Scytowie: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
poprawa przek., drobne redakcyjne |
→Scytowie a obszar obecnej Polski: drobne merytoryczne, źródła/przypisy |
||
Linia 21: | Linia 21: | ||
== Scytowie a obszar obecnej Polski == |
== Scytowie a obszar obecnej Polski == |
||
Na przełomie VII i VI w. p.n.e. Scytowie najechali ludy [[kultura łużycka|kultury łużyckiej]] żyjące między [[Odra|Odrą]] i [[Wisła|Wisłą]]<ref>{{cytuj książkę |nazwisko=Chochorowski |imię=Jan |tytuł=Żelazny oręż barbarzyńców – wczesna epoka żelaza poza zasięgiem cywilizacji klasycznych W: Kozłowski Janusz K. (red.) Encyklopedia historyczna świata. Tom I. Prehistoria |rok=1999 |wydawca=Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres |miejsce=Kraków |isbn=83-85909-51-6}}</ref>. |
Na przełomie VII i VI w. p.n.e. Scytowie najechali ludy [[kultura łużycka|kultury łużyckiej]] żyjące między [[Odra|Odrą]] i [[Wisła|Wisłą]]<ref>{{cytuj książkę |nazwisko=Chochorowski |imię=Jan |tytuł=Żelazny oręż barbarzyńców – wczesna epoka żelaza poza zasięgiem cywilizacji klasycznych W: Kozłowski Janusz K. (red.) Encyklopedia historyczna świata. Tom I. Prehistoria |rok=1999 |wydawca=Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres |miejsce=Kraków |isbn=83-85909-51-6}}</ref>. W 2016 roku w miejscowości [[Chotyniec]] na Podkarpaciu, odkryto grodzisko Scytów, które zbudowano w VIII wieku p.n.e. Obiekt o wymiarach 610 x 600 m był najdalej na zachód położonym punktem osadniczym ludu (być może [[Neurowie|Neurów]]) ze scytyjskiego kręgu kulturowego w Europie<ref>{{Cytuj|autor=Beata Terczyńska|tytuł=Sensacyjne odkrycie archeologów z Uniwersytetu Rzeszowskiego|czasopismo=nowiny24.pl|data dostępu=2017-06-02|url=http://www.nowiny24.pl/wiadomosci/rzeszow/a/sensacyjne-odkrycie-archeologow-z-uniwersytetu-rzeszowskiego,12139430/|język=pl}}</ref><ref>{{Cytuj|tytuł=Wyborcza.pl|data dostępu=2017-06-13|opublikowany=wyborcza.pl|url=http://wyborcza.pl/7,75400,21950770,sensacyjne-grodzisko-scytow.html}}</ref>. |
||
{{Osobny artykuł|Skarb z Witaszkowa}} |
{{Osobny artykuł|Skarb z Witaszkowa}} |
Wersja z 10:38, 13 cze 2017
Scytowie – koczownicze ludy irańskie wywodzące się z obszarów pomiędzy Ałtajem a dolną Wołgą, tj. z obszaru kultury andronowskiej[1], zamieszkujące od schyłku VIII lub od VII wieku p.n.e. północne okolice Morza Czarnego. Byli spokrewnieni z Sakami i Sarmatami.
Źródła wiedzy
Wiedzę o Scytach czerpiemy zarówno ze źródeł pisanych, jak i niepisanych, pozyskanych drogą badań archeologicznych. Autorem starożytnym, który w swoim dziele poświęcił najwięcej uwagi Scytom, był Herodot, który w Dziejach obszernie opisał pochodzenie Scytów, stosunki społeczne i gospodarcze u nich panujące oraz wojny z ich udziałem. Herodot wymienia rzeki scytyjskie począwszy od Dunaju a kończąc na Donie (Ἴστρος μὲν πεντάστομος, μετὰ δὲ Τύρης τε καὶ Ὕπανις καὶ Βορυσθένης καὶ Παντικάπης καὶ Ὑπάκυρις καὶ Γέρρος καὶ Τάναϊς.)[2]. O Scytach pisali także Strabon, Pompejusz Trogus, Diodor Sycylijski, Scytowie wspominani byli również w Biblii. Źródła pisane, często traktujące problematykę scytyjską zdawkowo, podające informacje niepełne lub zasłyszane, uzupełniane są danymi zdobytymi dzięki interpretacji znalezisk archeologicznych, głównie w trakcie eksploracji grodzisk i cmentarzysk kurhanowych, przy czym dane te stanowią niekiedy jedyne źródło wiedzy o wybranych aspektach życia lub historii Scytów.
Etymologia
Scytowie (gwoli ścisłości Skytowie, tak jak i Keltowie; obecna polska forma Scytowie, Celtowie pochodzi od współcześnie odczytywanego łacińskiego Scithae/Scythae, Celtae [pomimo greckiego Skytoi, Keltoi][3], starosłowiańskie Скѵѳы/Skiþy, stąd współczesne rosyjskie Скифы/Skify) to nazwa (Σκύθαι/Skýthai) tego ludu przyjęta przez Greków, a zasłyszana w Azji Mniejszej (staroperska nazwa tego ludu brzmiała Škūča; być może od *Skūtra „na przedzie”), według Herodota sami siebie nazywali Skolotami (Σκολοτοι), a Persowie według tego samego autora nazywali ich Sakami (Σάκαι).
- Od VIII w. p.n.e. wymieniają Scytów źródła asyryjskie, jako Ašgûzai lub Išgûzai.
- W Biblii (datowana na VIII w. p.n.e. Księga Rodzaju 10, 2, 3) Scytowie, podobnie jak i inne ludy, występują w postaci eponimu: Gomer [Gimirrai/Kimmerowie] syn Jafeta i Askenez [Aszkuza/Scytowie] syn Gomera[4]. Aškenaz (hebr. אשכנז) zostało następnie przejęte przez Żydów na oznaczenie grupy swoich rodaków z Europy środkowej i wschodniej (zamiana נ [n] w ו [u] – być może w wyniku błędu w zapisie).
- W legendzie scytyjskiej podawanej przez Herodota występuje trzech braci (synów Targitaosa/Ταργιτάον): Lipoksais (Λιποξαις – Λιπόξαϊν), Arpoksais (Αρποξαις – Ἀρπόξαϊν) i najmłodszy Kolaksais (Κολαξαις – Κολάξαιν) (George Hinge dostrzega w końcówkach imion irański rzeczownik kšaya „władca”, podobnie Heinrich Tischner, choć nieco inaczej transliterowany: ḫšay[5][6]), ostatniemu udało się zawładnąć złotem, które spadło z nieba w postaci pługa, jarzma, toporu i czary i otrzymał od braci całe królestwo. Lipoksais dał początek plemieniu Auchatów (Αὐχάται), Arpoksais plemionom Katiarów (Κατίαροί) i Traspiów (Τράσπιες) a najmłodszy Paralatom (Παραλάται), czyli Scytom królewskim, wszyscy zaś noszą nazwę Skolotów od imienia króla Kolaksaisa. Henryk Łowmiański zauważał w tej legendzie dwa szeregi przyjętych z tradycji nazw osobowych i plemiennych oraz ich sztuczne połączenie, jak również motywy wędrowne i fikcyjne np. imię Targitaosa, mające analogie asyryjskie, za historyczną uważał zaś postać Kolaksaisa (wymienionego za Aristeasem [Ἀριστέας] przez spartańskiego poetę Alkmana), który mógł zorganizować Paralatów do inwazji na ziemie kimmeryjskie, a następnie podporządkować sobie wszystkie plemiona scytyjskie, stąd herodotowa nazwa Scytów królewskich (obok Scytów oraczy, Scytów koczowników i Scytów rolników)[7].
- Paralaci też mogą być eponimem, dostrzega się bowiem bliskość z awestyjskim Paraδāta, czyli perskim Pēšdād, przydomkiem króla/bohatera Hōšanga[8] występującego w mitologii irańskiej i zaratusztrianizmie.
- Odpowiedzi można też szukać w praindoeuropejskim *śkeu- „zakrywać” – *skaudʰa, awestyjskie xaōda, staroperskie ḫaudā, perskie خود ḫud – czapka/nakrycie głowy (według staroperskich inskrypcji Sakowie dzielili się na 4 grupy/plemiona: Saka-Haumavarga/Saków bogobojnych, Saka tyaiy paradraya/Saków „żyjących za morzem”, Saka para Sugudam/Saków „zza Sogdiany” i Saka-Tigraḫauda/Saków w kapeluszach; spiczastych czapkach[9])
- Skolo- i Kolo- (występujące w nazwie etnicznej i osobowej) mogą być związane z perskim کئاه kolâh, kurdyjskim Kilaw, tadżyckim Kuloh, urdu کئاه kulâh „czapka”/Czapka frygijska[6].
Wojowniczość
Byli ludem wyjątkowo wojowniczym, prawie nie zsiadali z koni, rodziny wozili w furgonach zaprzężonych w woły. Wypijali krew pierwszego zabitego wroga. Ze skóry i skalpów robili kołczany, rękawiczki i odzież. Uwielbiali sfermentowane mleko klaczy, a wszelkie przymierza zatwierdzali wypiciem krwi[10]. Według Herodota podczas uczt używali do wznoszenia toastów czaszek zabitych przez siebie wrogów, czasami oprawionych w złoto. Do wspólnej uczty byli dopuszczani tylko ci spośród mężczyzn, którzy posiadali taki puchar sporządzony z czaszki własnoręcznie zabitego wroga.
Scytowie byli znakomitymi łucznikami. Z tego powodu w połowie VI stulecia p.n.e. Pizystrat zaciągnął Scytów do armii ateńskiej. Jako najemnicy służyli u boku ateńskiej falangi podczas bitew, a w mieście używani byli do utrzymywania porządku. Z tego powodu ich wizerunki są częstym motywem zdobniczym attyckich waz. W V stuleciu król Persji wynajął Scytów do nauki łucznictwa swoich perskich wojowników. Scytowie byli wynalazcami łuku refleksyjnego, tzw. łuku scytyjskiego.[potrzebny przypis]
Scytowie a obszar obecnej Polski
Na przełomie VII i VI w. p.n.e. Scytowie najechali ludy kultury łużyckiej żyjące między Odrą i Wisłą[11]. W 2016 roku w miejscowości Chotyniec na Podkarpaciu, odkryto grodzisko Scytów, które zbudowano w VIII wieku p.n.e. Obiekt o wymiarach 610 x 600 m był najdalej na zachód położonym punktem osadniczym ludu (być może Neurów) ze scytyjskiego kręgu kulturowego w Europie[12][13].
- Osobny artykuł:
Scytowie na Kaukazie i na Bliskim Wschodzie
Po raz pierwszy w zapiskach historycznych pojawiają się w VII w. p.n.e. Pojawienie się Scytów nad Morzem Czarnym wiąże się z opuszczeniem ich dotychczasowych siedzib pod wpływem nacisku innego ludu koczowniczego – Massagetów. W chwili pojawienia się na północnym Nadczarnomorzu tworzyli Scytowie zwartą organizację wojskową, dzięki czemu pokonali zamieszkujące tu wcześniej plemiona, przede wszystkim Kimmerów. W pościgu za Kimmerami i z chęci zagarnięcia olbrzymich dóbr, będących udziałem ówczesnych cywilizacji Azji Mniejszej i dorzecza Tygrysu i Eufratu, Scytowie przez Kaukaz wdarli się do Azji Mniejszej. W latach siedemdziesiątych VII wieku p.n.e. Scytowie pod wodzą swojego władcy Ispakaiosa połączyli się z Medami i Mannejczykami przeciwko Asyrii. Władcy Asyrii Asarhaddonowi udało się jednak zawrzeć ze Scytami separatystyczny pokój, w którym zgodził się m.in. wydać swoją córkę za wodza scytyjskiego Bartatuę.
Następnie Scytowie ruszyli dalej na południe i dotarli aż do Syrii, budząc powszechny strach i przerażenie, czego wyrazem są obszerne fragmenty biblijnej Księgi Jeremiasza. Stąd Scytowie zamierzali ruszyć na Egipt, lecz faraon Psametych I wyszedł im naprzeciw i „nakłonił licznymi darami i prośbami, żeby się dalej nie posuwali”.
Pobyt Scytów na terenach Zakaukazia trwał do początków VI wieku p.n.e., kiedy to wyparci zostali przez Medów pod wodzą Kyaksaresa i powrócili na tereny północnego Nadczarnomorza.
Kontakty z ludami Bliskiego Wschodu podczas tej wyprawy oraz z koloniami greckimi na północnym Nadczarnomorzu wywarły ogromny wpływ na rozwój kultury scytyjskiej.
Scytowie na stepach nadczarnomorskich
Scytowie pojawili się na stepach nadczarnomorskich na przełomie VII i VI w. p.n.e., skąd wyparli również nomadycznych Kimmerów. Zajęli teren od rzeki Prut aż po Doniec, by w VI i V w. p.n.e. usadowić się na całym Zakaukaziu. W ten sposób kontrolowali Morze Czarne i Morze Kaspijskie. Mając we władaniu Krym, całe Zakaukazie i część Kazachstanu stanowili jedną z największych potęg ówczesnego świata. Okres ten stanowi apogeum rozwoju terytorialnego Scytii. W ciągu następnych 400 lat uzależnili od siebie kolonie greckie położone na wybrzeżu nadczarnomorskim. Rozmieszczenie plemion scytyjskich na obszarze stepów nadczarnomorskich znamy dzięki relacji Herodota. Tereny w pobliżu kolonii greckich zamieszkiwali Kallipidzi, zwani też Hellenoscytami, na północ i zachód od nich mieszkali Alizonowie, tereny leżące bardziej na północ zajmowali Scytowie-oracze. Lewobrzeżne tereny Naddniestrza zajmowali Scytowie-rolnicy (Borystenici), zaś na Krymie i terenach ciągnących się po Don mieszkali Scytowie królewscy.
Wojna z Persją Dariusza Wielkiego
W 513 roku p.n.e. król perski Dariusz na czele wielkiej armii zaatakował Scytów, ale ci zastosowali taktykę spalonej ziemi i wojny podjazdowej. Dariusz dotarł do ich stolicy, jednak Gelonos ewakuowano uprzednio. Nie stoczył żadnej decydującej bitwy i ze zdziesiątkowaną armią powrócił do Persji.
Wojna z Filipem Macedońskim
Pierwsza połowa IV wieku p.n.e. to szczyt potęgi państwa scytyjskiego pod przywództwem króla Ateasa, rządzącego swoim rozległym państwem ze stolicy w Kamjanśke (współcześnie Kamionka Dnieprowska na Ukrainie). Rosnąca potęga Scytów i ich zainteresowanie Tracją wzbudziły niepokój władcy Macedonii Filipa II i stało się powodem wojny między Macedonią a Scytią. Do walnej bitwy doszło w 339 p.n.e. Scytowie ponieśli klęskę, a ich władca Ateas zginął. W 331 p.n.e. na Scytów wyprawił się jeden z wodzów Aleksandra Macedońskiego, Zopyrion, który dotarł aż do Olbii, miasta greckiego na scytyjskim wybrzeżu Morza Czarnego, i chociaż miasta nie zdobył, spustoszył rozległe tereny państwa scytyjskiego. Wydarzenia te stanowią początek końca panowania Scytów na rozległych terenach między Donem a Dunajem, gdyż ziemie osłabionych klęskami militarnymi i konfliktami wewnętrznymi Scytów stopniowo, między IV a II wiekiem p.n.e., zajęli Sarmaci. W tym czasie część Scytów opuściła stepy nadczarnomorskie i przeniosła się nad Dniestr i dolny Dunaj, gdzie rozproszyli się wśród miejscowej ludności (głównie Traków), czego wyrazem jest wykształcenie się mieszanej kultury tracko-scytyjskiej na tych terenach.
Państwo scytyjskie na Krymie
Pozostali Scytowie założyli nowe państwo ze stolicą w Neapolu Scytyjskim na Chersonezie Taurydzkim (Krymie). Państwo to toczyło częste wojny z Chersonezem, Królestwem Bosporańskim, a później z Rzymianami, lecz wojny te ze względu na niewielką już siłę militarną i osłabienie gospodarcze małego państwa scytyjskiego toczone były raczej bez powodzenia. Wojska scytyjskie zostały pokonane w II w. p.n.e. przez armię Farnakesa I, króla Pontu. W 110 p.n.e. następca Farnakesa, Mitrydates VI Eupator, wysłał na Krym armię pod dowództwem Diofantesa, który pobił Scytów króla Palakosa i wspierających ich Taurów. W połowie I wieku n.e. Scytowie oblegli znowu Chersonez, któremu na odsiecz przyszły wojska rzymskie pod dowództwem namiestnika Mezji Dolnej Plaucjusza Sylwanusa, który odparł Scytów. W ciągu I-II wieku n.e. dochodziło do zatargów zbrojnych z państwem bosporańskim, przy czym we wszystkich znanych przypadkach przewaga była po stronie Bosporu. W III wieku n.e. państwo Scytów krymskich doświadczyło najazdu Gotów, podczas którego zburzony został Neapol Scytyjski i inne miasta scytyjskie. Wydarzenie to było równoznaczne z polityczną śmiercią państwa scytyjskiego, przy czym resztki Scytów na Krymie utrzymały się do czasu inwazji Hunów, a więc do IV w. n.e.
Znaczenie Scytów w historii
Dzieje Scytów nierozerwalnie związane są z historią Europy Środkowej i Wschodniej oraz Bliskiego Wschodu od VIII wieku p.n.e. do IV wieku n.e. Ich miejsce w historii wyznacza fakt pośredniczenia w rozpowszechnieniu kultury greckiej na obszarach Europy Wschodniej. Sami Scytowie stworzyli ciekawą kulturę, która odcisnęła swoje piętno na ogromnych przestrzeniach Europy Wschodniej oraz Zachodniej i Środkowej Azji. Państwo scytyjskie stało się ważnym ogniwem w stosunkach kulturalnych i handlowych łączących Azję Mniejszą i Środkową z Europą. Dzięki wymianie handlowej Scytowie wciągnęli obszary środkowego i północnego Uralu wraz z terenami przyległymi w orbitę ówczesnego świata. Według rosyjskiego znawcy Scytów, Aleksieja Smirnowa, Scytowie i Celtowie zajmują w dziejach cywilizacji miejsce tuż za Grekami i Rzymianami.
Zobacz też
- ↑ Jest to bardzo duże uogólnienie, kultura andronowska dała początek wielu liniom ewolucyjnym, ze Scytami należałoby utożsamiać kulturę wywodzącą się z zachodniej części kultury andronowskiej, w której występował obrządek kurhanowy. Niektórzy widzą podobieństwo z kulturą karasukską i tagarską ze względu na podobieństwa wyobrażeń zoomorficznych i „styl zwierzęcy” (animalistyczny): Romuald Wojna, Wielki świat nomadów, Warszawa 1983, s. 66, ISBN 83-214-0271-2, o lokalizacji Protoscytów czytaj też: Agnieszka Krzemińska, Scyta ze szczytu, „Polityka” – nr 37 (2571) z dnia 2006-09-16; s. 82-84.
- ↑ Ἡροδότου Ἁλικαρνησσέος; Ἱστοριῶν;4.48.3 [1].
- ↑ Jednak w Rzymie po wyodrębnieniu G używano C dla spółgłoski zwartej tylnojęzykowo bezdźwięcznej, czyli dla K (w ówczesnej i klasycznej wymowie we wszystkich pozycjach, też ci=ki, ce=ke). Najstarsze pismo rzymskie zna literę K, ale używana była tylko do niektórych skrótów (np. KAL – Calendae). Aleksander Gieysztor, Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warszawa 2009, s. 49, ISBN 978-83-01-16054-8.
- ↑ Aleksiej Smirnow, Scytowie Warszawa 1974, s. 34.
- ↑ George Hinge, Scythian and Spartan Analogies in Herodotos’ Representation Rites of initiation and Kinship Groups, (ang.).
- ↑ a b Heinrich Tischner, Völker-, Länder- und Gruppennamen: Skythen, (niem.).
- ↑ Henryk Łowmiański, Stepowi sąsiedzi Słowian w starożytności, [w:] Studia nad dziejami Słowiańszczyzny, Polski i Rusi w wiekach średnich, Poznań 1986, s. 76.
- ↑ Artykuł Hōšang na Encyklopædia Iranica, (ang.).
- ↑ Guive Mirfendereski, The Saka Nomenclature: A Persian appraisal, na stronie CAIS (The Circle of Ancient Iranian Studies), (ang.).
- ↑ A.T. Olmstead, Dzieje imperium perskiego, PIW, Warszawa 1974, s. 152.
- ↑ Jan Chochorowski: Żelazny oręż barbarzyńców – wczesna epoka żelaza poza zasięgiem cywilizacji klasycznych W: Kozłowski Janusz K. (red.) Encyklopedia historyczna świata. Tom I. Prehistoria. Kraków: Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, 1999. ISBN 83-85909-51-6.
- ↑ Beata Terczyńska , Sensacyjne odkrycie archeologów z Uniwersytetu Rzeszowskiego, „nowiny24.pl” [dostęp 2017-06-02] (pol.).
- ↑ Wyborcza.pl [online], wyborcza.pl [dostęp 2017-06-13] .
Bibliografia
- Zbigniew Bukowski, Krzysztof Dąbrowski, Śladami kultur azjatyckich cz. I, Od Jerycha do Pomostu Beringa, LSW, Warszawa 1978.
- Kinder H., Hilgemann W., Atlas Historii Świata, wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 1999, t. I, s. 21, ISBN 83-7255-004-2.
- S. I. Rudienko, Skarby kurhanów w Pazyryku, [w:] „Śladami dawnych kultur”, przeł. z rosyjskiego Paweł Gawinek, PWN, Warszawa 1954, s. 143-178.
- Aleksiej Smirnow, Scytowie, przeł. Józef Dancygier, posłowie Zbigniew Bukowski, PIW, Warszawa 1974.
- P.N. Szulc i W.A. Gołownikina, Neapol scytyjski, [w:] „Śladami dawnych kultur”, przeł. z rosyjskiego Paweł Gawinek, PWN, Warszawa 1954, s. 179-216.