Alpy: Różnice pomiędzy wersjami

Edytuj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
→‎Podział geograficzny: drobne merytoryczne, źródła/przypisy, drobne techniczne
sekcja uwagi
Linia 26: Linia 26:
'''Alpy''' ([[język francuski|fr.]] ''Alpes'', [[język niemiecki|niem.]] ''Alpen'', [[język włoski|wł.]] ''Alpi'', [[język słoweński|słoweń.]] ''Alpe'', [[Język romansz|ret.]] ''Alps'') – najwyższy [[łańcuch górski]] [[Europa|Europy]], ciągnący się łukiem od wybrzeża [[Morze Śródziemne|Morza Śródziemnego]] w okolicy [[Savona|Savony]] po dolinę [[Dunaj]]u w okolicach [[Wiedeń|Wiednia]]. Łańcuch ma długość około 1200 km, szerokość od 150 do 250 km i zajmuje powierzchnię około 220 tys. km².
'''Alpy''' ([[język francuski|fr.]] ''Alpes'', [[język niemiecki|niem.]] ''Alpen'', [[język włoski|wł.]] ''Alpi'', [[język słoweński|słoweń.]] ''Alpe'', [[Język romansz|ret.]] ''Alps'') – najwyższy [[łańcuch górski]] [[Europa|Europy]], ciągnący się łukiem od wybrzeża [[Morze Śródziemne|Morza Śródziemnego]] w okolicy [[Savona|Savony]] po dolinę [[Dunaj]]u w okolicach [[Wiedeń|Wiednia]]. Łańcuch ma długość około 1200 km, szerokość od 150 do 250 km i zajmuje powierzchnię około 220 tys. km².


Grań główna Alp biegnie od przełęczy [[Colle di Cadibona|Bocchetta di Altare]] (daw. nazwa [[Colle di Cadibona]]), która oddziela Alpy od [[Apeniny|Apeninów]]{{r|SOIUSA s.3}}, najpierw w kierunku południowo-zachodnim, następnie północno-zachodnim, północnym i na najdłuższym odcinku w kierunku północno-wschodnim aż do Höflein an der Donau na północnym skraju [[Las Wiedeński|Lasu Wiedeńskiego]].
Grań główna Alp biegnie od przełęczy [[Colle di Cadibona|Bocchetta di Altare]] (daw. nazwa [[Colle di Cadibona]]), która oddziela Alpy od [[Apeniny|Apeninów]]){{u|SOIUSA}}{{r|SOIUSA s.3}}, najpierw w kierunku południowo-zachodnim, następnie północno-zachodnim, północnym i na najdłuższym odcinku w kierunku północno-wschodnim aż do Höflein an der Donau na północnym skraju [[Las Wiedeński|Lasu Wiedeńskiego]].


Najwyższym szczytem Alp, a zarazem całej Europy, jest położony na [[granica państwowa|granicy]] francusko-włoskiej [[Mont Blanc]] ([[język włoski|wł.]] ''Monte Bianco''). Wznosi się na wysokość 4808{{r|mapCH MtBlanc}} m [[n.p.m.]]
Najwyższym szczytem Alp, a zarazem całej Europy, jest położony na [[granica państwowa|granicy]] francusko-włoskiej [[Mont Blanc]] ([[język włoski|wł.]] ''Monte Bianco''). Wznosi się na wysokość 4808{{r|mapCH MtBlanc}} m [[n.p.m.]]


Alpy położone są na terytorium kilku państw europejskich, są to od południowego-zachodu: [[Monako]], [[Francja]], [[Włochy]], [[Szwajcaria]], [[Liechtenstein]], [[Niemcy]], [[Austria]], [[Słowenia]], [[Węgry]]. Niektóre z nich, w których Alpy zajmują znaczącą część terytorium, nazywane są często [[Kraje alpejskie|alpejskimi]].
Alpy położone są na terytorium kilku państw europejskich, są to{{u|SOIUSA}} od południowego-zachodu: [[Francja]], [[Włochy]], [[Szwajcaria]], [[Liechtenstein]], [[Niemcy]], [[Austria]], [[Słowenia]], [[Węgry]]{{u|Monako}}. Niektóre z nich, w których Alpy zajmują znaczącą część terytorium, nazywane są często [[Kraje alpejskie|alpejskimi]].


== Nazwa ==
== Nazwa ==
Linia 69: Linia 69:
{{Dopracować|sekcja|<li>Nie istnieje jeden oficjalny, uniwersalny podział Alp na grupy górskie używany we wszystkich krajach alpejskich, mimo podejmowanych prób stworzenia międzynarodowej klasyfikacji podgrup Alp. [[Suddivisione Orografica Internazionale Unificata del Sistema Alpino|SOIUSA]] jest tylko jednym z wielu podziałów (ma swój odrębny artykuł), a [[AVE]] dotyczy tylko Alp Wschodnich, czyli innego artykułu.</li><li> Zupełny brak źródeł. Powielono (zbyt szczegółowo) wiele informacji z innych artykułów bez podania źródeł.</li><li> Błędy w nazewnictwie – swobodne tłumaczenie nazw. [[Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej]] nie wymienia wielu poniższych nazw polskich.</li><li>Podziałów na podgrupy górskie dokonuje się na podstawie różnorodnych cech fizycznogeograficznych. Nad aspektami geologicznymi mogą przeważać inne, w szczególności ukształtowanie terenu (góry są pojęciem geomorfologicznym!). "Odmienność geologiczna budowy" (lub jej brak) nie musi decydować o podziałach geograficznych. Nieuźródłowiona podsekcja ''Podział geologiczny'' obejmuje tylko Alpy Wschodnie.</li>}}
{{Dopracować|sekcja|<li>Nie istnieje jeden oficjalny, uniwersalny podział Alp na grupy górskie używany we wszystkich krajach alpejskich, mimo podejmowanych prób stworzenia międzynarodowej klasyfikacji podgrup Alp. [[Suddivisione Orografica Internazionale Unificata del Sistema Alpino|SOIUSA]] jest tylko jednym z wielu podziałów (ma swój odrębny artykuł), a [[AVE]] dotyczy tylko Alp Wschodnich, czyli innego artykułu.</li><li> Zupełny brak źródeł. Powielono (zbyt szczegółowo) wiele informacji z innych artykułów bez podania źródeł.</li><li> Błędy w nazewnictwie – swobodne tłumaczenie nazw. [[Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej]] nie wymienia wielu poniższych nazw polskich.</li><li>Podziałów na podgrupy górskie dokonuje się na podstawie różnorodnych cech fizycznogeograficznych. Nad aspektami geologicznymi mogą przeważać inne, w szczególności ukształtowanie terenu (góry są pojęciem geomorfologicznym!). "Odmienność geologiczna budowy" (lub jej brak) nie musi decydować o podziałach geograficznych. Nieuźródłowiona podsekcja ''Podział geologiczny'' obejmuje tylko Alpy Wschodnie.</li>}}
=== Podział geograficzny ===
=== Podział geograficzny ===
W podstawowym podziale wyróżnia się dwie części: wyższe [[Alpy Zachodnie]] oraz niższe [[Alpy Wschodnie]]. Granica przebiega obniżeniem [[Jezioro Bodeńskie|Jeziora Bodeńskiego]], doliną górnego [[Ren]]u, [[przełęcz]]ą [[Splügenpass|Splügen]] i doliną [[Valle San Giacomo]]{{r|mapCH Valle San Giacomo}}{{r|KSNGbrak}}{{r|KSNGcytat}}, aż do jeziora [[Lago di Como]].
W podstawowym podziale wyróżnia się dwie{{u|SOIUSA}} części: wyższe [[Alpy Zachodnie]] oraz niższe [[Alpy Wschodnie]]. Granica przebiega obniżeniem [[Jezioro Bodeńskie|Jeziora Bodeńskiego]], doliną górnego [[Ren]]u, [[przełęcz]]ą [[Splügenpass|Splügen]] i doliną [[Valle San Giacomo]]{{r|mapCH Valle San Giacomo}}{{r|KSNGbrak}}{{r|KSNGcytat}}, aż do jeziora [[Lago di Como]].


Tak przyjęty podział na Alpy Wschodnie i Alpy Zachodnie nie jest kwestią arbitralnych ustaleń, lecz {{fakt|data=2017-11|posiada istotne uzasadnienie w odmienności geologicznej budowy Alp Wschodnich i Alp Zachodnich.}}
Tak przyjęty podział na Alpy Wschodnie i Alpy Zachodnie nie jest kwestią arbitralnych ustaleń, lecz {{fakt|data=2017-11|posiada istotne uzasadnienie w odmienności geologicznej budowy Alp Wschodnich i Alp Zachodnich.}}
Linia 204: Linia 204:
{{Wikicytaty|dopełniacz=o Alpach}}
{{Wikicytaty|dopełniacz=o Alpach}}
{{wikisłownik|Alpy}}
{{wikisłownik|Alpy}}

== Uwagi ==
{{Uwagi
|SOIUSA= Według klasyfikacji [[Suddivisione Orografica Internazionale Unificata del Sistema Alpino|SOIUSA]].{{r|SOIUSA}}
|Monako= Żaden fragment [[Monako]] nie leży ponad 300 m n.p.m., czyli nie znajduje się na obszarze górskim. Klasyfikacja [[Partizione delle Alpi]] włączała południową część Prowansji i Monako do Alp, ale spotykało się to krytyką, np. Marazziego.{{r|SOIUSA}}
}}


== Przypisy ==
== Przypisy ==
Linia 212: Linia 218:
|KSNGcytat={{cytuj stronę| url = http://ksng.gugik.gov.pl/wpngs.php | tytuł = Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, Przedmowa, s. XVIII; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013 | data dostępu = 2019-07-20| autor = Główny Urząd Geodezji i Kartografii}}{{cytat|Niewymienienie danego obiektu jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, że Komisja nie zaleca dla niego polskiej nazwy, nawet jeżeli taka spotykana jest w niektórych publikacjach.}}
|KSNGcytat={{cytuj stronę| url = http://ksng.gugik.gov.pl/wpngs.php | tytuł = Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, Przedmowa, s. XVIII; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013 | data dostępu = 2019-07-20| autor = Główny Urząd Geodezji i Kartografii}}{{cytat|Niewymienienie danego obiektu jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, że Komisja nie zaleca dla niego polskiej nazwy, nawet jeżeli taka spotykana jest w niektórych publikacjach.}}
|mapCH Valle San Giacomo={{cytuj stronę| url = https://map.geo.admin.ch/?lang=de&topic=ech&bgLayer=ch.swisstopo.pixelkarte-farbe&layers=ch.swisstopo.zeitreihen,ch.bfs.gebaeude_wohnungs_register,ch.bav.haltestellen-oev,ch.swisstopo.swisstlm3d-wanderwege&layers_visibility=false,false,false,false&layers_timestamp=18641231,,,&E=2744401.86&N=1141605.16&zoom=4 | tytuł = Karten der Schweiz - Schweizerische Eidgenossenschaft - ''map.geo.admin.ch'' | autor = ''Bundesamt für Landestopografie'' | data dostępu = 2019-07-20}}
|mapCH Valle San Giacomo={{cytuj stronę| url = https://map.geo.admin.ch/?lang=de&topic=ech&bgLayer=ch.swisstopo.pixelkarte-farbe&layers=ch.swisstopo.zeitreihen,ch.bfs.gebaeude_wohnungs_register,ch.bav.haltestellen-oev,ch.swisstopo.swisstlm3d-wanderwege&layers_visibility=false,false,false,false&layers_timestamp=18641231,,,&E=2744401.86&N=1141605.16&zoom=4 | tytuł = Karten der Schweiz - Schweizerische Eidgenossenschaft - ''map.geo.admin.ch'' | autor = ''Bundesamt für Landestopografie'' | data dostępu = 2019-07-20}}
|SOIUSA={{cytuj stronę| url = http://www.fioridimontagna.it/it/soiusa/Artic-11p-AtlOrAlpi-SOIUSA.pdf | tytuł = La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA) | opublikowany = Fioridimontagna.it | autor = Sergio Marazzi | język = it | data dostępu = 2019-07-20}}
}}
}}


Wersja z 19:31, 20 lip 2019

{{{nazwa}}}
{{{inne nazwy}}}
[[Plik:{{{grafika}}}|240x240px|alt=Ilustracja|{{{opis grafiki}}}]]
{{{opis grafiki}}}
Państwo

{{{państwo}}}

Najwyższy szczyt

{{{najwyższy szczyt}}}

Długość

{{{długość}}}

Powierzchnia

{{{powierzchnia}}}

Jednostka dominująca

{{{jednostka dominująca}}}

Sąsiednie pasma

{{{sąsiednie pasma}}}

[[Plik:{{{mapa}}}|240x240px|alt=Mapa pasma górskiego|]]
{{{opis mapy}}}
Położenie na mapie brak
Mapa konturowa brak
Brak mapy: {{państwo dane {{{państwo}}} | mapa/core | wariant = {{{państwo}}} }}
Brak współrzędnych
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie świata
Mapa konturowa świata
Brak współrzędnych
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|}
[[commons:{{{commons}}}|Multimedia w Wikimedia Commons]]
Informacje w Wikipodróżach
Zdjęcie satelitarne Alp
Grań główna Alp zaznaczona żółtą linią
Alpy na włoskiej mapie z roku 1899
Mont Blanc
Masyw Monte Rosa ze szczytem Dufourspitze
Grandes Jorasses
Eiger

Alpy (fr. Alpes, niem. Alpen, wł. Alpi, słoweń. Alpe, ret. Alps) – najwyższy łańcuch górski Europy, ciągnący się łukiem od wybrzeża Morza Śródziemnego w okolicy Savony po dolinę Dunaju w okolicach Wiednia. Łańcuch ma długość około 1200 km, szerokość od 150 do 250 km i zajmuje powierzchnię około 220 tys. km².

Grań główna Alp biegnie od przełęczy Bocchetta di Altare (daw. nazwa Colle di Cadibona), która oddziela Alpy od Apeninów)[a][2], najpierw w kierunku południowo-zachodnim, następnie północno-zachodnim, północnym i na najdłuższym odcinku w kierunku północno-wschodnim aż do Höflein an der Donau na północnym skraju Lasu Wiedeńskiego.

Najwyższym szczytem Alp, a zarazem całej Europy, jest położony na granicy francusko-włoskiej Mont Blanc (wł. Monte Bianco). Wznosi się na wysokość 4808[1] m n.p.m.

Alpy położone są na terytorium kilku państw europejskich, są to[a] od południowego-zachodu: Francja, Włochy, Szwajcaria, Liechtenstein, Niemcy, Austria, Słowenia, Węgry[b]. Niektóre z nich, w których Alpy zajmują znaczącą część terytorium, nazywane są często alpejskimi.

Nazwa

Pochodzenie nazwy jest niepewne, niektórzy wiążą ją z celtyckim rdzeniem alb, oznaczającym „wysokość”, inni natomiast wskazują na łaciński przymiotnik albus – „biały”, co miało odnosić się do ośnieżonych szczytów Alp. Ta druga hipoteza jest wątpliwa, zważywszy, że na terenie całego łańcucha określenie „alp” odnosi się do wysokogórskich pastwisk (w Polsce nazywanych halami), a nie do szczytów górskich.

Geologia

Alpy zostały wypiętrzone w orogenezie alpejskiej jako część większego systemu górskiego – łańcucha alpejsko-himalajskiego. Alpy mają budowę fałdowo-płaszczowinową. W krajobrazie wysokogórskim dominują strzeliste szczyty, kotły polodowcowe oraz doliny U-kształtne.

Klimat

Alpy leżą na pograniczu dwóch stref klimatycznych. Skłon zachodni i północny pozostaje pod wpływem klimatu umiarkowanego, skłon południowy – podzwrotnikowego. Średnia temperatura lipca u podnóży gór wynosi od +8 °C w Alpach Nadmorskich, do -2 °C w Alpach Austriackich i od +19 °C na północnym skłonie do +24 °C na południu. Temperatura obniża się stopniowo wraz ze wzrostem wysokości.

Najwięcej opadów otrzymują Alpy Zachodnie – do 4000 mm rocznie, Alpy Wschodnie ok. 2500-3000 mm, najniższe opady (poniżej 500 mm) notowane są w wewnętrznych kotlinach Alp Wschodnich. Charakterystycznym zjawiskiem są silne, ciepłe wiatry fenowe. Alpy są obszarem źródłowym wielu rzek Europy Zachodniej. Biorą tu swój początek: Adyga, Pad i większość jego dopływów (m.in.: Ticino, Adda, Oglio), Rodan i jego dopływy (Durance i Isère), Ren i jego dopływ Aare oraz wiele rzek dorzecza Dunaju (m.in.: Lech, Inn, Salzach, Aniza, Raba, Mura, Drawa i Sawa). Szerokie, wychodzące na przedpole Alp doliny wypełniają miejscami rozległe polodowcowe jeziora, m.in.: Genewskie, Czterech Kantonów, Bodeńskie, Garda, Como i Maggiore.

Fauna

Ssaki:

Ptaki:

Płazy:

Ochrona

Dużo endemicznych gatunków roślin i zwierząt. Stworzono wiele parków narodowych i rezerwatów.

Podział

Podział geograficzny

W podstawowym podziale wyróżnia się dwie[a] części: wyższe Alpy Zachodnie oraz niższe Alpy Wschodnie. Granica przebiega obniżeniem Jeziora Bodeńskiego, doliną górnego Renu, przełęczą Splügen i doliną Valle San Giacomo[3][4][5], aż do jeziora Lago di Como.

Tak przyjęty podział na Alpy Wschodnie i Alpy Zachodnie nie jest kwestią arbitralnych ustaleń, lecz posiada istotne uzasadnienie w odmienności geologicznej budowy Alp Wschodnich i Alp Zachodnich.[potrzebny przypis]

Podział geologiczny

Ponadto, zwłaszcza w Alpach Wschodnich, na podstawie budowy geologicznej wyróżnia się:

Podział na grupy górskie

Granica Alp Zachodnich i Wschodnich
Podział Alp Zachodnich na pasma (według SOIUSA)

Podział Alp według SOIUSA:

Podział Alp Wschodnich na pasma (według SOIUSA)
Podział Alp Wschodnich na pasma (według AVE)

Podział Alp Wschodnich według AVE:

Szczyty

Liskamm - północna ściana
Weisshorn
Aiguille du Dru

Najwyższe

Najwybitniejsze

Najbardziej znaczące dla wspinaczki

Przełęcze

Col Major, Skała Tourette’a (4759 m) i Monte Bianco de Courmayeur widziane z wierzchołka Mont Blanc
  • Col Major – 4730 m n.p.m. (najwyższa przełęcz Europy),
  • Sesiajoch – 4424 m n.p.m.,
  • Col de la Brenva – 4333 m n.p.m.,
  • Domjoch – 4286 m n.p.m.,
  • Lysjoch – 4277 m n.p.m.,
  • Mischabeljoch – 3856 m n.p.m.,
  • Alphubel Pass – 3802 m n.p.m.,
  • Adler Pass – 3798 m n.p.m.,
  • Moming Pass – 3745 m n.p.m.,
  • Schwarztor – 3741 m n.p.m.,
  • Lauitor – 3700 m n.p.m.

Uwagi

  1. ↑ a b c Według klasyfikacji SOIUSA.[6]
  2. ↑ Żaden fragment Monako nie leży ponad 300 m n.p.m., czyli nie znajduje się na obszarze górskim. Klasyfikacja Partizione delle Alpi włączała południową część Prowansji i Monako do Alp, ale spotykało się to krytyką, np. Marazziego.[6]

Przypisy

  1. ↑ a b c Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz - Schweizerische Eidgenossenschaft - map.geo.admin.ch. [dostęp 2019-07-20].
  2. ↑ Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA). Fioridimontagna.it. s. 3. [dostęp 2017-11-17]. (wł.).
  3. ↑ Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz - Schweizerische Eidgenossenschaft - map.geo.admin.ch. [dostęp 2019-07-20].
  4. ↑ Główny Urząd Geodezji i Kartografii nie podaje polskiego egzonimu: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 370; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-20].
  5. ↑ Główny Urząd Geodezji i Kartografii: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, Przedmowa, s. XVIII; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-20].

    Niewymienienie danego obiektu jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, że Komisja nie zaleca dla niego polskiej nazwy, nawet jeżeli taka spotykana jest w niektórych publikacjach.

  6. ↑ a b Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA). Fioridimontagna.it. [dostęp 2019-07-20]. (wł.).

Zobacz też

Linki zewnętrzne

Pasma górskie Alp
Alpy Zachodnie
Alpy Wschodnie
Północne Alpy Wapienne
Alpy Centralne
Południowe Alpy Wapienne
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Alpy&oldid=57107797”