Grażdanka

Okładka pierwszej książki opublikowanej w grażdance (1708)

Grażdanka (ros. skrót odprzymiotnikowy od grażdanskij szrift, tj. pismo świeckie) — zbliżona do form antykwy łacińskiej graficzna odmiana cyrylicy, opracowana i wprowadzona za czasów Piotra I Wielkiego w latach 1708-1711. Pierwotnie dokonano tylko modyfikacji kształtu liter.

W czasach Katarzyny II przeprowadzono pierwszą reformę grażdanki, aby dostosować ją w pełni do zapisu tekstów rosyjskich (cyrylica pierwotnie służyła do zapisu tekstów w języku cerkiewnosłowiańskim). Zmiany te polegały na:

• usunięciu liter oznaczających głoski występujące pierwotnie w języku cerkiewnosłowiańskim, a niewystępujących w języku rosyjskim — np. dawne samogłoski nosowe (wymawiane wtedy już jako głoska 'u') zapisywane były w tekstach cerkiewnosłowiańskich jusami, których nie stosowano do zapisu słów rosyjskich (z powodu braku w języku rosyjskim samogłosek nosowych);
• usunięciu liter (jak np. omega i dzelo) niestosowanych do zapisu słów a tylko do tradycyjnego zapisu liczb (w języku staro-cerkiewno-słowiańskim liczby zapisywano pisząc obok siebie litery, z których każdej przypisywano określoną wartość liczbową — suma tych wartości oznaczała zapisaną liczbę; nad pierwszą i ostatnią literą tak przedstawionej liczby pisano znak tytło podobny graficznie do tyldy);
• dodaniu litery Э, aby lepiej zapisywać wyrazy zapożyczone z innych języków (litera E w zależności od sąsiednich liter mogła być czytana jako 'je' lub 'e', ale reguły te dotyczyły wyłącznie słów rosyjskich, podczas gdy w wyrazach zapożyczonych wymowa mogła być inna — literę Э stosowano wtedy, kiedy w takim wyrazie w języku pochodzenia wymawiano 'e', a gdyby stosować tradycyjne sposoby odczytu, literę E czytano by jako 'je'). Jednakże w tej reformie nie zmieniono utrwalonej pisowni wyrazów rosyjskich opartej często na naśladownictwie pisowni wyrazów staro-cerkiewno-słowiańskich (dlatego np. 'je' w zależności od wyrazu zapisywano literą E lub Ѣ).

Po 1917 r. dokonano ostatecznej reformy pisowni usuwając kolejne zbędne litery, aby uprościć i ujednolicić pisownię (np. odtąd 'je' jest zapisywane wyłącznie jako E).

Na podstawie w ten sposób zmodyfikowanego alfabetu rosyjskiego zmodyfikowano w XVIII-XIX w. inne alfabety cyryliczne, zarówno stare (w Bułgarii i Serbii) jak i nowe (na Ukrainie, Białorusi, Mołdawii, Macedonii oraz Laponii). W XX w. alfabet ten zaadaptowany został do zapisu licznych języków na terenie ZSRR oraz w Mongolii. Sytuacja taka utrzymuje się w zasadzie do dziś, aczkolwiek niektóre z tych języków porzuciły grażdankę na rzecz alfabetu łacińskiego. W większości tych lokalnych odmian grażdanki dodane zostały dodatkowe litery dla oddania dźwięków nie występujących w języku rosyjskim.

Stary ("kościelny") kształt cyrylicy (tzw. połuustaw) jest dziś zachowywany jedynie w wydawnictwach cerkiewnych w języku cerkiewnosłowiańskim, aczkolwiek i te coraz częściej drukowane są grażdanką. Dotyczy to w szczególności wydawnictw przeznaczonych do użytku wiernych (modlitewniki, śpiewniki).

Zobacz też

• Alfabet rosyjski
• Alfabet ukraiński
• Alfabet białoruski (cyrylicki)
• Alfabet bułgarski