Jarząb pospolity
Systematyka[1][2] | |||||
Domena | |||||
---|---|---|---|---|---|
Królestwo | |||||
Podkrólestwo | |||||
Nadgromada | |||||
Gromada | |||||
Podgromada | |||||
Nadklasa | |||||
Klasa | |||||
Nadrząd | |||||
Rząd | |||||
Rodzina | |||||
Rodzaj | |||||
Gatunek |
jarząb pospolity | ||||
Nazwa systematyczna | |||||
Sorbus aucuparia L. Sp. Pl.: 477 (1753)[3] | |||||
| |||||
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4] | |||||
Zasięg | |||||
Jarząb pospolity, jarzębina, jarząb zwyczajny (Sorbus aucuparia L.) – gatunek rośliny wieloletniej z rodziny różowatych. Występuje w Europie i Azji, jako introdukowany także w Ameryce Północnej. W Polsce jest pospolity na całym obszarze.
Rozmieszczenie geograficzne
[edytuj | edytuj kod]Gatunek występuje w strefie borealnej i umiarkowanej Eurazji. W Europie obecny jest niemal wszędzie z wyjątkiem arktycznej części Rosji i północnej części Półwyspu Skandynawskiego (na północ od 71° N), brak go na Spitsbergenie i Wyspach Owczych, ale rośnie na Islandii. Na południu sięga do środkowej Hiszpanii i Portugalii, gór w Maroku, północnej części Azji Mniejszej. Brak go na Azorach, Balearach, Sardynii i Krecie[5]. W Polsce jest gatunkiem pospolitym na całym obszarze[6].
W Azji jarząb ten obecny jest w Iranie i Turkmenistanie oraz na rozległych obszarach Rosji od Uralu po Kamczatkę, także w Kazachstanie, Mongolii, północnych Chinach i na Półwyspie Koreańskim[3]. W południowej części zasięgu rośnie na obszarach górskich[5].
Jarzębina została introdukowana do Ameryki Północnej jako drzewo ozdobne[5]. Rośnie w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych z wyjątkiem południowej części tego kraju[3]. Jako gatunek introdukowany obecna jest także w południowej Argentynie i Nowej Zelandii[3].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Pokrój
- Zwykle smukłe drzewo o dość wąskiej koronie osiągające do 15 m, rzadko do 20 m wysokości (rekordowo wysokie okazy sięgają 28 m). Ma gładką, szarawą korę o grubości 0,5 cm. Średnica pnia sięgać może do 0,75 m. Wykształca zwykle pojedynczy pień, okazy wielopniowe kształtują się zwykle w przypadku zgryzania przez zwierzęta[5].
- Pędy
- Młode pędy są owłosione, później nagie, szarawobrązowe. Pączki osiągają ok. 10–15 mm długości i mają kształt jajowaty do jajowatostożkowatego, ciemnobrązowe i mniej lub bardziej owłosione[5]. Pączki szczytowe duże, nieco zagięte u góry i niewyraźnie trójłuskowe, boczne pozornie jednołuskowe.
- Liście
- Ulistnienie skrętoległe. Liście nieparzysto-pierzaste, złożone z 5–7 par listków (rzadziej są tylko 4 pary, lub więcej – do 9 par), osiągają od 10 do 35 cm długości. Poszczególne listki osiągają od 2,5 do 9 cm długości, są podługowate, u nasady mniej lub bardziej zaokrąglone, na wierzchołku zaostrzone, pojedynczo piłkowane, czasem niewyraźnie, zwłaszcza bliżej nasady. Listek szczytowy nie jest większy od bocznych. Z wierzchu blaszki są ciemnozielone i nagie. Młode liście za młodu są od spodu szaro owłosione, zwłaszcza na nerwie głównym, później łysiejące[5]. Przylistki wcześnie odpadają wyrastające na końcach pędów pionowo do góry. Jesienią przebarwiają się na kolor od złotożółtego do żółtoczerwonego. Po roztarciu liście pachną gorzkimi migdałami.
- Kwiaty
- Zebrane w gęste, wielokwiatowe (składające się z około 250 kwiatów), owłosione podbaldachy. Poszczególne kwiaty osiągają 8–10 mm średnicy i zazwyczaj są 5-krotne, choć zdarzają się też 4-krotne. Dno kwiatowe jest początkowo owłosione, ale po przekwitnieniu łysieje. Działki kielicha są trójkątne do okrągławych, osiągają 1,5–1,8 mm długości, na brzegach są nieregularnie ząbkowane i ogruczolone. Płatki korony białe, koliste do owalnych, z krótkim paznokciem o długości ok. 3,5 mm. Pręcików jest 20, czasem 16 lub 25. Osiągają taką długość jak płatki. Ich pylniki są kremowe. Słupki zazwyczaj są 3 lub 4, rzadko 2 lub 5. Szyjki są wolne lub zrośnięte u dołu, tam też są owłosione. Zalążnie częściowo wolne lub zrośnięte ze sobą, są też zrośnięte z dnem kwiatowym do 2/3 ich długości. Zawierają po dwa anatropowe zalążki. Dno kwiatowe między zalążniami i nasadą pręcików pełni funkcję miodnika wydzielając nektar[5].
- Owoce
- Pozorne, przypominające jagodę. Odpowiednio do liczby słupków składają się z 2 do 5 komór, w których rozwija się po jednym lub dwa drobne, brązowe nasiona. Owoce są kulistawe, o średnicy 6–9 mm, rzadziej do 11 mm, barwy od szkarłatnej do pomarańczowej, u odmian uprawnych bardziej zróżnicowane[5].
Biologia i ekologia
[edytuj | edytuj kod]- Rozwój
- Roślina wieloletnia, megafanerofit. Żyje zwykle 80–100 lat (według niektórych źródeł tylko do 60 lat[7]). Pojedyncze okazy osiągają znacznie starszy wiek, na przykład jedna z jarzębin w Świnoujściu przekroczyła wiek 130 lat[8]. Najstarsze drzewa osiągają 150 lat[5]. Kwiaty przedsłupne, kwitną od maja do czerwca[9]. Mają charakterystyczny zapach gorzkich migdałów[potrzebny przypis]. Owoce zawiązują się bardziej obficie u roślin ze stanowisk nasłonecznionych niżeli u roślin w lasach i na ich skrajach. Ilość zawiązywanych owoców bywa bardzo zmienna w różnych latach[5]. Owoce rozsiewane są przeważnie przez ptaki (ornitochoria).
- Siedlisko
- Lasy różnego rodzaju – liściaste, mieszane i iglaste, ubogie i żyzne, zbiorowiska porębowe[5], zarośla, miedze. Rośnie zwykle w rozproszeniu, rzadko jednak tworzy także jednogatunkowe płaty. Do najczęstszych gatunków towarzyszących jarzębinie należą: kosmatka owłosiona Luzula pilosa, prosownica rozpierzchła Milium effusum, szczawik zajęczy Oxalis acetosella, orlica pospolita Pteridium aquilinum i jeżyny Rubus sp.[5]
- Rośnie na glebach przepuszczalnych i kwaśnych, zwykle o odczynie poniżej 5,5 pH, choć trafia się też na glebach o pH 7,0. Nie toleruje zalewania i stagnowania wód na powierzchni (w olszynach rośnie na kępach). Rozwija się na różnych glebach mineralnych i torfowych, zróżnicowanych pod względem żyzności, przy czym na glebach zasobnych w węglan wapnia jest krótkowieczna. Liście po opadnięciu ulegają szybkiemu rozkładowi – po 5 miesiącach zostaje ich tylko 13% suchej masy[5]. Drzewo to jest odporne na zanieczyszczenia (nie przeszkadza mu dym i spaliny)[10]. Jest rośliną bardzo łatwopalną, zwłaszcza wiosną i latem[5].
- Jarzębina, zwłaszcza podgatunek glabrata, wyróżnia się wśród drzew zdolnością przekraczania na obszarach górskich górnej granicy lasu (w Tatrach rośnie licznie w piętrze kosodrzewiny). Wynika to z bardzo dużej odporności tego gatunku na zimową suszę fizjologiczną i zdolność do rozwoju w warunkach skróconego okresu wegetacyjnego. Znaczną mrozoodpornością cechują się nawet odsłonięte korzenie i wrażliwość na mróz wykazuje tylko niewielkie sezonowe wahania[5].
- Jarzębina jest chętnie zgryzana przez zwierzęta i na obszarach intensywnego ich żerowania jej młode pokolenie może być zupełnie eliminowane. Chętnie bywają też zgryzane i uszkadzane pędy, przy czym gatunek ten wyróżnia się dużą zdolnością do regeneracji korowiny – peryderma w ciągu 4 tygodni pokrywa takie uszkodzenia, często nie pozostawiając po nich śladu[5].
- Fitosocjologia
- Gatunek rośnie w lasach bardzo różnych zespołów z klas Querco-Fagetea (żyzne lasy liściaste), Quercetea robori-petraeae (ubogie dąbrowy), Vaccinio-Piceetea (bory iglaste) i Alnetea glutinosae (lasy bagienne z olszą)[5]. Podgatunek S. aucuparia ssp. glabrata jest gatunkiem charakterystycznym dla zespołu roślinności Pado-Sorbetum (regionalnie), zespołu roślinności Sorbo-Aceretum (regionalnie) oraz gatunkiem charakterystycznym i wyróżniającym dla związku zespołów (All.) Rhododendro-Vaccinienion (regionalnie)[11].
- Genetyka
- Liczba chromosomów 2n = 34.
Zmienność
[edytuj | edytuj kod]W Europie występuje 5 podgatunków[5]:
- podgatunek nominatywny – subsp. aucuparia – różne części rośliny są owłosione, zwłaszcza pąki, spód liści i osie kwiatostanu. Ogonek liściowy ma ponad 2,5 cm długości. Działki są trójkątne i owłosione. Owoc jest kulisty. Występuje w całym zasięgu gatunku, ale w południowej jego części jest rzadszy;
- subsp. glabrata (Wimmer & Grab.) Cajander – podobny do typowego, ale liście i osie kwiatostanu są nagie lub z rzadka tylko owłosione. Działki kielicha są owłosione, ale mają kształt zaokrąglony, owoce są dłuższe niż szersze. Występuje w północnej Europie i w górach Europy Środkowej;
- subsp. fenenskiana Georgiev & Stoj. – listki silnie wydłużone i wąskie – osiągają do 9 cm długości i 1–1,8 cm szerokości. Kwiatostany większe niż u typu – składać się mogą nawet z 200 kwiatów. Owoce są nieco spłaszczone – szersze (12–14 mm) niż dłuższe (10–12 mm). Podgatunek znany tylko z Bułgarii;
- subsp. praemorsa Guss.) Nyman – ogonek liściowy krótki (poniżej 2 cm), listki są 2,5 raza dłuższe niż szersze, silnie piłkowane, od spodu owłosione. Owoc jest jajowaty. Występuje w południowych Włoszech i na Korsyce;
- subsp. sibirica (Hedl.) Krylov – podobnie nagie lub niemal nagie liście i kwiatostany jak glabrata, ale w tym wypadku nagie są także trójkątne działki. Występuje w północnej Rosji.
Tworzy mieszańca z jarzębem mącznym (S. × pinnatifida (Sm.) Düll)[12].
Zmienność genetyczna jarzębiny w obrębie zasięgu europejskiego określana jest jako niewielka[5]. Wyróżniające się morfologicznie rośliny bywają namnażane w formie klonów i oferowane jako odmiany uprawne[5]:
- ‘Asplenifolia’ – listki głęboko wcinane,
- ‘Fructu Luteo’ – owoce żółto zabarwione,
- ‘Pendula’ – odmiana płacząca, o zwisających pędach,
- ‘Sheerwater Seedling’ – odmiana wyprostowana o smukłej koronie.
Zastosowanie
[edytuj | edytuj kod]- Roślina miododajna
- Roślina ozdobna – dekoracyjne owoce, długo utrzymujące się. Roślina często sadzona w parkach, alejach i ogrodach. Oprócz formy typowej używa się w tym celu różnych odmian ozdobnych. Owoce były powszechnym surowcem do wyrobu korali[13].
- Sztuka kulinarna. Surowe owoce są niejadalne, nie tylko z powodu gorzkiego smaku, ale również zawartości trującego składnika (kwas parasorbowy). Natomiast po przemrożeniu, lub po zanurzeniu na chwilę we wrzątku (tzw. blanszowanie) tracą trujące właściwości i gorzki smak. Owoce są używane w postaci przetworów, cenione są w kuchni i przetwórstwie. Zawierają dwukrotnie więcej karotenu niż marchew oraz alkaloid sorbinę, który nadaje im gorzki smak. Wyrabia się z nich jarzębiak, soki, dżemy, marmoladę, syropy, mus. Po usmażeniu z jabłkami stanowią doskonały dodatek do mięs. Dla celów przetwórstwa uprawiane są odmiany o dużych i jadalnych owocach (np. var. edulis Dieck.)[14].
- Roślina lecznicza.
- Surowiec zielarski: owoce. Mają dużo witaminy C, E, P, K, B3, nieco witaminy A, cukier sorbozę, garbniki i pektyny.
- Działanie: słabe moczopędne oraz korzystnie wpływające na błony śluzowe i pracę układu pokarmowego. Jest stosowana przy nieżytach jelit, przewlekłych biegunkach, różnych schorzeniach wątroby i pęcherzyka żółciowego. Zwykle jest stosowana w mieszankach z innymi ziołami (wchodzi np. w skład Rektosanu, Sklerosanu)[14].
- Zbiór i suszenie: owoce zrywa się gdy już są czerwone, ale przed przymrozkami i suszy się rozłożone cienką warstwą (najlepiej w temp. ok. 40 °C)
- Owoce są pożywieniem ptaków (gil, drozd, jemiołuszka, jarząbek) oraz zwierząt leśnych (sarna, borsuk).
- Drewno rozpierzchłonaczyniowe, ciężkie, twarde i trudno łupliwe. Biel szeroka, czerwonobiała, twardziel czerwonobrązowa. Jest wykorzystywane w stolarstwie, nadaje się do toczenia, a także wytwarzane są z niego niektóre instrumenty muzyczne.
- Łacińska nazwa rośliny w dosłownym tłumaczeniu oznacza jarzębina łowiąca ptaki. Dawniej bowiem ptasznicy używali jej owoców za przynętę w swoich pułapkach[14].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-20] (ang.).
- ↑ a b c d e Sorbus aucuparia L., [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2024-06-17] .
- ↑ Sorbus aucuparia, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t Olivier Raspe , Catherine Findlay , Anne-Laure Jacquemart , Sorbus aucuparia L., „Journal of Ecology”, 88, 2000, s. 910-930 .
- ↑ Adam Zając, Maria Zając: Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 530. ISBN 83-915161-1-3.
- ↑ Jakub Tomanek: Botanika leśna. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1970.
- ↑ Włodzimierz Seneta: Dendrologia. Warszawa: Wydawnictwa Naukowe PWN, 1991. ISBN 83-01-07011-0.
- ↑ Olga Seidl, Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.
- ↑ Anna Skórkowska: Jarząb pospolity. 2013. [dostęp 2013-06-19]. (pol.).
- ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
- ↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
- ↑ Kujawska Monika, Łuczaj Łukasz, Sosnowska Joanna, Klepacki Piotr: Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 2016, s. 168. ISBN 978-83-64465-29-1.
- ↑ a b c Anna Mazerant: Mała księga ziół. Warszawa: Inst. Wyd. Zw. Zawodowych, 1990. ISBN 83-202-0810-6.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
- W. Kulesza: Klucz do oznaczania drzew i krzewów. Warszawa: PWRiL, 1955.
- Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
- BioLib: 39560
- EoL: 241042
- EUNIS: 179162
- Flora of North America: 220012689
- FloraWeb: 5700
- GBIF: 3012167
- identyfikator iNaturalist: 56063
- IPNI: 741641-1
- ITIS: 25320
- NCBI: 36599
- Plant Finder: 286370
- identyfikator Plant List (Royal Botanic Gardens, Kew): rjp-68
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:741641-1
- Tela Botanica: 65277
- identyfikator Tropicos: 27800192
- USDA PLANTS: SOAU
- CoL: 4YB93