Nadwórna

Nadwórna

Надвірна

Kościół pw. Wniebowzięcia NMP
Herb Flaga
Państwo	Ukraina
Obwód	iwanofrankiwski
Rejon	nadwórniański
Data założenia	przed 1589
Prawa miejskie	1591
Powierzchnia	25,53 km²
Wysokość	427 m n.p.m.
Populacja (2016) • liczba ludności • gęstość	22 281 860 os./km²
Nr kierunkowy	+380 3475
Kod pocztowy	78400 – 78409
Położenie na mapie obwodu iwanofrankiwskiego Nadwórna
Położenie na mapie Ukrainy Nadwórna
48°38′05″N 24°34′06″E
Strona internetowa

Nadwórna (daw. Nadworna, ukr. Надвірна, jid. ‏נאַדוואָרנאַ‎, ros. Надворная, Nadwirna) – miasto na zachodniej Ukrainie, w obwodzie iwanofrankowskim, stolica rejonu nadwórniańskiego. Historycznie leży na pograniczu Huculszczyzny i Pokucia, w Galicji Wschodniej.

Według danych na 2016 miasto było zamieszkane przez 22 281 osób.

Geografia

Miasto leży na prawym brzegu rzeki Bystrzycy Nadwórniańskiej, u podnóża Ukraińskich Karpat. Jest podzielone na dwie części przez rzeczkę Strymbę.

Na północny wschód od Nadwórnej znajdują się wsie Nazawizów i Przerośl, na południowy wschód Majdan Górny i Krasna, na południe Strymba i Łojowa, na zachód Bitków, na północny zachód Mołotków, na północ Hwozd, na południowy zachód Pniów i Pasieczna.

Nazwa

Ruiny budynku fortyfikacyjnego w parku miejskim

Według historyka R. Gandziuk nazwa Nadwórna pochodzi od ludności służebnej obsługującej dwór. Jego zdaniem nie mógł to być zamek w Pniowie, ponieważ jest zbyt daleko (2 km). Sugeruje on inny budynek fortyfikacyjny, którego ruiny zachowały się w parku miejskim. Najprawdopodobniej była to placówka chroniąca okolicznych mieszkańców podczas wrogich ataków. Badacz nie uważa też założycieli miasta za rodzinę Kuropatwów lub Potockich.

Inni historycy przypuszczają, że nazwa miasta pochodzi od nazwy rzeki Worona, która zaczyna się w pobliżu Nadwórnej (miasto nad Woroną, ukr. misto nad Woronoju).

Autorzy „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego” uważali, że Nadwórna wzięła swoją nazwę od służby nadwornej możnych Potockich:

...Nazwisko Nadworna pochodzi od licznej służby nadwornej możnych Potockich, która w zamku, nie mająс miejsca, około tego w pryrządzonych domach została osadzona, z których poźniej miasteczko powstało...

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom VI, s. 866

Historia

Prehistoria

Ślady pobytu człowieka na terenie obecnego miasta Nadwórna, potwierdzone badaniami archeologicznymi, sięgają drugiego tysiąclecia p.n.e. Osadę z epoki brązu odkryto na wzgórzu, na którym zbudowano pniowski zamek. Z powodu braku źródeł nie można dokładnie ustalić, jakie plemiona żyły w okolicy.

XVI–XX wiek

Zamek w Pniowie

Rynek (1909)

Nadwórna i jej okolice na mapie z 1911

Ratusz (1914)

Pierwsza wzmianka o Nadwórnej pochodzi z 1589 z dokumentu złożonym w sądzie przez M. Kuropatwę. Odnosił się on do ataku Tatarów na Galicję, podczas którego doszło do zniszczenia jego mienia we wsiach Pniów, Bitków i Nadwórna.

W ostatnich latach historycy odkryli dokumenty archiwalne, które wspominał o Nadwórnej w 1578, jednak dane te nadal wymagają szczegółowej weryfikacji.

W 1591 Nadwórna została lokowana na prawie magdeburskim.

Od czasów księstwa halicko-wołyńskiego przez Nadwórną przebiegał szlak handlowy. Herb rodziny Kuropatwów przedstawiał tarczę na niebieskim tle, z podkową odwróconą do góry nogami, na środku której znajdował się krzyż. Nad tarczą, na koronie umieszczonej nad hełmem rycerza z opuszczonym daszkiem, znajdował się jastrząb obrócony w prawo względem tarczy ze skrzydłami podniesionymi do lotu. Od XVI wieku herb ten był używany jako herb Nadwórnej.

W sierpniu 1589 tatarskie wojsko niespodziewanie zaatakowało Karpaty. Wspomniany protest M. Koropatwy nie powiedział, czy Nadwórna została zniszczona, ale w latach 1589–1595 nie była wymieniana w dokumentach archiwalnych, co oznacza, że mogła zostać spalona. W 1596 miasto zostało odbudowane.

W 1601 w Nadwórnej wybudowano ratusz, w którym mieściła się administracja. W mieście utworzono dwie kolegia: ławę i radę złożoną z wybranych urzędników państwowych, którzy pełnili funkcje administracyjne i sądowe.

W 1648 w regionie karpackim doszło do buntu polskiej szlachty. Mikołaj Kuropatwa dowodził jednostką walczącą z buntownikami. Jesienią 1648 zamek w Pniowie odparł dwutygodniowe oblężenie Kozaków Chmielnickiego pod dowództwem Maksyma Krzywonosa.

W XVII wieku Nadwórna stało się ważnym ośrodkiem gospodarczym i znaczącym ośrodkiem rzemiosła. Początkowo duży rozwój zyskały zawody budowlane (konieczna była przebudowa miasta po częstych najazdach tatarskich). Później rozwinęło się także kuśnierstwo, garbarstwo, krawiectwo i bednarstwo.

Od XVII do XVIII wieku miasto stawało się centrum handlu. Na początku XVII wieku kupcy z Węgier zaczęli podróżować przez Nadwórną. Co roku odbywały się dwa jarmarki i cotygodniowe aukcje.

Hrabia Ignacy Cetner (1728–1787) założył pod Nadwórną plantację tytoniu i eksploatował złoża solne, oraz sprowadził kolonistów niemieckich.

Od 1805 w mieście działała administracja izby. Głównym organem była rada, a naczelnik kierował teraz tylko sądem miejskim.

Austriacki arcyksiążę Jan Habsburg w 1846 kupił majątek w Nadwórnej.

W 1843 w Nadwórnej zbudowano jedną z największych fabryk maszyn piekarniczych. W 1870 uruchomiono fabrykę zapałek Simona Hubnera i browar Wilhelma Buchmillera, a w 1877 tartak.

W XIX wieku powstała linia kolejowa łącząca Worochtę – Delatyn – Kołomyję oraz Lwów – Stanisławów – Czerniowce, ze stacją Nadwórna. Wydarzenia te spowodowały znaczny rozwój miasta.

I wojna światowa i dwudziestolecie międzywojenne

Dworzec kolejowy (1929)

Ulica Trzeciego Maja (1929)

Herb Nadwórnej z czasów II Rzeczypospolitej

Śródmieście (1932)

Nadwórna była celem taktycznym II Brygady Legionów Polskich podczas bitwy pod Rafajłową. W zimie 1914 nowo sformowana polska brygada stawiała czoła armii carskiej, która po pokonaniu Austriaków planowała przełęczami karpackimi ruszyć na Węgry. Ramię w ramię z Polakami stanęli do walki także i miejscowi Huculi – oddział kapitana Edwarda Szerauca, który stanowił zalążek późniejszego 49 Huculskiego pułku strzelców.

W II Rzeczypospolitej miasto było stolicą powiatu nadwóriańskiego w województwie stanisławowskim.

W okolicznej wsi Starunia w 1929 odkryto w pokładach wosku ziemnego (ozokerytu) zachowanego niemal w całości nosorożca włochatego, to unikatowe, jedyne tego typu znalezisko na świecie jest obecnie przechowywane w Krakowskim Muzeum Przyrodniczym. Ogółem w okresie od 1907 do 1932 na terenie wsi znaleziono pozostałości czterech nosorożców i jednego mamuta. Mamut oraz pierwszy z wydobytych nosorożców włochatych po wojnie wraz z innymi bezcennymi trofeami z dawnego polskiego Muzeum Przyrodniczym im. Dzieduszyckich we Lwowie pozostały we Lwowie (gdzie zostały pierwotnie złożone) i znajdują się tam do dnia dzisiejszego (mamut jako główny eksponat).

II wojna światowa

W czerwcu 1941 roku, po rozpoczęciu niemieckiej inwazji na ZSRR, NKWD zamordowało około 80 więźniów z miejscowego aresztu, w tym kobiety i dzieci. Ofiary zabijano m.in. przy użyciu tępych narzędzi. Zwłoki ofiar, spoczywające w zbiorowej mogile nad brzegiem Bystrzycy Nadwórniańskiej, odnaleziono w lipcu 1941 roku. Miasto zostało zdobyte przez wojska radzieckie 26 lipca 1944.

Podczas okupacji hitlerowskiej, w kwietniu 1942 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 3600 osób. 24 października 1942 roku Niemcy ostatecznie zlikwidowali getto. Żydów wywieziono do gett w Stryju i Tarnopolu, zabito wielu na miejscu.

W wyniku włączenia południowo-wschodnich obszarów II Rzeczypospolitej do Związku Radzieckiego polscy mieszkańcy Nadwórnej zostali przymusowo wysiedleni ze swoich majątków i przesiedleni głównie do Prudnika i jego okolic na Górnym Śląsku, oraz częściowo do Opola.

Zabytki

Gmach starostwa powiatowego

• ruiny zamku w Pniowie, gdzie zachowały się: ruiny murów, baszty oraz brama wjazdowa. Tutejszy pniowski zamek wzniósł w drugiej połowie XVI wieku stolnik halicki, Paweł Kuropatwa, jako rezydencję dla swojej rodziny. Zamek, choć nadwątlony przez okolicznych zbójników Hrynia Kardasza w 1621, oparł się Kozakom Chmielnickiego w 1648 r. oraz wojskom tureckim w 1676 r. W XVIII w. opuszczony, stopniowo popadł w ruinę. Obecnie pozostałe ruiny zamku ulegają dalszej degradacji, w czerwcu 2010 zawaliła się kolejna z baszt kątowych. Zamek pniowski miał ponoć podziemne połączenie z Nadwórną.
• gmach starostwa powiatowego

Oświata

Na terenie Nadwórnej działa: 4 szkoły średnie, liceum fizyki i matematyki, szkoła z internatem, 7 przedszkoli, szkoła zawodowa nr 11, kolegium, dział korespondencji Ukraińskiego Instytutu Finansowo-Gospodarczego, szkoły muzyczne i artystyczne i karpackie liceum sportowo-wojskowe.

Kultura

Od 1995 w Nadwórnej funkcjonuje Muzeum Historii Rejonu Nadwórniańskiego (Музей історії Надвірнянщини).

Religia

Na terenie miasta znajduje się rzymskokatolicka parafia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, należąca do archidiecezji lwowskiej oraz do dekanatu iwano-frankowskiego. Została ona erygowana w 1499. Kościół parafialny został zbudowany w 1599, a następnie rozbudowany w 1937. Konsekracja świątyni odbyła się w 1838.

Judaica

Historia osiedlania się Żydów w Nadwórnej sięga roku 1765, miejscowość dobrze znana jest również dziś w środowisku pobożnych chasydów, a to dzięki kontynuatorom dynastii cadyków nadwórnieńskich żyjących obecnie w Izraelu. Według spisu ludności z roku 1880, na ogólną liczbę 6552 mieszkańców, 4182 (tj. 64%) stanowili Żydzi. W roku 1890, na ogólną liczbę 7227 mieszkańców, 3618 (50%) Żydów, natomiast w roku 1921, na liczbę 6062 mieszkańców, było 2042 (34%) Żydów. Od roku 1942 rozpoczęły się na szeroką skalę morderstwa popełniane przez hitlerowców na osobach narodowości żydowskiej, wielu Żydów trafiło wówczas do getta utworzonego w mieście, natomiast pozostali zostali zgładzeni w obozie koncentracyjnym w Bełżcu.

Sport

W latach 1927–1939 w mieście działał polski klub piłkarski Bystrzyca Nadwórna. Współcześnie siedzibę ma tu klub Beskyd Nadwórna.

Osoby związane z miastem

• Zygmunt Antkowiak – polski historyk, polonista i dziennikarz,
• Karol Bauer – polski botanik i architekt zieleni działający we Lwowie,
• Jan Bełtowski – lekarz, dyrektor szpitala w Nadwórnej w II RP
• Adam Bidziński – generał brygady pilot Wojska Polskiego.
• Teodor Cais – urzędnik w okresie II RP, wicestarosta powiatu nadwórniańskiego, działacz społeczny
• Roman Korban – polski lekkoatleta średniodystansowiec i trener lekkoatletyczny, mistrz i rekordzista Polski, olimpijczyk,
• Józef Oktawiec – polski działacz socjalistyczny w Galicji, poseł na Sejm II RP II kadencji w 1927,
• Manfred Sakel – polski neurolog i psychiatra,
• Józef Smaczniak – polski ksiądz katolicki, działacz konspiracyjny w czasie II wojny światowej, proboszcz parafii Wniebowzięcia NMP w Nadwórnej,
• Jadwiga Wołoszyńska – polski biolog, specjalistka w zakresie fykologii i hydrobiologii, profesor.

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie

Miasto	Kraj	Data podpisania umowy
Prudnik	Polska	2000
Karniów / Krnów (Krnov)	Czechy	2011

Linki zewnętrzne

• Nadwórna, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 866 .
• Nadworna, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 367 .
• Zamek w Pniowie
• Zdjęcia z Pniowa k. Nadwórnej
• Historia Nadwórnej w j. ukraińskim. incity.ac. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-10-13)].
• Archiwalne widoki miasta w bibliotece Polona