Wielka Synagoga w Warszawie

Wielka Synagoga w Warszawie

{{{nazwa oryginalna}}}

Ilustracja {{{opis zdjęcia}}}
Państwo	{{{państwo}}}
Miejscowość	{{{miejscowość}}}
Adres	{{{adres}}}
Budulec	murowana
Architekt	Leandro Marconi
Data budowy	{{{data budowy}}}
Data likwidacji	{{{data likwidacji}}}
Data zburzenia	{{{data zburzenia}}}
Data odbudowy	{{{data odbudowy}}}
Tradycja	reformowana
Obecnie	nie istnieje
Położenie na mapie brak Brak mapy: {{państwo dane {{{państwo}}} | mapa/core | wariant = {{{państwo}}} }} Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie świata Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|type:building}
[{{{www}}} Strona internetowa]

{{Synagoga infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | data budowy = | data zburzenia = | www = | miejscowość = | data likwidacji = | adres = | współrzędne = | państwo = | data odbudowy = | opis zdjęcia = | nazwa oryginalna = Nieznane pola: "zniszczono", "zdjęcie podpis", "zlikwidowano", "zburzono" oraz "zbudowano".

Wielka Synagoga w Warszawie – nieistniejąca obecnie, największa synagoga znajdująca się w Warszawie, przy placu Tłomackie 7. Były symbol żydostwa postępowego Warszawy oraz jedna z najwspanialszych polskich budowli XIX wieku.

Uroczyście otwarta 26 września 1878 roku w święto Rosz ha-Szana, czyli żydowski Nowy Rok. Została osobiście wysadzona przez Jürgena Stroopa dnia 16 maja 1943 jako ostatni akt niszczenia przez Niemców getta żydowskiego w Warszawie.

Historia

W XVIII wieku w Europie Zachodniej został zapoczątkowany ruch hebrajskiego oświecenia, tzw. haskala z centrum w Berlinie. Zwolennicy tego ruchu zgromadzeni wokół Mosesa Mendelssohna propagowali m.in. nowoczesne świeckie nauczanie, podejmowanie pracy w zawodach nie związanych z handlem i rzemiosłem, żądając także emancypacji kobiet i unowocześnienia własnej kultury. Zwolennicy haskali chcieli w Warszawie otworzyć własny dom modlitwy niezależnie od licznych tu ortodoksyjnych wyznawców judaizmu. W ten sposób w roku 1802 wzniesiona została za ówczesnym ratuszem miejskim w Pałacu Jabłonowskich synagoga na ul. Daniłłowiczowskiej, która już wkrótce okazała się za mała. W 1843 w jej miejscu powstała nowa synagoga, która podobnie jak i poprzednia już po kilkunastu latach była za ciasna.

Wśród oświeconych zwolenników haskali znajdowało się wielu ludzi zamożnych – bankierów, drukarzy, wydawców, prawników i lekarzy, których stać było na sfinansowanie budowy nowej synagogi. Rozpoczęło się poszukiwanie lokalizacji.

Przed budową

Synagoga, widok od strony ul. Tłomackie, boczna od Al. "Solidarności"

Propozycja budowy nowej i większej synagogi padła 5 września 1859 roku z ust Ludwika Natansona, członka Komitetu budowy Synagogi na Daniłłowiczowskiej. Jego propozycja natychmiast została przyjęta z uznaniem i od razu zaczęto przygotowywać się do zbierania kapitału oraz poszukiwania reprezentacyjnego miejsca pod budowę synagogi. 20 września 1860 roku, Komitet wystosował prośbę do władz o pozwolenie na budowę synagogi, lecz odpowiedzi nie uzyskano. W lutym 1861 roku wystosowano kolejną prośbę, która zakończyła się pozwoleniem, ale pod warunkiem że synagoga powstanie w miejscu w pobliżu domów żydowskich.

Było wiele propozycji lokalizacji synagogi. Początkowo chciano ją wybudować na ulicy Daniłłowiczowskiej, lecz władze miejskie się nie zgodziły. Kolejną propozycją był plac na rogu ulic Elektoralnej i Orlej oraz plac przy ulicy Królewskiej, lecz obu transakcji nie sfinansowano. Ostatnią propozycją był plac Tłomackie, gdzie zakupiono dwie XVII wieczne kamienice, które później wyburzono oraz kawałek ogrodu pałacowego. Ta lokalizacja została pozytywnie przyjęta przez władze.

22 maja 1872 roku podjęto decyzję o rozpisaniu pierwszego konkursu architektonicznego, który rozpoczął się 11 lipca tegoż roku. Członkowie Komitetu mieli bardzo wielkie wymagania, a całość budowy miała kosztować 15 tysięcy rubli. Termin upływu przysyłania prac nastąpił 1 marca 1873 roku. Przysłano 6 prac, które przed ocenieniem wystawiono w gmachu Zachęty. Pierwszą nagrodę w wysokości 750 rubli zdobył zespół Bronisław Żochowski i Teofil Lemke, a drugą w wysokości 300 rubli zdobył Jan Kacper Heurich. Wszystkie te projekty jednak nie zostały zaakceptowane przez członków komitetu, ponieważ nie spełniały wszystkich wymagań.

Na ten konkurs nadesłano dwie prace przedstawiające budowle w stylu mauretańskim. Nigdzie nie zostały one opublikowane i zapewne również się nie zachowały. Były to prace Jana Kacpra Heuricha oraz Jerzego Vöckla. Praca Heuricha została w "Izraelicie" scharakteryzowana pod numerem pierwszym: "[...] nader gustowny fronton, zwieńczony pośrodku kopułą, a po bokach dwiema smukłymi wieżycami" lub numerem szóstym. Projekt Vöckla: "[...] choć nie nagrodzony, uznano wówczas za powszechnie najcenniejszy, który z powodu jedynie kosztowności przerastającej siły finansowe przedsiębiorstwa, nie mógł być przyjętym".

Kolejny konkurs architektoniczny rozpisano w czerwcu 1873 roku, początkowo wygrał Stanisław Adamczewski, lecz po raz kolejny projekt nie został zaakceptowany przez Komitet Budowy Synagogi. Następnie zamówiono projekt u znanego warszawskiego architekta Leandra Marconiego, został on 3 stycznia 1874 roku zaakceptowany przez namiestnika Królestwa generała Fiodora Fiodorowicza Berga.

Budowa

Widok od strony Tłomackiego

14 maja 1876 roku, odbyła się uroczystość wmurowania kamienia węgielnego pod budowę synagogi. Już po rozpoczęciu budowy w otworze fundamentu umieszczono puszkę, zawierającą tekst z historią synagogi w językach polskim i hebrajskim. Cała budowa trwała dwa lata. Pod koniec budowy zabrakło pieniędzy na jej kontynuowanie, ale członkowie zarządu budowy synagogi zachęcali bogatych Żydów do podpisywania deklaracji na pożyczkę w obligacjach hipotecznych oraz do zbiórek w okolicznych kościołach. Tak więc udało się zebrać odpowiednią sumę i prace budowlane zostały dokończone. Całkowity koszt budowy wyniósł ostatecznie około 200 000 rubli.

Po otwarciu

Widok z Tłomackiego, po lewej stronie Żydowski Instytut Historyczny

Uroczyste otwarcie synagogi odbyło się 26 września 1878 roku w święto Rosz ha-Szana. W uroczystości uczestniczył rosyjski namiestnik hr. Paweł Kotzebue, którego przywitał Izaak Cylkow nie w języku rosyjskim, hebrajskim czy jidisz lecz w polskim co odebrano jako zgodę na wygłaszanie kazań w tym języku, gdyż Kotzebue podobno nie zaprotestował. Następnie Henryk Natanson zapalił wieczne światło przed Aron ha-kodesz.

Synagoga posiadała dokładnie 2200 miejsc siedzących, 1150 miejsc w sali głównej oraz 1050 miejsc w galerii dla kobiet. W synagodze znajdowały się również: biblioteka posiadającą bardzo bogaty i cenny księgozbiór, starodruki oraz manuskrypty, do których zaliczyć należy: "Księgi pamiętnicze, rodzaj kronik spisywanych przez rabinów w Buczaczu i Rohatynie itp.".

Za Aron ha-kodesz znajdowały się pomieszczenia kancelarii oraz pokój zaślubin. Synagoga była kojarzona ze światowej sławy chórem, który śpiewał przy akompaniamencie organów i innych instrumentów muzycznych. W 1922 r. Mieczysław Orłowicz pisał: W piątek o zmierzchu podczas nabożeństwa (wstęp możliwy też dla chrześcijan, panowie wchodzą na parter w kapeluszach na głowach, panie na galerie) produkcje dobrego chóru przy akompaniamencie organów.

Karta wstępu do Synagogi z 1929

Odbywały się w niej nie tylko nabożeństwa czysto religijne, ale również nabożeństwa z okazji odzyskania niepodległości przez Polskę, uchwalenia Konstytucji 3 Maja, rozpoczęcia roku szkolnego czy żałobne w dniu śmierci Józefa Piłsudskiego. W 1909 roku przed synagogą urządzono niewielki skwer, obsadzonym krzewami i drzewami oraz otoczony kutym płotem. W latach 20. XX wieku synagoga przeszła pierwszą renowację. Po jej zakończeniu na ścianie synagogi odsłonięto tablicę pamiątkową o treści: "Bogu jedynemu na chwałę gmach ten odnowiono w 50. roku jego zbudowania i 10 roku wskrzeszenia Rzeczypospolitej Polskiej". W 1938 roku rozpoczęto kolejną renowację, lecz jej całkowicie nie ukończono.

Zniszczenie i likwidacja

Synagoga

Najtragiczniejszym okresem dla Wielkiej Synagogi była II wojna światowa. W 1940 roku po utworzenia getta warszawskiego, hitlerowcy przystąpili do znacznej dewastacji budynku, który znalazł się w jego obrębie. W połowie 1941 roku, synagoga była już znacznie zdewastowana, w dachu znajdowały się liczne dziury, większość wyposażenia została wywieziona lub zniszczona, kapitele i części architrawów zniszczone a Aron ha-kodesz leżał powalony na ziemi.

20 maja 1941 roku władze niemieckie zezwoliły na otwarcie trzech synagog dla wiernych, w tym Wielką Synagogę. 27 kwietnia, Adam Czerniaków zwołał komitet celem zbiórki funduszy na remont i ponowne uruchomienie synagogi.

31 maja 1941 roku w sobotę przed świętem Szawuot w synagodze odbyło się pierwsze nabożeństwo. 1 czerwca o godzinie 9.30 nastąpiło uroczyste otwarcie synagogi, na remont której przeznaczono ogromną sumę pieniędzy. Wniesienia Tory i dwukrotnego obejścia z nią synagogi dokonał osobiście Adam Czerniaków. Na zakończenie dnia w synagodze, kantor dostał ataku paraliżu i odwieziono go do szpitala. Pod koniec lipca zorganizowano specjalny konkurs na stanowisko nadkantora dzielnicy warszawskiej.

19 października w synagodze odbył się koncert muzyki oratoryjnej z okazji Miesiąca Dziecka. Wykonano liczne pieśni chóralne do tekstów Starego Testamentu w wykonianiu Lewandowskiego, Naumburga, Bernsteina oraz Zilberca. Swoje utwory prezentował chór synagogalny pod batutą Mariana Neuteicha, wirtuoz skrzypcowy Henryk Reinberg, organista Izrael Fajwiszys, a partie solowe wykonali m.in. bas-baryton Goldner.

30 marca 1942 roku na polecenie Heinza Auerswalda synagoga została zamknięta, a jej klucze trafiły do Służby Porządkowej. Synagoga stała się miejscem tymczasowego lokowania zwożonych Żydów z okupowanej Europy, m.in. z Czech.

W 1942 roku, po zmniejszeniu obszaru getta, synagoga znalazła się poza jego obszarem. Ze względu na dużą powierzchnię, hitlerowcy urządzili w niej magazyn mebli i zrabowanego mienia żydowskiego. Magazynem kierował komisarz getta warszawskiego do spraw nieruchomości Karol Nabe.

Kres istnienia synagogi nastąpił podczas krwawego stłumienia powstania w getcie warszawskim, 16 maja 1943 roku. Wtedy to została osobiście wysadzona w powietrze dokładnie o godzinie 20.15 przez Jürgena Stroopa, jako symbol ostatecznej likwidacji dzielnicy żydowskiej. Po jej zburzeniu powiedział:

"Piękną klamrą oficjalnego zamknięcia Wielkiej Akcji było wysadzenie w powietrze Wielkiej Synagogi. Przygotowania trwały 10 dni. Synagoga była gmachem solidnie zbudowanym. Stąd, aby ją za jednym zamachem wysadzić w powietrze, należało przeprowadzić pracochłonne roboty saperskie i elektryczne. Ależ to był piękny widok! Z punktu widzenia malarskiego i teatralnego obraz fantastyczny. Oficer saperów wręczył mi aparat elektryczny wywołujący detonację ładunków wybuchowych. Przedłużałem chwilę oczekiwania. Wreszcie krzyknąłem: Heil Hitler! – i nacisnąłem guzik. Ognisty wybuch uniósł się do chmur. Przeraźliwy huk. Bajeczna feeria kolorów. Niezapomniana alegoria triumfu nad żydostwem. Getto warszawskie skończyło swój żywot. Bo tak chciał Adolf Hitler i Heinrich Himmler"

Okres powojenny

Błękitny Wieżowiec

Po zakończeniu wojny ostatecznie usunięto ruiny synagogi. Przez wiele lat miejsce po niej pozostawało puste. W latach 50. XX wieku władze miejskie podjęły decyzję o budowie na jej miejscu wieżowca. Jednak budowa trwała przez prawie dwa dziesięciolecia, co usprawiedliwiano w prasie nałożeniem klątwy przez rabinów. Ostatecznie po wielu zmianach projektów około roku 1976 wzniesiono stalowy szkielet budynku, obłożono go złocistymi blachami i budowa zamarła, a szkielet budynku rdzewiał. W latach latach 80. w lokalnej prasie były wzmianki o kontynuacji budowy, jednak ta ruszyła dopiero po podpisaniu umowy z firmą jugosłowiańską Generalexport-Giposs. Złociste blachy zamieniono na srebrzyste, odbijające barwę nieba, rozbudowano także podium budynku nawiązujące kształtem do wcześniejszej synagogi.

Budowę ukończono w 1991 roku, co tłumaczono w prasie odczynieniem klątwy przez usatysfakcjonowanych rabinów. W ramach odszkodowania w 2004 roku Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie otrzymała trzy piętra w wieżowcu: XVIII, XIX i XX, w których znalazły się biura róznych instytucji oraz sala wystaw czasowych Żydowskiego Instytutu Historycznego.

Sam wieżowiec nie znajduje się dokładnie tylko w miejscu synagogi, przesunięty jest lekko na północ w kierunku Grubej Kaśki i podium wieżowca zajmuje zarówno miejsce dawnego skweru przed synagogą, jak i samej synagogi. Zmieniło się też całe otoczenie synagogi - wieżowiec w tej chwili przylega do placu Bankowego od strony zachodniej, gdy przed wojną była tam zabudowa zachodniej pierzei placu Tłomackie. Także budynki zlokalizowane przy Placu Bankowym nosiły adres nieistniejącej dziś ulicy Rymarskiej. Wytyczona została także nowa ulica łącząca ulicę Bielańską z placem Bankowym przez plac po dawnej synagodze i środek przyległego dawnego ogrodu pałacu Mniszchów - ul. Antonio Corazziego.

Na najbliższych latach w Połtawie na Ukrainie powstanie wierna kopia Wielkiej Synagogi. Wybudowana zostanie w centrum miasta. Oprócz miejsc dla modlitwy znajdzie się tam także miejsce dla organizacji i żydowskiej szkoły.

Architektura

Plan synagogi

Wielki gmach synagogi wzniesiono na planie zbliżonym do krzyża łacińskiego, w stylu klasycystycznym z wieloma elementami empirowymi i renesansowymi. Wejście prowadziło przez wielki klasycystyczny czterokolumnowy portyk na fasadzie, z pozłacanym napisem w języku hebrajskim: "Imię, które w tym przybytku zagościło, imię Wszechmocnego, niechaj sprawia, aby zamieszkały wśród nas miłość, braterstwo, spokój i zgoda". Po obu stronach wejścia znajdowały się pięcioramienne świeczniki bożnicze.

Dalej z przedsionka mężczyźni przechodzili do wielkiej sali modlitw na parterze, kobiety zaś na galerie po jej bokach. Naprzeciwko wejścia znajdowało się podwyższenie, po bokach którego stały dwie kolumny korynckie, które miały być nawiązaniem do kolumn istniejących przy wejściu do Świątyni Jerozolimskiej opisanej w Biblii.

Nad nawą główną znajdowała się duża kopuła obtoczona koroną, co miało symbolizować główną i największą synagogę Warszawy, która pełniła dominującą rolę. Długość całego budynku wynosiła 64 metry. Na szczycie synagogi znajdowała się miedziana pozłacana kula, w której znajdowała się relacja z przebiegu budowy synagogi i jej opis, dar Henryka Reychmana.

Główna sala modlitewna wzniesiona na planie prostokąta o wymiarach 29 na 33 metry. Nawy boczne miały o szerokość po 8,5 metra, a nawa środkowa 10,5 metra. Do sali głównej prowadził kwadratowy przedsionek o boku równym 17,5 metra, po którego bokach znajdowały się szatnie. Z zewnątrz przedsionek zwieńczony był płaską kopułką.

Wnętrze synagogi

Trójnawowe wnętrze było zamknięte półkolistą pseudoromańską absydą. Nad nawami bocznymi i za świętą arką znajdowały się galerie dla kobiet z chórem. Synagoga posiadała bardzo bogate wyposażenie. Aron ha-kodesz, które ufundowała rodzina Natansonów, był wykonany z drewna cedrowego sprowadzonego specjalnie z Libanu. Arkę przysłaniały wspaniałe czerwone i białe, bogato haftowane parochety przetykane złotem i srebrem. Wspaniałą wyrzeźbioną w drewnie przez Gunderlacha bimę ufundował Mathias Bersohn; pulpit stał zaraz przed arką. Posadzkę bimy przykrył ozdobny dywan złożony z kwadratów utkany z inicjatywy wnuczek Antoniego Ejzenbauma, pań Paprockich. Nad wnęką, w której znajdowała się Arka, znajdowało się miejsce dla chóru w postaci niewielkiej galerii arkadowej.

O ile elewacja synagogi budziła różne zastrzeżenia, to wnętrze budziło powszechny podziw:

"Całość mająca za ozdoby tylko brązowe świeczniki i takież balustrady na galeriach dookoła świątyni swą prostotą imponować musi. Za zbliżaniem się do samej głębi, powaga czerwonych i białych zasłon, złotem i srebrem przetykanych, cedrowej arki, marmurowych tablic z napisami, ołtarza, świeczników i lampy wieczystej robi prawdziwie religijne wrażenie – tu czujesz, że jesteś w świątyni".

Sławne osoby związane z synagogą

Błękitny Wieżowiec od strony ulicy A. Corazziego, część podium wieżowca w miejscu synagogi

• Mojżesz Schorr – w latach 1923–1939 naczelny rabin i kaznodzieja synagogi.
• Samuel Poznański - naczelny rabin i kaznodzieja synagogi.
• Izaak Cylkow – kaznodzieja, tłumacz, pierwszy rabin synagogi.
• Abraham Cwi Dawidowicz – wieloletni dyrygent chóru synagogalnego.
• Dawid Ajzensztadt – dyrygent chóru synagogalnego.
• Pinchas Szerman – nadkantor synagogi.
• Gerszon Sirota – nadkantor synagogi.
• Franciszek Salezy Lewental – członek komitetu budowy i jeden z fundatorów synagogi.
• Jakub Natanson - jeden z głównych fundatorów synagogi.
• Dawid Folman – bibliotekarz synagogi.
• Józef Hirszowicz – członek zarządu synagogi.

Bibliografia

• Ewa Małkowska, Synagoga na Tłomackiem, Warszawa 1991, ISBN 83-01-10606-9
• Adam Czerniaków, Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego. 6 IX 1939 – 23 VII 1942, Warszawa 1983, ISBN 83-01-03042-9
• Karol Mórawski, Kartki z dziejów Żydów warszawskich, Warszawa 1993, ISBN 83-05-12635-8
• Izabella Rejduch-Samkowa, Jan Samek, Dawna sztuka żydowska w Polsce, Warszawa 2002, ISBN 83-01-13892-0

Linki zewnętrzne

• Zdjęcia synagogi na www.warszawa1939.pl
• Przewodnik po Warszawie (do 1944)
• Warszawa nieodbudowana artykuł z GW