Kriwe

Mężczyzna trzymający krywulę na rysunku Mateusza Pretoriusza

Kriwe, krewe, krywe – pogański kapłan na Litwie i w Prusach w okresie przedchrześcijańskim. Prawdopodobnie nazwę tę stosowano wśród wszystkich pogańskich Bałtów. W oryginale określenie krewe-krewejto (Crywo Cyrwaito) mogło pochodzić od nazwy atrybutu kapłana – krywuły. Najstarsze znane źródło, w którym występuje ten termin, to trzynastowieczna kronika Piotra z Dusburga.

W źródłach pisanych

Pierwsza wzmianka o kriwe pochodzi z Chronicon terrae Prussiae autorstwa Piotra z Dusburga. Według niego miał on być rezydentem Romowe, który cieszył się posłuchem równym papieżowi oraz czcią wśród królów, możnych i ludu, a także kierował plemionami pruskimi oraz Litwinami. Jego zadaniem było utrzymywanie świętego ognia oraz objawianie woli zmarłych. Odpowiadał również za palenie stanowiących trzecią część łupów ofiar dla bóstw. Posłowie z laską przekazaną od kriwego mieli również cieszyć się wielką czcią. Według Piotra z Dusburga Romowe miało znajdować się w pruskiej Nadrowii, jednak późniejsi kronikarze lokalizowali je na terenach Litwy, tym samym włączając postać kriwego w krąg religii litewskiej i łotewskiej.

W swoich Rocznikach czyli kronikach sławnego Królestwa Polskiego Jan Długosz krywem nazywał najwyższego kapłana Prusów i Litwinów rezydującego w Romowe. Według Długosza okoliczne plemiona musiały wykonywać rozkazy krywego pod groźbą śmierci. Długosz uważał, że aktywność kriwego i innych kapłanów pogańskich zainspirowała Prusów do zabicia świętego Wojciecha.

Późniejsi autorzy zaczęli nazywać kriwego mianem krewe-krewejto; przedstawienia tej postaci zaczęły robić się coraz barwniejsze i zbudowały wokół niej legendę pogańskiego papieża. Według Szymona Grunaua kriwe miał objawiać ludziom wolę bogów, nadzorować święty dąb i przy pomocy wajdelotów organizować życie religijne Prus.

Postać kriwe kriwejto opisuje również w swojej kronice Maciej Stryjkowski. Uznaje go on za najwyższego pogańskiego kapłana, biskupa pogańskiego oraz pogańskiego papieża Prus i Litwy, ponadto przypisuje mu szereg paranormalnych zdolności, np. wróżbiarstwo.

Według Józefa Ignacego Kraszewskiego kriwe odpowiadał za tłumaczenie woli bogów, a pośrednio także za stanowienie prawa, wypowiadanie wojny itp. Nowy kriwe miał obejmować stanowisko po samospaleniu poprzednika. Chronologiczną listę kriwów stworzyli Teodor Narbutt i Mateusz Pretoriusz – obie listy różnią się między sobą, jednak według obu jako pierwsi pruskimi kriwami mieli być Wajdewutas i Bruten, a ostatnim miał być ochrzczony w 1265 roku przez krzyżaków Aleps. Kolejni krewowie nie są już łączeni z terenem Prus, ale z Litwą. Jednym z półlegendarnych litewskich kriwów miał być Lizdejko, znany z legendy o żelaznym wilku. Teodor Narbutt powołując się na odkrytą przez siebie kronikę stwierdził, iż ostatni kriwe zmarł w 1414 roku na Żmudzi. Prace Narbutta są jednak odrzucane przez większość historyków, ze względu na fałszerstwa źródeł historycznych, jakich się dopuszczał.

Według części historyków kriwe na Litwie mógł rezydować w pogańskiej świątyni na terenie Doliny Szwentoroga, na której gruzach znajduje się obecnie wileńska katedra.

Interpretacje

W epoce romantyzmu kriwe był uznawany za papieża pogańskiego, najwyższego pogańskiego kapłana, bliskiego doradcę wielkiego księcia litewskiego, wręcz uznawany za świętego. W odautorskich przypisach do Grażyny Adam Mickiewicz pisał, jakoby u Litwinów rząd był niegdyś po części teokracki i pełen wpływu kapłanów, na których czele stał Kriwe Kriwejto (drugi człon według kronikarzy miał odnosić się do greckiego kyrios), który mieszkał w Romowe i tam odbierał ofiary oraz rozsyłał po kraju wajdelotów wyposażonych w laskę na znak pełnomocnictwa. Późniejsi badacze przyjęli bardziej krytyczną postawę wobec tego zagadnienia – na przykład Aleksander Brückner odrzucił historyczność kriwego uważając, że nazwę kapłana wzięto od kapłańskiej laski zwanej krzywulą, a relacje Piotra z Dusburga i innych kronikarzy pełne są przesady. Henryk Łowmiański uznawał zaś kriwego za postać historyczną, której uprawnienia zostały wyolbrzymione przez kronikarzy (miały się one ograniczać do zwoływania zebrań i funkcji reprezentacyjnych). Inni badacze z przełomu XIX i XX wieku sugerowali również, że nieznający pruskiego Piotr z Dusburga mógł wziąć imię wlasne pruskiego kapłana za nazwę jego funkcji. Współczesny angielski historyk Stephen Christopher Rowell w swojej monografii wyraził pogląd, że opis kriwego w kronice Piotra z Dusburga jest jedynie sugestywnym przykładem, który ma budować wizerunek religii pogańskiej jako kontr-kościoła - przeciwieństwa chrześcijaństwa.

Współcześnie w historiografii dominuje pogląd uznający historyczność istnienia kriwego. Za pruskiego arcykapłana odgrywającego wyjątkową rolę w życiu społecznym i religijnym uznał go Władimir Toporow. Za mniej lub bardziej historyczną postać uznali kriwego Gintaras Beresnevičius i Norbertas Vėlius; zdaniem tego pierwszego kriwe posiadał autorytet sakralny, a w Romowe znajdowała się wyrocznia, w której rezydował kapłan uznawany przez okoliczne plemiona za objawiciela boskiej woli

Nawiązania

• Urząd kriwego został reaktywowany w 2002 przez społeczność rodzimowierców bałtyjskich na Litwie, zrzeszonych w związku wyznaniowym Romuva. Jako pierwszy funkcję tę pełnił Jonas Trinkūnas, zaś w 2015 roku funkcję tę objęła Inija Trinkūnienė.
• Postać guślarza Krywego pojawia się w polskim serialu Korona Królów i Królowie. Grał go Lech Dyblik.
• Postać kriwego wzmiankowana jest w łotewskim eposie narodowym Lāčplēsis.
• W swojej Grażynie Adam Mickiewicz pisał: „A tak lubi władać, by jego poseł, jak Krywejty goniec, książąt podwyższał albo zmuszał spadać!…”. Słowa te wypowiadał krytkujący butę księcia Witolda książę Litawor, który mówił do swojego sługi Rymwida

Galeria

• 
  Kriwe z krywulą na Pomniku Wolności w Rydze
• 
  Szkic kostiumu kriwego do spektaklu Gedimino sapnas
• 
  Obraz przedstawiający kriwego Lizdejkę i wielkiego księcia Giedymina
• 
  Lizdejko z córką Pojatą na gruzach swiątyni Perkuna według Kazimierza Alchimowicza

Bibliografia

• Aleksander Brückner – Starożytna Litwa. Ludy i bogi. Szkice historyczne i mitologiczne, Pojezierze 1985.
• Algirdas J. Greimas – O Bogach i ludziach, studia mitologii litewskiej, Wyd. Marek Derewecki 2007.
• "Encyklopedya, zbiór wiadomości z wszystkich gałęzi wiedzy", Lwów 1898.
• Andrzej M. Kempiński – Słownik mitologii ludów indoeuropejskich, SAWW 1993.
• "Ludy Bałtyckie. Pierwotna wiara i kulty",[w:] Aleksander Brückner, Mitologia słowiańska i polska, Warszawa 1985.
• Jerzy Suchocki – Mitologia bałtyjska, seria: „Mitologie świata”, Wyd. Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1991.