Religia starosemicka
Religia starosemicka – politeistyczne wierzenia ludów semickich ze starożytnego Bliskiego Wschodu i północno-wschodniej Afryki. Religię starosemicką można podzielić na kilka odmian regionalnych, różniących się tradycjami i panteonami: religia kananejska i mitologia ugarycka w Lewancie, religia Mezopotamii (która czerpała także z niesemickiej mitologii sumeryjskiej, i z której wywodziła się religia Urartu) oraz religia staroarabska.
Panteon prasemicki
[edytuj | edytuj kod]Skróty: ak. akadyjsko-babiloński; ug. ugarycki; f. fenicki; heb. hebrajski; ar. arabski; PA południowoarabski; et. etiopski
- ʼIlu - „Bóg” (bóg nieba, głowa panteonu: ak. Ilu, ug. El, f. ʼl/Ēlos, heb. El/Elohim, ar. Allah, PA ʼl).
- ʼAṯiratu - (żona Ilu: ug. aṯrt, heb. Ašērāh, PA 'ṯrt) - znaczenie imienia nieznane. Jest również nazywana ' Ilatu „bogini” (ak. Ilat, f. ʼlt, ar. Allāt).
- ʻAṯtaru - (bóg płodności: ug. 'ṯtr, PA ʻṯtr, et. ʻAstar bóg nieba).
- ʻAṯtartu - (bogini płodności: ak. Ištar, ug. ʻṯtrt, f. ʻštrt/Astarte, heb. 'Aštoreṯ). Znaczenie nazwy nie jest znane i nie jest związana z 'Aṯiratu.
- Haddu/Hadadu - (bóg burzy: ak. Adad, ug. hd, f. Adodos). Nazwa najprawdopodobniej oznacza „Gromowładca”. Bóg ten jest również znany jako Baʻlu „mąż, pan” (ak. Bel, ug. bʻl, f. bʻl'/Belos, heb. Baʻal).
- Śamšu - „słońce” (bogini Słońca: ug. špš, PA: šmš, aczkolwiek ak. Šamaš jest męskoosobowym bogiem).
- Wariḫu - „księżyc” (bóg Księżyca: ug. yrḫ, heb. Yārēaḥ, PA wrḫ).
Akad, Asyria i Babilonia
[edytuj | edytuj kod]
Wraz z rozpoznaniem pięciu planet zostały one związane ze Słońcem i Księżycem oraz utożsamione z głównymi bogami panteonu babilońskiego. Dwujęzyczna lista w Muzeum Brytyjskim wymienia owych bogów z przypisanymi do nich ciałami niebieskimi w następującej kolejności[1]:
- Nanna (Księżyc)
- Szamasz (Słońce)
- Marduk (Jowisz)
- Isztar (Wenus)
- Ninurta (Saturn)
- Nabu (Merkury)
- Nergal (Mars)
Religia Asyrii koncentruje się na Aszurze, bóstwie opiekuńczym miasta Aszur, oraz Isztar, patronce Niniwy. Najpóźniej stwierdzony kult Aszur i innych asyryjskich bogów sięga do III wieku naszej ery[2][3].
Aszur, patron miasta o tej samej nazwie z końca epoki brązu, był w ciągłej rywalizacji z bogiem-opiekunem Babilonu, Mardukiem. W Asyrii, Aszur ostatecznie wyparł Marduka, stając się nawet mężem Isztar.
Głównymi bogami asyro-babilońskimi oraz akadyjskimi byli:
- Aszur (aram. ܐܵܫܿܘܪ)/Anszar – patron Aszuru
- Isztar (Astarte) – bogini miłości i wojny, patronka Niniwy (aram. ܥܸܫܬܵܪ)
- Nabu – bóg piśmiennictwa i skrybów
- Nergal – bóg świata podziemnego
- Tiamat – bogini morza
- Samnuha[4]
- Kubaba[4]
- Marduk
- Enlil
- Ninlil
- Nisroch
- Hanbi – ojciec Pazuzu
- Anu
- Ea, sumeryjski Enki – bóg rzemiosł
- Kiszar
- Sin, sumeryjski Nanna – bóg Księżyca
- Iszara
- Szamasz – bóg słońca
- Adad/Hadad[5]
- Dagon/Dagan
- Bel
- Dumuzi
Głównymi asyro-babilońskimi demonami i herosami byli:
Kanaan
[edytuj | edytuj kod]Religia kananejska była kultywowana przez ludzi żyjących w Starożytnym Lewancie od epoki brązu. Aż do wykopalisk w mieście Ugarit w północnej Syrii i odkryciu archiwum z epoki brązu na glinianych tabliczkach zapisanych alfabetycznym pismem klinowym[8], niewiele było wiadomo na temat wierzeń Kananejczyków. Papirus, będący prawdopodobnie materiałem preferowanym przez skrybów w tamtym czasie, łatwo uległ rozkładowi pod wpływem wilgotnego klimatu śródziemnomorskiego. W rezultacie to zapisy biblijne były pierwszym źródłem informacji na temat religii Kanaanu. Teksty te uzupełniono kilkoma drugo- i trzeciorzędnymi greckimi źródłami, w tym traktatem Lukiana z Samosat De Dea Syria (Syryjska Bogini), fragmentami Historii Fenickiej autorstwa Filona z Byblos oraz pismami Damaskiosa. Dodatkowe informacje zostały uzyskane w ramach ostatnich badań źródeł ugaryckich[9], lewantyjskich inskrypcji i archiwów z Tall Mardich[10] (wydobytych na początku lat 60.).
Religia kananejska wykazuje wyraźny wpływ mezopotamskich i egipskich praktyk religijnych. Tak jak i inne narody starożytnego Bliskiego Wschodu, Kananejczycy byli politeistami, koncentrującymi się na rodzinnym kulcie domowych bogów i bogiń, uznając przy tym istnienie innych bogów, takich jak Baal, Аnat czy El[11] Również królowie odgrywali ważną religijną rolę, także podczas niektórych uroczystości, takich jak zaślubiny bogów w trakcie świętowania Nowego Roku, a także mogli być czczeni jak bogowie.
Hebrajczycy
[edytuj | edytuj kod]W II tysiącleciu p.n.e. Hebrajczycy, będąc jeszcze ludem koczowniczym, kultywowali wierzenia opierające się na kulcie bóstw pasterskich, magii, a także formach totemizmu[12]. Około roku 1200 p.n.e. przybyli oni i osiedlili się w Kanaanie, gdzie określani byli jako Hapiru[13]. Ich bóstwem opiekuńczym był wymieniany w tekstach ugaryckich Jahu/Jaho, będący jednym z pomniejszych bogów ognia; prawdopodobnie w drodze ewolucji stał się on później jedynym bóstwem zjednoczonych plemion Izraelitów jako Jahwe[14]. Po osiedleniu się Hebrajczycy podjęli również kult lokalnych, kananejskich bogów i bogiń[12].
Judaizm
[edytuj | edytuj kod]Wierzenia poprzedzające jahwizm i judaizm były w późniejszym okresie stopniowo odrzucane w procesie przechodzenia przez monolatrię do monoteizmu. Po wybudowaniu Świątyni Salomona warstwa kapłańska podjęła ostrą walkę z politeizmem[12], mimo to w Świątyni pod koniec życia Salomona pojawił się ołtarz bogini Aszery (1 Krl 11,4-5), podawanej jako żona Jahwe. Król Manasses, panujący w latach 698-642 p.n.e. ustawił w niej zaś posąg tejże bogini[15].
Pomimo działalności licznych proroków i prób wymazania śladów pogaństwa (również z tekstów Starego Testamentu)[16], istnieją świadectwa kultu Aszery lub Anat sięgające czasów Drugiej Świątyni, a nawet reliktowo przenikające do chrześcijaństwa[15]. Próbowano mu przeciwdziałać m.in. poprzez łączenie jej z Baalem, który już wcześniej był przedstawiany w negatywny dla Izraelitów sposób[17]. W samym zaś judaizmie można wskazać relikty dawnej religii jak i zapożyczeń z innych wierzeń. Stworzenie świata według Biblii bywa porównywane z babilońskim Enuma elisz[18][19][20]. Niektórzy badacze wskazują również na babilońskie korzenie historii Estery[21]. W Psalmie 68 widnieje tekst:
„wyrównajcie drogę Temu, co cwałuje na obłokach!
Jahwe mu na imię”
Sugeruje on związek pomiędzy Jahwe a Baalem, którego jednym z epitetów było właśnie „cwałujący na obłokach”[15].
Źródła greckie podają, że El, stwórca świata i ojciec bogów według panteonu ugaryckiego, był żonaty z Beruth (symbolem Bejrutu). Małżeństwo bóstwa z miastem wydaje się posiadać biblijne analogie do historii łączących Melkarta i Tyr; Jahwe i Jerozolimę; Tanit i Baal Hammon w Kartaginie. El Elyon jest wymieniany jako Bóg Wszechmogący w Księdze Rodzaju 14,18–19 jak bóg, którego kapłanem był Melchizedek, król Salemu. Filon z Byblos podaje, że Uranos i Gaja (w języku greckim odpowiednio Niebo i Ziemia) narodzili się ze związku El Elyon i jego małżonki. Odpowiada to ściśle zdaniu rozpoczynającemu Księgę Rodzaju: Na początku Bóg (Elohim) stworzył Niebo (Shemayim) i Ziemię (Eretz). Odpowiada to także babilońskim historiom o Anunnaki.
Arabia
[edytuj | edytuj kod]W okresie poprzedzającym powstanie i ekspansję islamu Arabowie najprawdopodobniej nie wytworzyli spójnego systemu mitologicznego. Bogowie i boginie czczeni przez nich w tamtym okresie wyobrażani byli pod postaciami idoli, zwanymi asnam. W świątyni Al-Kaba znajdowało się około 360 takich idoli, do których odbywano pielgrzymki. Arabowie oddawali cześć Słońcu, Księżycowi, drzewom, źródłom i kamieniom; liczne przekazy podkreślają rolę kultu ciał niebieskich[22].
Naczelne bóstwa staroarabskie to:
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Mackenzie 1915 ↓, s. 301.
- ↑ Brief History of Assyrians [online], www.aina.org [dostęp 2017-11-20].
- ↑ http://www.nineveh.com/Assyrians%20after%20Assyria.html Parpola, Simo (1999). "Assyrians after Assyria". Assyriologist. Journal of Assyrian Academic Studies, Vol. XIII No. 2,. The gods Ashur, Sherua, Ishtar, Nanaya, Bel, Nabu and Nergal continued to be worshiped in Assur at least until the early 3rd century AD; the local cultic calendar was that of the imperial period; the temple of Ashur was restored in the 2nd century AD; and the stelae of the local rulers resemble those of Assyrian kings in the imperial period.
- ↑ a b Dalley, Stephanie, Mari and Karana: Two Old Babylonian Cities (2002), ISBN 1-931956-02-2
- ↑ Robert Francis Harper: Assyrian and Babylonian literature. D. Appleton and company, 1901, s. 26. [dostęp 2011-06-27]. (ang.).
- ↑ Thorkild Jacobsen: The treasures of darkness: a history of Mesopotamian religion. Yale University Press, 1978. ISBN 978-0-300-02291-9. [dostęp 2011-06-27]. (ang.).
- ↑ ETCSLhomepage. Etcsl.orinst.ox.ac.uk, 2006-10-24. [dostęp 2015-05-16]. (ang.).
- ↑ Gray, John, "The Legacy of Canaan the Ras Shamra Texts and Their Relevance to the Old Testament", No. 5.
- ↑ Smith, Mark S., The origins of biblical monotheism: Israel's polytheistic background and the Ugaritic texts, Oxford University Press, 2001.
- ↑ J. Pons, Review of G. Pettinato, A. Alberti, Catalogo dei testi cuneiformi di Tell Mardikh - Ebla, MEE I, Napoli, 1979, in Études théologiques et religieuses 56 (1981) 339-341.
- ↑ Canaanite religion, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-10-06] (ang.)..
- ↑ a b c Wielka Encyklopedia Powszechna PWN. Wyd. 1. T. 5: In-Kons. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1965, s. 327-328.
- ↑ Oxford 2005 ↓, Od pradziejów do Babilonu: Przybycie plemion hebrajskich, s. 84.
- ↑ Oxford 2005 ↓, Religia Żydów: Bóg Jahwe, s. 168.
- ↑ a b c Krzysztof Kęciek: Aszera – małżonka Jahwe?. Przegląd, 2008-04-20. [dostęp 2017-04-09].
- ↑ Oxford 2005 ↓, Religia Żydów: Jahwizm, s. 169.
- ↑ Krystyna Stebnicka: Czy żydowski Pan Bóg mógł mieć żonę? Dlaczego nie!. Focus Historia, 2010-07-26. [dostęp 2017-04-09].
- ↑ The Enuma Elish: The Babylonian Creation Myth. Crivoice.org, 2011-11-11. [dostęp 2011-12-28]. (ang.).
- ↑ ENUMA ELISH - Babylonian Creation Myth - Theories. Stenudd.com. [dostęp 2011-12-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-08-21)]. (ang.).
- ↑ Sharpes, Donald K. 'Lords of the scrolls: literary traditions in the Bible and Gospels'.
- ↑ Creation and chaos in the primeval era and the Eschaton. A Religio-Historical Study of Genesis 1 and Revelation 12. ISBN 978-0802828040. (ang.).
- ↑ Piwiński 1989 ↓, s. 22-32.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Moscati, Sabatino (1968), "The World of the Phoenicians" (Phoenix Giant)
- Ribichini, Sergio "Beliefs and Religious Life" in Moscati Sabatino (1988), "The Phoenicians" (by L.B. Tauris in 2001)
- Donald A. Mackenzie: Myths of Babylonia and Assyria. Londyn: The Gresham Publishing Company, 1915. [dostęp 2017-04-09]. (ang.).
- Thophilus G. Pinches, The Religion of Babylonia and Assyria, The World Wide School, Seattle (2000).
- Karel van der Toorn: Dictionary of Deities and Demons in the Bible. Nowy Jork: E.J. Brill, 1995. ISBN 0-8028-2491-9. (ang.).
- OXFORD Wielka Historia Świata. T. 2: Cywilizacje Bliskiego Wschodu, Anatolia - Persja. Poznań: Oxford Educational, 2005. ISBN 83-7425-027-5.
- Ryszard Piwiński: Mitologia Arabów. Ewa Szwagrzyk (red.). Wyd. I. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1989, seria: Mitologie świata. ISBN 83-221-0482-0.
