wchodzące dopiero do upraw, uprawiane dawno temu i później porzucone oraz rośliny modyfikowane genetycznie. Poza roślinami uprawianymi w celu dostarczenia określonego surowca roślinnego, uprawia się także rośliny pułapkowe służące do biologicznego zwalczania szkodników, rośliny fitosanitarne – poprawiające w różny sposób warunki rozwoju głównych roślin uprawnych[2].
Ośrodki pochodzenia roślin uprawnych[edytuj | edytuj kod]
Pierwsze istotne dla ustalenia źródeł pochodzenia roślin uprawnych prace opublikowali Alphonse Pyrame de Candolle (L'origine des plantes cultivées, 1882) oraz Nikołaj Wawiłow, który w 1935 wskazał 7 ośrodków pochodzenia roślin uprawnych. W 1982 Zeven i Wet[7] wskazali 12 obszarów pochodzenia roślin uprawnych z 3 głównymi obejmującymi wschód Azji, rejon Żyznego Półksiężyca i Amerykę Środkową[3].
Ośrodki pochodzenia roślin uprawnych[3][4]:
- Azja wschodnia: soja warzywna, herbata chińska, proso zwyczajne, włośnica ber.
- Azja południowo-wschodnia: trzcina cukrowa, ryż siewny, banan, taro.
- Australia: eukaliptus.
- Indie: ryż siewny, bakłażan, ogórek, juta torebkowa.
- Azja środkowa: jęczmień, konopie siewne, morela zwyczajna, soczewica jadalna, bób.
- Azja południowo-zachodnia: pszenica zwyczajna, winorośl właściwa, kasztan jadalny, wiśnia pospolita.
- Obszar śródziemnomorski: len zwyczajny, mak lekarski, oliwka europejska.
- Afryka: sorgo dwubarwne, rącznik pospolity, kawa arabska.
- Europa i zachodnia Syberia: burak zwyczajny, jabłoń domowa, szparagi, mięta.
- Ameryka Południowa: ziemniak, pomidor, orzacha podziemna, tytoń szlachetny.
- Ameryka Środkowa: kukurydza zwyczajna, fasola zwykła, dynia zwyczajna, papryka roczna, agawa sizalowa.
- Ameryka Północna: słonecznik zwyczajny i bulwiasty.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Rośliny uprawne (pol.). W: Wiem - portal wiedzy [on-line]. Onet.pl. [dostęp 2013-02-01].
- ↑ a b Lesław Zimny: Encyklopedia ekologiczno-rolnicza. Wrocław: Wydawnictwo Akademii Rolniczej We Wrocławiu, 2003, s. 177. ISBN 83-87866-79-2.
- ↑ a b c Ben-Erik van Wyk: Food plants of the world. Portland: Timber Press, 2006, s. 8-10. ISBN 0-88192-743-0.
- ↑ a b Zbigniew Podbielkowski: Szata roślinna Ziemi. Poznań: Wydawnictwo Kurpisz SC, 1997, s. 164-181, seria: Wielka Encyklopedia Geografii Świata. T. VII. ISBN 83-86600-87-X.
- ↑ Edward Hyams: Rośliny w służbie człowieka. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974, s. 8-9, seria: Biblioteka problemów.
- ↑ Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 354-366. ISBN 83-214-1305-6.
- ↑ Zeven, A. C. & J. M. J. de Wet (1982). Dictionary of cultivated plants and their regions of diversity. Wageningen.
