Felix Klein

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Felix Christian Klein
Ilustracja
Felix Christian Klein (1849–1925)
Data i miejsce urodzenia

25 kwietnia 1849
Düsseldorf

Data i miejsce śmierci

22 czerwca 1925
Getynga

Zawód, zajęcie

matematyk

Alma Mater

Uniwersytet w Bonn

Odznaczenia
Order Królewski Maksymiliana za Naukę i Sztukę
Multimedia w Wikimedia Commons

Felix Christian Klein[1] (ur. 25 kwietnia 1849 w Düsseldorfie, zm. 22 czerwca 1925 w Getyndze) – niemiecki matematyk, autor programu erlangeńskiego. Laureat Medalu Copleya.

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Felix Klein urodził się 25 kwietnia 1849 roku w Düsseldorfie jako drugie z czworga dzieci wysokiego urzędnika państwowego, radcy księgowego (niem. Rechnungsrat) Caspara Kleina (1809–1889) i jego żony Sophie Elise Kayser (1819–1890)[2][3]. Po początkową kształceniu w domu przez matkę i ponad dwóch latach w szkole podstawowej, uczył się w latach 1857–1865 w gimnazjum humanistycznym w Düsseldorfie[3]. W 1865 roku zdał maturę i powziął decyzję o podjęciu studiów matematycznych i przyrodniczych[3].

W latach 1865–1870 studiował matematykę na uniwersytetach w Bonn, Getyndze i Berlinie[2][4]. Na uniwersytecie w Bonn był uczniem Juliusa Plückera (1801–1868), który zaznajomił go z odkryciami w zakresie geometrii analitycznej[2]. Został asystentem Plückera na zajęciach z fizyki eksperymentalnej[3]. Po śmierci Plückera w 1868 roku rodzina profesora zleciła mu przygotowanie do druku drugiego tomu dzieła Liniengeometrie[5]. W 1868 roku uzyskał w Bonn stopień doktora – pracę doktorską napisał pod kierunkiem Rudolfa Lipschitza (1832–1903)[5].

W 1869 roku studiował u Alfreda Clebscha (1833–1872) na uniwersytecie w Getyndze, a następnie brał udział w seminariach prowadzonych przez Karla Weierstrassa (1815–1897) i Ernsta Eduarda Kummera (1810–1893) na uniwersytecie Humboldtów w Berlinie[2]. W Berlinie poznał norweskiego matematyka Mariusa Sophusa Liego (1842–1899), z którym w 1870 roku wyjechał do Paryża, gdzie dzięki Camille’owi Jordanowi (1838–1922) zaznajomili się z teorią Galois[2]. Wybuch wojny francusko-pruskiej zmusił go do powrotu do Prus[5]. Uznany za niezdolnego do służby wojskowej, służył na froncie przez kilka tygodni jako paramedyk, po czym zaraził się tyfusem i wrócił do rodzinnego domu w Düsseldorfie[5]. W 1871 roku ukończył pracę habilitacyjną pod kierunkiem Clebscha na uniwersytecie w Getyndze, gdzie objął stanowisko wykładowcy (niem. Privatdozent)[5]. W latach 1872–1875 pracował na uniwersytecie w Erlangen, a w 1875 roku związał się z Uniwersytetem Technicznym w Monachium[2].

W 1875 roku Klein poślubił Annę Hegel (1859–1927), córkę historyka Karla Hegla (1813–1901) i wnuczkę filozofa Georga Wilhelma Friedricha Hegla (1770–1831)[5]. Para miała syna i trzy córki[5].

W Monachium Klein zainicjował powstanie Instytutu Matematyki[5] i opracował obszerny program dla swoich własnych zajęć dydaktycznych z matematyki wyższej, który został wprowadzony na innych uniwersytetach technicznych[2]. W 1880 roku Klein wraz ze swoim asystentem Waltherem von Dyckiem (1856–1934) przeniósł się na uczelnię w Lipsku[2]. W latach 1881–1882 oddał się intensywnej pracy badawczej, po czym poświęcił się pisaniu podręczników[5]. W 1886 roku powrócił do Getyngi, gdzie pracował do emerytury w 1913 roku[2]. Jego uczniem był m.in. Arnold Sommerfeld (1868–1951)[2]. Klein zmarł 22 czerwca 1925 roku w Getyndze[2].

Działalność naukowa[edytuj | edytuj kod]

Klein zajmował się geometrią nieeuklidesową, teorią grup ciągłych, teorią funkcji eliptycznych i automorficznych i teorią grup, a także dydaktyką i reorganizacją nauczania matematyki[1]. Był jednym z inicjatorów powstania encyklopedii Encyklopädie der mathematischen Wissenschaften (1898)[1]. Od 1874 roku redagował czasopismo Mathematische Annalen[6]. W latach 1908–1920 był przewodniczącym Międzynarodowej Komisji ds Nauczania Matematyki (ang. International Commission on Mathematical Instruction, ICMI)[7].

W 1872 roku, obejmując stanowisko profesora na uniwersytecie w Erlangen, wygłosił wykład – „Rozważania porównawcze dotyczące najnowszych badań geometrycznych”, którego tezy stały się później programem erlangeńskim[2] – podstawą nowoczesnej klasyfikacji pojęć i twierdzeń geometrii[8]. W wykładzie tym usystematyzował geometrię – uznał, że geometrię można podzielić na rozmaite działy w zależności od tego, jaką grupę przekształceń weźmie się za podstawę[8]. Wyróżnił m.in.[8]:

Każda takich geometrii bada tylko te własności figur, które nie zmieniają się (są niezmiennikami) przy dokonywaniu transformacji przestrzeni należących do określonej grupy przekształceń[8].

Publikacje[edytuj | edytuj kod]

  • 1882 – Ueber Riemann's Theorie der algebraischen Funktionen und ihrer Integrale[4]
  • 1884 – Vorlesungen über das Ikosaeder und die Auflösung der Gleichungen vom fünften Grade[9]
  • 1908 – Elementarmathematik vom höheren Standpunkte aus[6]
  • Vergleichende Betrachtungen über neuere geometrische Forschungen[4]
  • Vorlesungen über die Theorie der elliptischen Modulfunktionen[4]
  • 1921–1923 – Gesammelte Mathematische Abhandlungen[6]
  • 1926 – Vorlesungen über höhere Geometrie[10]
  • 1926/1927 – Vorlesungen über die Entwicklung der Mathematik im 19. Jahrhundert[10]
  • 1928 – Vorlesungen über nicht-euklidische Geometrie[4][10]

Członkostwa, odznaczenia i nagrody[edytuj | edytuj kod]

  • członek Austriackiej Akademii Nauk[4]
  • 1869–1923 – członek Niemieckiego Towarzystwa Fizycznego (Deutsche Physikalische Gesellschaft)[11]
  • 1872–1887 – członek korespondencyjny Królewskiego Towarzystwa Naukowego w Getyndze (Königliche Societät der Wissenschaften zu Göttingen)[4]
  • 1875 – honorowy członek London Mathematical Society[12]
  • 1879–1880 – członek nadzwyczajny Królewskiej Bawarskiej Akademii Nauk w Monachium (Königlich-Bayerischen Akademie der Wissenschaften zu München)[4]
  • 1880–1919 – członek korespondencyjny Królewskiej Bawarskiej Akademii Nauk w Monachium (Königlich-Bayerischen Akademie der Wissenschaften zu München)[4]
  • 1882 – członek zwyczajny Saksońskiej Akademii Nauk w Lipsku (Sächsische Akademie der Wissenschaften zu Leipzig)[13]
  • 1886 – członek Niemieckiej Akademii Przyrodników Leopoldina[14]
  • 1887–1893 – członek zwyczajny Królewskiego Towarzystwa Naukowego w Getyndze (Königliche Societät der Wissenschaften zu Göttingen)[4]
  • 1893–1919 – członek zwyczajny Królewskiego Towarzystwa Naukowego w Getyndze (Königliche Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen)[4]
  • 1895 – członek korespondencyjny Cesarskiej Akademii Nauk[15]
  • 1897–1915 – członek korespondencyjny Francuskiej Akademii Nauk[16]
  • 1898 – Order Maksymiliana[17]
  • 1912 – Medal Copleya[18]
  • 1913–1919 – członek korespondencyjny Królewskiej Pruskiej Akademii Nauk (Königlich Preußische Akademie der Wissenschaften)[4][19]
  • 1914 – Ackermann-Teubner-Gedächtnispreis[20]
  • 1919–1925 – członek korespondencyjny Bawarskiej Akademii Nauk w Monachium (Bayerische Akademie der Wissenschaften)[4]
  • 1919–1925 – członek korespondencyjny Pruskiej Akademii Nauk (Preußische Akademie der Wissenschaften)[4]
  • 1919–1925 – członek zwyczajny Akademii Nauk w Getyndze (Akademie der Wissenschaften zu Göttingen)[4]
  • 1924 – członek honorowy Niemieckiego Stowarzyszenia Matematyków (Deutsche Mathematiker-Vereinigung)[4]

Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]

Od 1999 roku European Mathematical Society przyznaje co cztery lata nagrodę im. Felixa Kleina (ang. Felix Klein Prize)[21]. Od 2003 roku, co dwa lata, Międzynarodowa Komisja ds Nauczania Matematyki (ang. International Commission on Mathematical Instruction, ICMI) przyznaje nagrodę im. Felixa Kleina (ang. Felix Klein Award) za życiowe osiągnięcia w dziedzinie matematyki[7]. Na cześć Kleina nazwano jedną z planetoid z pasa głównego asteroid – (12045) Klein[22].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c Encyklopedia PWN ↓.
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l Neue Deutsche Biographie 1977 ↓.
  3. ↑ a b c d Tobies 2018 ↓, s. 6.
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Professorenkatalog der Universität Leipzig ↓.
  5. ↑ a b c d e f g h i Tobies 2018 ↓, s. 7.
  6. ↑ a b c Encyclopædia Britannica 2020 ↓.
  7. ↑ a b International Commission on Mathematical Instruction: The ICMI Awards. [w:] www.mathunion.org [on-line]. [dostęp 2021-01-21]. (ang.).
  8. ↑ a b c d Encyklopedia PWN – erlangeński program ↓.
  9. ↑ Klein 1884 ↓.
  10. ↑ a b c Sarkowski 2012 ↓, s. 167.
  11. ↑ Deutsche Physikalische Gesellschaft: Die Mitglieder der Deutschen Physikalischen Gesellschaft in den ersten 100 Jahren ihres Bestehens1845 –1945. s. 34. [dostęp 2021-01-21]. (niem.).
  12. ↑ London Mathematical Society: LONDON MATHEMATICAL SOCIETY HONORARY MEMBERS. [w:] www.lms.ac.uk [on-line]. [dostęp 2021-01-21]. (ang.).
  13. ↑ Sächsische Akademie der Wissenschaften zu Leipzig: Felix Klein, Prof. Dr. phil. habil.. [dostęp 2021-01-21]. (niem.).
  14. ↑ Deutsche Akademie der Naturforscher Leopoldina e. V.: Mitgliederverzeichnis. [w:] www.leopoldina.org [on-line]. [dostęp 2021-01-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-28)]. (niem.).
  15. ↑ Rosyjska Akademia Nauk: Клейн Христиан Феликс. [w:] www.ras.ru [on-line]. [dostęp 2021-01-21]. (ros.).
  16. ↑ Académie des sciences: Les membres du passé dont le nom commence par K. [w:] www.academie-sciences.fr [on-line]. [dostęp 2021-01-21]. (fr.).
  17. ↑ Hans Körner. Der Bayerische Maximiliansorden für Wissenschaft und Kunst und seine Mitglieder. „Zeitschrift für Bayerische Landesgeschichte”. 47, s. 382, 1984. (niem.). 
  18. ↑ Award winners : Copley Medal. [dostęp 2021-01-21]. (ang.).
  19. ↑ Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften: Mitglieder - historisch Felix Klein. [w:] www.bbaw.de [on-line]. [dostęp 2021-01-21]. (niem.).
  20. ↑ Notes. „Bulletin of the American Mathematical Society”. 21 (8), s. 419, 1915. American Mathematical Society. (ang.). 
  21. ↑ European Mathematical Society: Prizes awarded by the European Mathematical Society. [w:] euro-math-soc.eu [on-line]. [dostęp 2021-01-21]. (ang.).
  22. ↑ (12045) Klein w bazie Jet Propulsion Laboratory (ang.)

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Laureaci Medalu Copleya (XX wiek)

Joseph Lister, Copley Medal (gold), 1902 Wellcome M0007837.jpg

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Felix_Klein&oldid=70085518”