Nadmorska Kolej Wąskotorowa
Nadmorska Kolej Wąskotorowa (dawniej Gryficka Kolej Dojazdowa, niem. Greifenberger Kleinbahnen AG) – kolej wąskotorowa w powiecie gryfickim na Pomorzu Zachodnim, o prześwicie toru 1000 mm. Otwarta w 1896 roku jako pruska kolej lokalna, po 1945 roku została objęta przez Polskie Koleje Państwowe. Od początku XXI wieku funkcjonuje jako kolej turystyczna gminy Rewal, przewożąc przeciętnie ponad 150 tysięcy pasażerów rocznie.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Do Gryfickiej Kolei Wąskotorowej należało łącznie 300 km torów i 98 przystanków, z czego zachowało się 175,6 km torów[1]. Kolej była budowana na terenach ówcześnie należących do Prus, dzięki ułatwieniom dla takich inicjatyw w pruskim ustawodawstwie z lat 1892–1895. W 1895 roku zawiązano spółkę akcyjną Gryficka Kolejka (Greifenberger Kleinbahn Aktiengesselschaft), należącą do powiatu gryfickiego, spółki Lenz & Co i prowincji Pomorze, i rozpoczęto budowę[2]. Pierwsza linia z Gryfic Wąsk. do stacji Niechorze Wielkie wraz z infrastrukturą została uruchomiona 1 lipca 1896 roku[2]. Dwa lata później, 5 października 1898 roku oddano do eksploatacji linię z Gryfic do Dargosławia, zbudowaną z udziałem finansowym państwa[2]. Obie linie początkowo miały prześwit toru 750 mm, a bocznicę gryfickiej cukrowni wyposażono w splot 3-szynowy 750/1435 mm[3]. W 1897 linia wąskotorowa w Gryficach uzyskała połączenie ze stacją normalnotorową[2]. Szybko rosnące przewozy spowodowały, że następną linię Popiele – Golczewo, a docelowo do portu w Stepnicy, postanowiono wybudować o szerokości toru 1000 mm, pozwalającej na zwiększenie ładowności taboru. Już 17 sierpnia 1901 roku oddano ją do użytku i natychmiast rozpoczęto przekuwanie toru z 750 na 1000 mm na odcinku Popiele – Gryfice Wąsk., przy okazji zmieniając nieco jego przebieg. Od tej pory wszystkie nowo budowane linie otrzymały szerokość toru 1000 mm. W dniu 1 grudnia 1903 roku ukończono budowę całej linii przez Łoźnicę, gdzie istniało skrzyżowanie z linią normalnotorową Szczecin – Świnoujście, do portu w Stepnicy.
Już wkrótce okazało się, że linia ta ma dla regionu duże znaczenie, więc kontynuowano realizację ambitnych planów i 7 października 1905 roku otwarta została linia z Golczewa do Śniatowa[3]. Również w 1905 roku zakończono przekuwanie torów z 750 na 1000 mm na odcinkach Popiele – Niechorze Wlk. oraz Gryfice Wąsk. – Dargosław i przystąpiono do budowy odcinka Dargosław – Trzebiatów Wąskotorowy, który 1 listopada 1907 roku oddano do użytku. Dopiero w tym czasie cukrownia Gryfice uporała się z przekuciem swoich torów bocznicowych z 750 na 1000 mm i budową splotu 1000/1435 mm. W dniu 6 września 1911 roku oddano do eksploatacji trasę z Czarnogłów do Rokity, która na pewnym odcinku otrzymała splot 3-szynowy 1000/1435 mm i służyła do transportu dużych ilości wapna z kopalni w Czarnogłowach. W związku z rozwojem turystyki i ruchu plażowego, 30 czerwca 1912 roku uruchomiono odcinek z Trzebiatowa do Mrzeżyna, a niecały rok później, 1 maja 1913 roku ruszyły pociągi z Trzebiatowa do Niechorza. 10 października 1913 roku ukończono budowę krótkiego odcinka Kołomąć – Trzygłów, który służył wyłącznie przewozom okopowizny i cegły z miejscowej cegielni, połączonej kolejką gospodarczą ze wsią Waniorowo. W 1920 roku, prawdopodobnie w ramach „robót interwencyjnych”, wykonano kolejną korektę przebiegu trasy Gryfice Wąsk. – Popiele – Rybokarty, przez co odcinek ten uległ wyprostowaniu i omijał głębokie przekopy. W okresie międzywojennym rozwój kolei został wstrzymany, a sieć przynosiła straty. W 1937 koleje wąskotorowe przeszły pod Zarząd Prowincji Pomorze, a w 1940 roku weszły w skład nowo powołanej spółki prawa publicznego Pomorskie Koleje Krajowe (Pommersche Landesbahnen)[4].
| km | polska nazwa | niemiecka nazwa |
| linia Gryfice Wąsk. – Rewal – Trzebiatów Wąsk. (zachodnia) | ||
| 0,0 | Gryfice Wąsk.[5] | Greifenberg (Pommern) Ldb. |
| 4,1 | Popiele | Chausseehaus b. Greifenberg (Pom.) |
| 8,6 | Rybokarty | Ribbekardt |
| 10,4 | Wilczkowo | Völschenhagen |
| 12,4 | Niedźwiedziska | Medewitz (Kr. Greifenberg Pom.) |
| 16,5 | Modlimowo | Muddelmow |
| 18,7 | Paprotno | Parpart |
| 22,7 | Karnice Wąsk.[5] | Karnitz (Kr. Greifenberg Pom.) Ldb. |
| 26,7 | Dreżewo | Dresow |
| 29,5 | Trzęsacz | Hoff (Pommern) |
| 30,9 | Rewal | Rewahl Seebad |
| 32,3 | Śliwin | Schleffin |
| 35,5 | Niechorze Wielkie | Groß Horst |
| 36,4 | Niechorze | Horst Seebad |
| 37,4 | Liwia Łuża | Horst Liebelose |
| 39,4 | Pogorzelica Gryf. | Fischerkathen |
| 42,3 | Rogozina | Mittelhagen |
| 44,3 | Sadlno | Zedlin |
| 47,4 | Włodarka | Voigtshagen |
| 50,8 | Trzebiatów Mokre | Treptow (Rega) Badstübertor |
| 53,0 | Trzebiatów Wąsk.[5] | Treptow (Rega) Ldb. |
| linia Popiele – Golczewo Wąsk. – Stepnica | ||
| 0,0 | Popiele | Chausseehaus b. Greifenberg (Pom.) |
| 1,8 | Rzęsin | Rensin |
| 4,3 | Kołomąć | Koldemanz |
| 7,6 | Świeszewo | Schwessow |
| 10,2 | Wołowiec | Ravenhorst |
| 11,6 | Upadły | Henkenhagen (bei Greifenberg) |
| 14,2 | Golczewo Gaj | x |
| 16,4 | Golczewo Wąsk.[5] | Gülzow Ldb. |
| 18,3 | Golczewo Młyn | Obermühle |
| 20,0 | Kłęby | Klemmen |
| 22,6 | Kłodzino Kamieńskie | Klötzin |
| 25,0 | Buk Kamieński | Böck (Kr. Cammin) |
| 25,9 | Czarnogłowy | Zarnglaff |
| 29,4 | Trzechel | Trechel |
| 31,4 | Żychlikowo | Siegelkow |
| 36,8 | Łoźnica Wąsk.[5] | Kantreck Ldb. |
| 38,7 | Dzisna | Dischenhagen |
| 40,9 | Babigoszcz | Hammer (Kr. Cammin) |
| 42,8 | Borowice | Wächtershöhe |
| 45,4 | Widzieńsko | Hohenbrück |
| 47,6 | Rogów Kamieński | Rehbock[6] |
| 50,1 | Świbin | Schiebenhorst |
| 52,2 | Bogusławie | Birkenwalde |
| 54,0 | Stepnica | Stepenitz |
| km | polska nazwa | niemiecka nazwa |
| linia Gryfice Wąsk. – Brojce – Trzebiatów Wąsk. (wschodnia) | ||
| 0,0 | Gryfice Wąsk.[5] | Greifenberg (Pommern) Ldb. |
| 1,0 | Gryfice Cukrownia | Greifenberg (Pommern) Zuckerfabrik |
| 4,9 | Lubieszewo | Lübsow |
| 7,5 | Przybiernowo | Wendisch Pribbernow |
| 9,9 | Tąpadły | Dummadel |
| 11,6 | Stołąż | Stölitz |
| 14,8 | Brojce | Broitz |
| 18,0 | Strzykocin | Streckenthin |
| 20,2 | Dargosław | Dargislaff |
| 20,9 | Darżewo | Darsow |
| 23,0 | Uniestowo | Nestau |
| 24,8 | Siemidarżno | Zimdarse |
| 27,7 | Gosław | Gützlaffshagen |
| 29,7 | Paliczyno | Jungfernbrück |
| 33,1 | Warcisław | Grünhaus |
| 36,2 | Trzebiatów Wąsk.[5] | Treptow (Rega) Ldb. |
| linia Trzebiatów Mokre – Mrzeżyno Gryfickie | ||
| 0,0 | Trzebiatów Mokre | Treptow (Rega) Badstübertor |
| 0,8 | Nowielice | Neuhof (Kr. Greifenberg) |
| 2,6 | Trzebusz Gryficki | Triebs |
| 7,1 | Roby | Robe |
| 10,8 | Mrzeżyno Gryfickie | Deep |
| linia Roby – Kępa Nadmorska (Rogowo) | ||
| 0,0 | Roby | Robe |
| 5,6 | Kępa Nadmorska Wąsk. | Kamp |
| linia Kołomąć – Trzygłów | ||
| 0,0 | Kołomąć | Koldemanz |
| 3,8 | Trzygłów | Trieglaff[6] |
| linia Golczewo Wąsk. – Śniatowo | ||
| 0,0 | Golczewo Wąsk.[5] | Gülzow Ldb. |
| 2,4 | Samlino Odgałęzienie | Zemlin |
| 3,9 | Gadom | Wildenhagen |
| 5,5 | Ocim | Nemitz Schäferei |
| 6,8 | Niemica | Nemitz |
| 8,5 | Koplino | Kopplin |
| 10,7 | Śniatowo | Schnatow |
| linia Czarnogłowy – Rokita | ||
| 0,0 | Czarnogłowy | Zarnglaff |
| 1,3 | Czarnogłowy Wieś | Zarnglaff Langendorf |
| 7,4 | Rokita[5] | Rackitt |
Po II wojnie światowej kolej znalazła się na terytorium Polski i została przejęta przez Polskie Koleje Państwowe. Od lat 60. rozpoczęła się stopniowa likwidacja kolei wąskotorowych, wypieranych przez inne środki transportu. Pierwsza została zamknięta i rozebrana linia z Czarnogłowów do Rokity[7]. Do 1969 roku zamknięto kolejne linie: Kołomąć – Trzygłów, Mrzeżyno Gryf. – Trzebiatów Mokre oraz Golczewo Wąsk. – Śniatowo. W 1977 roku zawieszono przewozy pasażerskie na odcinku Łoźnica Wąsk. – Stepnica, ale jeszcze w 1990 roku czynnych było 126,4 km linii (72%). Rok później zawieszono przewozy na odcinku z Trzebiatowa do Dargosławia, a od 1 października 1996 roku na dalszej jego części (Dargosław – Gryfice) oraz na linii z Popiela do Łoźnicy. Jeszcze w 1996 roku przejezdne były wszystkie istniejące odcinki: Gryfice – Tąpadły – Trzebiatów – Niechorze – Gryfice i Gryfice – Golczewo – Łoźnica – Stepnica. W końcowym okresie działalności PKP, ze względu na zły stan mostu nad rzeką Regą, w 1999 roku zamknięto odcinek z Trzebiatowa do Pogorzelicy oraz wycięto odcinek torów na przejeździe kolejowo-drogowym koło Babigoszczy w ciągu szosy nr E65.
W 2001 roku PKP postanowiła zlikwidować kolej, której groziła sprzedaż całej infrastruktury za granicę, lecz w marcu 2002 roku decyzję o przejęciu kolei podjęła gmina Rewal, po czym podpisano umowę użyczenia budynków od PKP[8]. Kolej została wpisana do rejestru zabytków województwa zachodniopomorskiego pod numerem A1285[8]. 5 kwietnia 2006 roku dokonano nieodpłatnego przeniesienia prawa wieczystego użytkowania działek zajętych pod linię kolejową na rzecz gminy[8]. Już w 2008 roku kolej przewiozła ponad 100 tysięcy pasażerów[8].
Obecnie
[edytuj | edytuj kod]Obecnie czynna jest tylko linia z Gryfic Wąsk. przez Trzęsacz, Rewal, Śliwin i Niechorze do Pogorzelicy o długości 39,5 km. Jest to 22% wszystkich linii dawnej Gryfickiej Kolei Wąskotorowej. Linia jest finansowana przez gminę Rewal. W latach 2011–2013 trwał kompleksowy remont odcinka Gryfice – Rewal – Niechorze[9] (w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Zachodniopomorskiego)[8]. Plany inwestycyjne, mimo wcześniejszych zapowiedzi, nie objęły wznowienia ruchu na odcinku Pogorzelica – Trzebiatów oraz budowy linii do Pobierowa. Kolej stała się istotną atrakcją turystyczną Pomorza Zachodniego. W 2010 r. – w ostatnim sezonie przed remontem – kolejka przewiozła 120 tysięcy pasażerów, którzy przynieśli przychód w wysokości 700 tysięcy złotych przy dotacji ze strony gminy w wysokości 200 tysięcy złotych[10].
W 2013 powstała spółka Nadmorska Kolej Wąskotorowa Sp. z o.o. z siedzibą w Pogorzelicy, która uruchomiła przewozy od 1 maja 2014 r. 26 grudnia 2014 kolejka uruchomiła przejazdy zimowe[11]. Na określenie kolejki gmina używa obecnie określenia Nadmorska Kolej Wąskotorowa Gminy Rewal.
Czynny tabor kolei to lokomotywy spalinowe Lxd2[8].
22 sierpnia 2018 kolejka przewiozła pasażera numer 600 000, licząc od przejęcia jej przez gminę Rewal[12]. Po ponownym uruchomieniu kolej systematycznie osiągała przewozy rzędu 150–160 tysięcy pasażerów rocznie, zajmując pod tym względem na ogół pierwsze miejsce w Polsce (z wyjątkiem lat 2017–18 i 2020, kiedy wyprzedziła ją Bieszczadzka Kolejka Leśna)[13]. Jedynie w 2020 roku (związanym z obostrzeniami pandemicznymi) kolej przewiozła znacznie mniej – 103,5 tysiąca pasażerów, natomiast w 2019 i 2021 roku przewiozła rekordowe 173,9 i 175 tysięcy pasażerów[13].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Judyta Kurowska-Ciechańska, Ariel Ciechański: Koleje. s. 23.
- ↑ a b c d E. Kwiatkowska, Zarys..., s. 19.
- ↑ a b E. Kwiatkowska, Zarys..., s. 20.
- ↑ E. Kwiatkowska, Zarys..., s. 23–24.
- ↑ a b c d e f g h i Skrzyżowanie z linią normalnotorową.
- ↑ a b Nazwa wsi i prawdopodobna nazwa stacji.
- ↑ Daty zamknięcia i rozebrania linii są nieznane.
- ↑ a b c d e f Ryszard Burzykowski: Druga młodość nadmorskiej wąskotorówki, „Świat Kolei” nr 4/2009, s. 7.
- ↑ Gmina Rewal podpisała umowę na rewitalizację Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej. [dostęp 2011-12-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (21 grudnia 2011)].
- ↑ Wąskotorowa inwestycja stulecia, „Świat Kolei” 8/2012.
- ↑ Nadmorska Kolej Wąskotorowa.
- ↑ Pasażer nr 600 000.
- ↑ a b Koleje Wąskotorowe w 2022 r. Warszawa: 2023, s. 11-12.; Koleje Wąskotorowe w Polsce. Analiza danych statystycznych za 2023 r. Warszawa: Urząd Transportu Kolejowego, 2024, s. 14.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Ryszard Burzykowski. Druga młodość nadmorskiej wąskotorówki. „Świat Kolei”. Nr 4/2009 (165), s. 7, 2009.
- Ewelina Kwiatkowska: Zarys historii Gryfickiej Kolei Wąskotorowej. 111. rocznica powstania trasy Gryfice – Niechorze, „Świat Kolei” nr 10/2007