Kriwe
Kriwe, krewe, krywe – pogański kapłan na Litwie i w Prusach w okresie przedchrześcijańskim. Prawdopodobnie nazwę tę stosowano wśród wszystkich pogańskich Bałtów. W oryginale określenie krewe-krewejto (Crywo Cyrwaito) mogło pochodzić od nazwy atrybutu kapłana – krywuły . Najstarsze znane źródło, w którym występuje ten termin, to trzynastowieczna kronika Piotra z Dusburga.
W źródłach pisanych
[edytuj | edytuj kod]Pierwsza wzmianka o kriwe pochodzi z Chronicon terrae Prussiae autorstwa Piotra z Dusburga. Według niego miał on być rezydentem Romowe, który cieszył się posłuchem równym papieżowi oraz czcią wśród królów, możnych i ludu, a także kierował plemionami pruskimi oraz Litwinami. Jego zadaniem było utrzymywanie świętego ognia oraz objawianie woli zmarłych. Odpowiadał również za palenie stanowiących trzecią część łupów ofiar dla bóstw[1]. Posłowie z laską przekazaną od kriwego mieli również cieszyć się wielką czcią. Według Piotra z Dusburga Romowe miało znajdować się w pruskiej Nadrowii, jednak późniejsi kronikarze lokalizowali je na terenach Litwy, tym samym włączając postać kriwego w krąg religii litewskiej i łotewskiej[2].
W swoich Rocznikach czyli kronikach sławnego Królestwa Polskiego Jan Długosz krywem nazywał najwyższego kapłana Prusów i Litwinów[1] rezydującego w Romowe. Według Długosza okoliczne plemiona musiały wykonywać rozkazy krywego pod groźbą śmierci. Długosz uważał, że aktywność kriwego i innych kapłanów pogańskich zainspirowała Prusów do zabicia świętego Wojciecha[3].
Późniejsi autorzy zaczęli nazywać kriwego mianem krewe-krewejto; przedstawienia tej postaci zaczęły robić się coraz barwniejsze i zbudowały wokół niej legendę pogańskiego papieża[1]. Według Szymona Grunaua kriwe miał objawiać ludziom wolę bogów, nadzorować święty dąb i przy pomocy wajdelotów organizować życie religijne Prus[4].
Postać kriwe kriwejto opisuje również w swojej kronice Maciej Stryjkowski. Uznaje go on za najwyższego pogańskiego kapłana, biskupa pogańskiego oraz pogańskiego papieża Prus i Litwy, ponadto przypisuje mu szereg paranormalnych zdolności, np. wróżbiarstwo[5].
Według Józefa Ignacego Kraszewskiego kriwe odpowiadał za tłumaczenie woli bogów, a pośrednio także za stanowienie prawa, wypowiadanie wojny itp. Nowy kriwe miał obejmować stanowisko po samospaleniu poprzednika. Chronologiczną listę kriwów stworzyli Teodor Narbutt i Mateusz Pretoriusz – obie listy różnią się między sobą, jednak według obu jako pierwsi pruskimi kriwami mieli być Wajdewutas i Bruten , a ostatnim miał być ochrzczony w 1265 roku przez krzyżaków Aleps. Kolejni krewowie nie są już łączeni z terenem Prus, ale z Litwą[6]. Jednym z półlegendarnych litewskich kriwów miał być Lizdejko, znany z legendy o żelaznym wilku[7]. Teodor Narbutt powołując się na odkrytą przez siebie kronikę stwierdził, iż ostatni kriwe zmarł w 1414 roku na Żmudzi[8]. Prace Narbutta są jednak odrzucane przez większość historyków, ze względu na fałszerstwa źródeł historycznych, jakich się dopuszczał[9].
Według części historyków kriwe na Litwie mógł rezydować w pogańskiej świątyni na terenie Doliny Szwentoroga, na której gruzach znajduje się obecnie wileńska katedra[2].
Interpretacje
[edytuj | edytuj kod]W epoce romantyzmu kriwe był uznawany za papieża pogańskiego, najwyższego pogańskiego kapłana, bliskiego doradcę wielkiego księcia litewskiego, wręcz uznawany za świętego[10][11]. W odautorskich przypisach do Grażyny Adam Mickiewicz pisał, jakoby u Litwinów rząd był niegdyś po części teokracki i pełen wpływu kapłanów, na których czele stał Kriwe Kriwejto (drugi człon według kronikarzy miał odnosić się do greckiego kyrios), który mieszkał w Romowe i tam odbierał ofiary oraz rozsyłał po kraju wajdelotów wyposażonych w laskę na znak pełnomocnictwa[12]. Późniejsi badacze przyjęli bardziej krytyczną postawę wobec tego zagadnienia – na przykład Aleksander Brückner odrzucił historyczność kriwego uważając, że nazwę kapłana wzięto od kapłańskiej laski zwanej krzywulą, a relacje Piotra z Dusburga i innych kronikarzy pełne są przesady[13]. Henryk Łowmiański uznawał zaś kriwego za postać historyczną, której uprawnienia zostały wyolbrzymione przez kronikarzy (miały się one ograniczać do zwoływania zebrań i funkcji reprezentacyjnych). Inni badacze z przełomu XIX i XX wieku sugerowali również, że nieznający pruskiego Piotr z Dusburga mógł wziąć imię wlasne pruskiego kapłana za nazwę jego funkcji. Współczesny angielski historyk Stephen Christopher Rowell w swojej monografii wyraził pogląd, że opis kriwego w kronice Piotra z Dusburga jest jedynie sugestywnym przykładem, który ma budować wizerunek religii pogańskiej jako kontr-kościoła - przeciwieństwa chrześcijaństwa[14].
Współcześnie w historiografii dominuje pogląd uznający historyczność istnienia kriwego. Za pruskiego arcykapłana odgrywającego wyjątkową rolę w życiu społecznym i religijnym uznał go Władimir Toporow[14]. Za mniej lub bardziej historyczną postać uznali kriwego Gintaras Beresnevičius i Norbertas Vėlius[15]; zdaniem tego pierwszego kriwe posiadał autorytet sakralny, a w Romowe znajdowała się wyrocznia, w której rezydował kapłan uznawany przez okoliczne plemiona za objawiciela boskiej woli[4]
Nawiązania
[edytuj | edytuj kod]- Urząd kriwego został reaktywowany w 2002 przez społeczność rodzimowierców bałtyjskich na Litwie, zrzeszonych w związku wyznaniowym Romuva. Jako pierwszy funkcję tę pełnił Jonas Trinkūnas[16], zaś w 2015 roku funkcję tę objęła Inija Trinkūnienė[17].
- Postać guślarza Krywego pojawia się w polskim serialu Korona Królów[18] i Królowie[19]. Grał go Lech Dyblik[20].
- Postać kriwego wzmiankowana jest w łotewskim eposie narodowym Lāčplēsis[21].
- W swojej Grażynie Adam Mickiewicz pisał: „A tak lubi władać, by jego poseł, jak Krywejty goniec, książąt podwyższał albo zmuszał spadać!…”. Słowa te wypowiadał krytkujący butę księcia Witolda książę Litawor, który mówił do swojego sługi Rymwida[12]
Galeria
[edytuj | edytuj kod]-
Kriwe z krywulą na Pomniku Wolności w Rydze
-
Szkic kostiumu kriwego do spektaklu Gedimino sapnas
-
Obraz przedstawiający kriwego Lizdejkę i wielkiego księcia Giedymina
-
Lizdejko z córką Pojatą na gruzach swiątyni Perkuna według Kazimierza Alchimowicza
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c Jan Jurkiewicz , Od Palemona do Giedymina. Wczesnowonowożytne wyobrażenia o początkach Litwy. Część I - w kręgu latopisów litewskich., Poznań, 28-29; 32 .
- ↑ a b Joanna Prusinowska , Od Romowe do świętej góry: wędrówki motywu świątyni pruskiej w literaturach bałtyckich .
- ↑ Jan Długosz , Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego - tom I i II [online], polona.pl [dostęp 2025-02-14] .
- ↑ a b krivis [online], www.vle.lt [dostęp 2025-02-14] (lit.).
- ↑ Maciej Stryjkowski , Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiéj Rusi - Rozdział czwarty. O starodawnych ceremoniach albo raczej szalenstwach ruskich, polskich, żmodzkich, litewskich, liflandzkich i pruskich obywatelów bałwochwalców i różność ich bogów fałszywych [online], wolnelektury.pl [dostęp 2025-02-16] .
- ↑ Józef Ignacy Kraszewski , Litwa: starożytne dzieje, ustawy, jezyk, wiara, obyczaje, pieśni, przysłowia, podania i t.d, W druk. S. Strabskiego, 1847, s. 156-160 [dostęp 2025-02-14] .
- ↑ Siarhiej Sanko , Podstawowe składniki białoruskiej narracji sakralnej w perspektywie porównawczej, „Politeja - Pismo Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego”, 9 (22), 2012, s. 153–181, ISSN 1733-6716 [dostęp 2025-02-14] (pol.).
- ↑ НЭБ - Национальная электронная библиотека [online], rusneb.ru - Национальная электронная библиотека [dostęp 2025-02-20] (ros.).
- ↑ Narbutt Teodor Mateusz, Encyklopedia PWN [online], encyklopedia.pwn.pl [dostęp 2025-02-20] .
- ↑ Jan Czeczot , Śpiewki o dawnych Litwinach do roku 1434 - komentarze, s. 173 .
- ↑ Strona:PL Mickiewicz - Wykłady o literaturze słowiańskiej (tłum. Feliks Wrotnowski) 1900 t. 1.pdf/360 - Wikiźródła, wolna biblioteka [online], pl.wikisource.org [dostęp 2025-02-17] .
- ↑ a b Adam Mickiewicz , Grażyna [online], wolnelektury.pl [dostęp 2025-02-14] .
- ↑ Aleksander Bruckner , Starożytna Litwa. Ludy i bogi. Szkice historyczne i mitologiczne. [online], wolnelektury.pl [dostęp 2025-02-14] .
- ↑ a b КОММЕНТАРИИ К ТЕКСТУ [online], web.archive.org, 23 listopada 2011 [dostęp 2025-02-15] [zarchiwizowane z adresu 2011-11-23] .
- ↑ Rimantas Balsys , LIETUVIŲ IR PRŪSŲ KULTO TARNAI: CRIWE .
- ↑ Vilniaus Gedimino kalne įšventinta Lietuvos Romuvos Krivė [online], 15min.lt [dostęp 2025-02-16] (lit.).
- ↑ Vilniaus Gedimino kalne įšventinta Lietuvos Romuvos Krivė | 15min.lt [online], web.archive.org, 11 marca 2016 [dostęp 2025-02-14] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-11] .
- ↑ Korona królów. Jagiellonowie. Streszczenie odcinków 121-125, godziny emisji i opisy historycznej telenoweli TVP1 | HISTORIA.org.pl - historia, kultura, muzea, matura, rekonstrukcje i recenzje historyczne [online], HISTORIA.org.pl, 23 grudnia 2023 [dostęp 2025-02-14] .
- ↑ Królowie (2024) pełna obsada - Filmweb. [dostęp 2025-02-18].
- ↑ FilmPolski.pl [online], FilmPolski [dostęp 2025-02-14] .
- ↑ II D Z I E D Ā J U M S [online], korpuss.lv [dostęp 2025-02-14] .
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Aleksander Brückner – Starożytna Litwa. Ludy i bogi. Szkice historyczne i mitologiczne, Pojezierze 1985.
- Algirdas J. Greimas – O Bogach i ludziach, studia mitologii litewskiej, Wyd. Marek Derewecki 2007.
- "Encyklopedya, zbiór wiadomości z wszystkich gałęzi wiedzy", Lwów 1898.
- Andrzej M. Kempiński – Słownik mitologii ludów indoeuropejskich, SAWW 1993.
- "Ludy Bałtyckie. Pierwotna wiara i kulty",[w:] Aleksander Brückner, Mitologia słowiańska i polska, Warszawa 1985.
- Jerzy Suchocki – Mitologia bałtyjska, seria: „Mitologie świata”, Wyd. Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1991.