Gądów Mały
Gądów Mały (niem. Klein Gandau) – dawna wieś, obecnie osiedle położone w zachodniej części Wrocławia. Leży w kwadracie ulic Na Ostatnim Groszu, Lotnicza, Metalowców i Bystrzycka. W granicach miasta od 1928[1][2]. Gądowa Małego nie należy mylić z podwrocławską wsią Gądów (niem. Alt Gandau) w gminie Kąty Wrocławskie, położoną ok. 12 km na południowy zachód od centrum miasta. Gądów Mały administracyjnie stanowi część osiedla Gądów-Popowice Płd.
Nazwa
[edytuj | edytuj kod]Nazwa miejscowości notowana była w formach Gandow (ok. 1300), Gundaw (1387), Gandaw (1425), Gandaw (ok. 1630), Gandau (1651-52), Klein Gandau (1743-46), Gandau, Klein- (1795), Gandau, Klein- (1845), Klein Gandau, Mała Gądawa (1941), Wrocław-Gądów Mały – Klein Gandau (1951), Gądów Mały, -owa -łego (1980)[3].
W l. 1945-1951 przejściowo pod nazwą Mała Gądawa[4].
Nazwa pochodzi od nazwy osobowej Gąd lub Gąda z sufiksem -ów[5]. Z czasem utworzono formę z członem dyferencyjnym Klein = Mały, dla odróżnienia od wsi Gądów[3].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Wieś
[edytuj | edytuj kod]W 1795 wieś o nazwie Klein Gandau liczyła 14 domów, w tym dwie gospody i 88 mieszkańców[6]. Znajdowała się w okolicach wschodniej części dzisiejszej ulicy Balonowej (nieco na północ)[7] i aż do czasu drugiej wojny światowej był to jedyny obszar zwartego osadnictwa pomiędzy Heller Str. (obecnie ul. Na Ostatnim Groszu) a Lohe (Ślęza)[8].
Do wydania przez władze pruskie edyktu sekularyzacyjnego w 1810 należała do kapituły wrocławskiej[9].
W połowie XIX wieku było tu już 194 mieszkańców, 17 domów, folwark z cegielnią, wiatrak i 2 kuźnie. Wieś znajdowała się w niewielkiej odległości na południe od Frankfurter Str., która była drogą wylotową na zachód miasta. Na skrzyżowaniu Frankfurter Str. i Heller Str. (obecnie ulice: Lotnicza i Na Ostatnim Groszu) była komora celna i popularna karczma „Der Letzte Heller”[10] (pl. "Ostatni Grosz"). Natomiast przy Gandauer Str. znajdowała się gospoda z parkiem i stawem Etablissement Kaiser Friedrich Park[11].
4 września 1865 odbył się we Wrocławiu przelot kilkuosobowym balonem, zorganizowany przez braci Berg. Jak donosił "Dziennik Poznański":
Balon wzniósłszy się do wysokości 6000 stóp wrócił szczęśliwie pod wsią Małe Gądowy na ziemię[12].
W 1874 w pobliskich Kuźnikach powstaje stacja kolejowa. W 1895 w Klein Gandau mieszkało już 398 osób[13]. W 1901 z sąsiednich Popowic (w 1897 włączonych do Wrocławia) zostaje uruchomione połączenie tramwajem elektrycznym z centrum miasta.
Plac apelowy
[edytuj | edytuj kod]W 1872 teren pomiędzy wsią a Frankfurter Str. kupiło wojsko i po zniwelowaniu używało jako plac ćwiczeń (Exercierplatz).
W 1906 na zakończenie manewrów śląskich odbyła się na nim uroczysta defilada gwardii honorowej, którą odbierał cesarz Wilhelm II. Jako osobisty gość cesarza przyglądał się jej Winston Churchill[14].
Lotnisko Gądów
[edytuj | edytuj kod]
Na dawnym placu ćwiczeń garnizonu Breslau powstało w 1910 roku lotnisko wojskowe. Było jednym z pierwszych, historycznych lotnisk niemieckich. W czasie I wojny światowej zostało rozbudowane i wykorzystywano je do celów wojskowych. Po ratyfikacji układu wersalskiego lotnisko przyjęło charakter cywilny. W 1936 roku na lotnisku otwarto nowy terminal lotniczy, którego budynek nadal istnieje. W czasie II wojny światowej lotnisko podlegało lotnictwu wojskowemu – Luftwaffe.
W 1946 roku, po przejęciu przez Polskę, wykonano remonty mocno zniszczonych obiektów lotniskowych, umożliwiło to rozpoczęcie procesu szkolenia i uruchomienie lotów pasażerskich. Na lotnisku powstawały i w różnych latach prowadziły swoją działalność liczne organizacje lotnicze, m.in. Aeroklub Wrocławski i oddział PLL LOT. W działającym przy lotnisku Zakładzie Sprzętu Lotnictwa Sportowego wyprodukowano ponad 1000 szybowców – ostatni oblot produkcyjny odbył się w 1979 roku.
Ze starej infrastruktury lotniczej do dziś istnieją:
- Budynek portu z wieżą kontroli lotów przy ulicy Szybowcowej. Znajduje się w nim przedszkole, komisariat policji i mieszkania prywatne.
- Betonowa konstrukcja dawnego hangaru, dziś zajmowanego m.in. przez sklep "Biedronka".
- Hangar (oraz bunkier[15]) przy ul. Bystrzyckiej. Odbudowany w latach 60. był użytkowany przez PZL "Hydral" i do dziś służy jako hala produkcyjna.
- Pozostałości bunkra przy ulicy Bystrzyckiej.
Osiedle
[edytuj | edytuj kod]W połowie lat 70. teren Gądowa przeznaczono pod zabudowę mieszkaniową i podjęto decyzję o likwidacji lotniska. Na jego miejscu powstało osiedle, a nazwy ulic – wylotowa Lotnicza oraz Balonowa, Skrzydlata, Szybowcowa, Latawcowa, Sterowcowa, Samolotowa, Eugeniusza Horbaczewskiego, Stefana Drzewieckiego, Jerzego Bajana, Ludwika Idzikowskiego, Franciszka Hynka oraz bulwarów: Dedala, Ikara – nawiązują do lotniczej przeszłości tego miejsca.
Największy rozwój osiedla datuje się na lata osiemdziesiąte, kiedy to wybudowano najwięcej bloków mieszkalnych, głównie z wielkiej płyty (W-70).
.jpg)
W 1985 ukończono budowę pierwszej kaplicy będącej pierwszym etapem budowy kościoła parafii pod wezwaniem św. Maksymiliana Kolbego[16] przy ul. Horbaczewskiego 20[17]. Od 1992 do 2005 trwała budowa drugiego kościoła, erygowanej rok później parafii pw. Miłosierdzia Bożego[18] przy ul. Bajana 47a.
28 czerwca 1985 został oddany do użytku Dom Handlowy „Astra” przy ulicy Horbaczewskiego 4-6[19]. Innym obiektem handlowym jest Hala „Tęcza”[20].
Na zachodnim skraju osiedla znajduje się obszar aktywności gospodarczej oraz boiska sportowe zarządzane przez Młodzieżowe Centrum Sportu[21]. Na południu przy ulicy Bystrzyckiej na terenie dawnego PZL "Hydral" działa EBCC sp. z o.o. (European Brakes and Chasis Components).
Pod koniec lat 90. zaczęto realizować oryginalną koncepcję tzw. Rynku Zachodniego, czyli centrum handlowo-rekreacyjnego, na bulwarze Ikara. W jego centrum znajdował się pomnik projektu mgr Bogny Kozery, kamienny obelisk z lotniczym orłem i tablicą upamiętniającą lotnisko. W 2022 roku pomnik przeniesiono w nową lokalizację przy budynku dawnego terminalu portu lotniczego Gądów Mały przy ul. Lotniczej[22].
Wznoszone od 1977 według projektu A. Chachaja i Z. Malinowskiego[23] przez Wrocławski Kombinat Budowlany[24] dla Spółdzielni Mieszkaniowej "Piast". Według planu w blokowisku na obszarze 164 ha miało zamieszkiwać 36 tysięcy ludzi[25].
Kalendarium
[edytuj | edytuj kod]- 1795 – Klein Gandau: 14 domów i 88 mieszkańców
- 1872 – powstaje plac apelowy
- 1895 – 398 mieszkańców
- 1906 – uroczysta defilada, na której obecni są cesarz Niemiec i Winston Churchill
- 1910 – powstaje lotnisko, pierwsze sterowce
- 1929 i 1930 – trasa wyścigów lotniczych I Challenge i II Challenge biegła przez Wrocław
- 1930 – przylot sterowca "Graf Zeppelin"
- 1931 – pierwsze loty szybowcowe i skoki spadochronowe
- 1932 (lipiec) – międzylądowanie na Gądowie Adolfa Hitlera w trakcie kampanii wyborczej do Reichstagu
- 1937 (7 czerwca) – oddanie do użytku budynku dworca lotniczego
- 1941 (22 listopada) – w katastrofie lotniczej zginął Werner Mölders
- 1945 – od 15 II (zamknięcie oblężenia) do 1 IV (zajęcie przez Armię Czerwoną) lotnisko Klein Gandau jedyną drogą zaopatrzenia i ewakuacji Festung Breslau
- 1945 (10 maja) – Defilada Zwycięstwa
- 1946-1958 – lotnisko używane wspólnie przez PLL LOT i Aeroklub Wrocławski
- 1959 (13 września) – inauguracja Salonu Lotniczego zgromadziła 200 tysięcy osób
- 1977 – rozpoczęcie budowy osiedla
- 1978 – ostatnie szkolenie szybowcowe i skoki spadochronowe
- 1985 – ukończenie budowy SDH „Astra” i pierwszej kaplicy parafii św. Maksymiliana Kolbe
- 1994 (14 lutego) – otwarcie Szkoły Podstawowej nr 118 (bulwar Ikara 19)
- 2005 – ukończenie budowy Rynku Zachodniego i postawienie pomnika
- 2005 – ukończenie budowy kościoła parafii pw. Miłosierdzia Bożego
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Rozwój terytorialny Wrocławia - mapa poglądowa
- ↑ Amtsbezirk Klein Gandau
- ↑ a b Nazwy miejscowe Polski : historia, pochodzenie, zmiany. pod red. Kazimierza Rymuta. T. 3, E-I. Kraków: Instytutu Języka Polskiego PAN, 1999, s. 103. ISBN 83-87795-45-3.
- ↑ Odkryta przypadkiem stara, polska mapa Wrocławia. Trudno uwierzyć, jak kiedyś nazywały się wrocławskie osiedla!
- ↑ Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska. pod red. Stanisławy Sochackiej. T. 15, Wem-Wrzes. Opole: Wydawnictwo Instytut Śląski, 2011, s. 135. ISBN 978-83-7126-277-7.
- ↑ Rafał Eysymont, Thomas Urban: Breslau im Luftbild der Zwischenkriegszeit. Wrocław: Via Nova, 2008. ISBN 978-83-60544-27-3.
- ↑ Gądów Mały - zdjęcia [online], dolny-slask.org.pl [dostęp 2017-11-23].
- ↑ Hangary na lotnisku Gądów oraz ulice Gądowska i Bystrzycka. Zdjęcie z 1932 roku.
- ↑ Początki nowej parafii na Gądowie Małym
- ↑ Breslaufahrt. [dostęp 2008-09-17]. (niem.). "Der Flughafen „Gandau“ ist verschwunden, Wohnblöcke beherrschen jetzt das Gelände! Die Straßenbahnendhaltestelle- im Volksmund „der letzte Heller“ genannt existiert nicht mehr, da die Straßenbahn jetzt bis Breslau-Lissa fährt."
- ↑ Etablissement Kaiser Friedrich Park.
- ↑ Andrzej Zieliński: Wrocławskie aktualności sprzed lat. Ossolineum, 1979, s. 274. ISBN 83-04-00231-0.
- ↑ Brockhaus´ Konversationslexikon, 1894. [dostęp 2008-10-01]. 'Breslau, Stadt, hat (1895) 373163 (170353 männl., 202810 weibl.) E., 9850 bewohnte Wohn- häuser [...] Klein-Gandau (398)"
- ↑ Norman Davies: Mikrokosmos portret miasta środkowoeuropejskiego. Kraków: Znak, 2007. ISBN 978-83-240-0172-9.
- ↑ Sześciokątny schron przy bramie głównej zakładu
- ↑ Historia parafii
- ↑ Rzym.-Kat. parafia pw. św. Maksymiliana Marii Kolbego
- ↑ parafia pw. Miłosierdzia Bożego. [dostęp 2008-10-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-10-13)].
- ↑ Dom Handlowy „Astra” - historia. [dostęp 2008-09-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-09-19)].
- ↑ Widok na Halę Tęcza z galeriowca przy ul. Szybowcowej.
- ↑ Stadion Sportowy "Lotnicza" [online], mcs.wroc.pl [dostęp 2023-03-17] (pol.).
- ↑ Mateusz Lipiński, Przeniesiono pomnik Lotnictwa Polskiego We Wrocławiu [online], Radio Wrocław [dostęp 2023-03-17] (pol.).
- ↑ Makieta Gądowa. Nie do końca zrealizowano projekt
- ↑ Wrocławskie Przedsiębiorstwo Budowlane „Zachód”
- ↑ Janusz Czerwiński: Wrocław i okolice. Warszawa: Wydawnictwo "Sport i Turystyka", 1976. ISBN 83-217-2279-2.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]
