Przejdź do zawartości

Przeworska Kolej Dojazdowa

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeworsk Wąski - Dynów
Przeworska Kolej Dojazdowa
Mapa przebiegu linii kolejowej
Dane podstawowe
Zarządca

Powiatowy Zarząd Dróg w Przeworsku

Długość

46,248[1] km

Rozstaw szyn

750 (760 do 1951 r.)[2] mm

Sieć trakcyjna

brak

Prędkość maksymalna

35[3] km/h

Zdjęcie LK
Pociąg turystyczny „Pogórzanin”
prowadzony trakcją parową (2023)
Historia
Lata budowy

1902–1904

Rok otwarcia

1904

Rok włączenia do PKP

1947

Multimedia w Wikimedia Commons
Jubileusz 120-lecia PKD (wrzesień 2024)
Rozkład jazdy PKP z 1947 roku
Pociąg specjalny na Przeworskiej Kolei Dojazdowej
Tunel w Szklarach
Uszkodzony tor po nawałnicy w 2020 r. (Szklary, sierpień 2021)
Parowóz Px48-1920 w Przeworsku (sierpień 2023)

Przeworska Kolej Dojazdowa (PKD, pierwotnie Wąskotorowa Kolej Lokalna Przeworsk – Dynów, niem. Schmalspurige Localbahn Przeworsk-Dynow, SLPD, znana też jako przeworsko-dynowska kolejka wąskotorowa) – wąskotorowa linia kolejowa łącząca Przeworsk i Dynów, biegnąca doliną rzeki Mleczki. Powstała na potrzeby obsługi cukrowni w Przeworsku. Jedną z atrakcji turystycznych tej kolei jest tunel o długości 600 m[2]. Linia kolei wąskotorowej Przeworsk – Dynów z lat 1890–1904 została wpisana do rejestru zabytków 30 września 1991 r. pod numerem A–463. W budynku odnowionego dworca „Przeworsk Wąski” otwarto w 2022 r. salę historyczną PKD z licznymi eksponatami[4].

Historia i teraźniejszość

[edytuj | edytuj kod]

Przed I wojną światową

[edytuj | edytuj kod]

Koncepcja budowy i eksploatacji kolei przeworskiej powstała w okresie monarchii austro-węgierskiej, a starania o rozpoczęcie budowy kolei – po zbudowaniu przez księcia Andrzeja Lubomirskiego „Cukrowni Przeworsk” (Galicyjsko-Bukowińskie Akcyjne Towarzystwo Przemysłu Cukrowniczego w Przeworsku) – zapoczątkowali w 1894 r. ówcześni właściciele ziemscy, hrabiowie Roman Scypio del Campo z Łopuszki Wielkiej i Skrzyński z Bachórza. Zasadniczym celem funkcjonowania kolei było dostarczanie buraków do cukrowni oraz przewóz z ziemi brzozowskiej płodów rolnych, drewna, żwiru i kamienia. Starania o uzyskanie koncesji i subwencji rządowych przeciągały się, a Ministerstwo Wojny Austro-Węgier sprzeciwiło się zbudowaniu początkowo planowanej kolei normalnotorowej z uwagi na obawę wykorzystania jej przez Rosję w razie wojny[5]. Rozpoczęcie budowy kolei nastąpiło dopiero po uzyskaniu koncesji, co nastąpiło 15 lutego 1902 roku[5]. W pierwszej kolejności wykonano 44 km linii oraz 6 budynków stacyjnych i mieszkalnych, a także warsztaty w Przeworsku. Całkowite oddanie do eksploatacji i oficjalne otwarcie całej linii wraz z budynkami i parowozownią zwrotną w Dynowie nastąpiło 8 września 1904. Początkowo właścicielem kolei był książę Lubomirski, a od 1908 roku towarzystwo akcyjne Kolej Lokalna (Lokalbahn) Przeworsk – Dynów z siedzibą we Lwowie, z większościowym udziałem państwa[6].

Początkowo tabor kolei przeworsko-dynowskiej stanowiły 3 lokomotywy parowe (tendrzaki serii Uv firmy Krauss o układzie osi C1[6]), 7 wagonów osobowych i 45 towarowych. Po 3 latach przybyło 6 wagonów towarowych. W 1910 kolej dysponowała 4 lokomotywami (tego samego typu), 7 wagonami osobowymi i 55 towarowymi. Po kolejnych 3 latach tabor uzupełniono o kolejne 10 wagonów towarowych. W pierwszym pełnym roku eksploatacji kolei (1905) z możliwości przejazdu skorzystało 45 007 pasażerów, co zapewniało słabą rentowność[6]. Sytuację poprawiło w dalszych latach zastąpienie pociągów mieszanych przez dwie pary pociągów osobowych i jedną towarowych[6]. Rok później na podróż koleją zdecydowało się 62 tys. osób, a w 1908 ich liczba przekroczyła 85 tys. Tuż przed wybuchem wojny, w 1913, z usług kolei wąskotorowej skorzystało 110 tys. pasażerów. Mieli oni możliwość podróżowania wagonami 2 i 3 klasy (dopiero w 1913 wprowadzono do użytku jeden wagon 1 klasy). W latach 1904–1913 z wygodniejszych wagonów korzystało tylko 2,3–6,1% podróżnych. Gros wszystkich klientów kolei (90–96%) decydowało się na podróż wagonami 3 klasy. Pozostałe 0,3–3,8% pasażerów stanowiły osoby podróżujące według taryfy wojskowej.

W pierwszym pełnym roku eksploatacji kolei (1905) przewieziono ładunki i towary o łącznej masie 25 847 ton[6]. Kolejne lata przyniosły stopniowy wzrost przewozów towarowych koleją przeworsko-dynowską. W 1909 klienci kolei zlecili przewóz ładunków o masie 32,3 tys. t. Rok później osiągnięto 44,1 tys. t, a rok 1911 zamknięto jeszcze lepszym wynikiem - 48,9 tys. t.[7]

I wojna światowa

[edytuj | edytuj kod]

W związku z ogłoszeniem mobilizacji w Austro-Węgrzech 31 lipca 1914 roku, ruch na kolei został zawieszony nocą z 5 na 6 sierpnia 1914 roku[8].

Na przełomie września i października 1914 roku linia była pod kontrolą wojsk rosyjskich. Następnie na krótko znów pod kontrolą austro-węgierską. Od 5 listopada 1914 roku kolej ponownie była pod kontrolą Rosjan. W maju 1915 roku rozpoczęła się udana ofensywa austro-węgierska. Wówczas Rosjanie wywieźli cały tabor z kolei, zniszczyli też niektóre mosty i stacje[8].

Linia została odbudowana w czerwcu i lipcu 1915 roku przez niemiecki 7 Batalion Wojsk Kolejowych[8].

Po II wojnie światowej

[edytuj | edytuj kod]

W 1951 r. nastąpiła zmiana roztawu szyn z 760 mm na 750 mm[2]. W latach 70. PKP wprowadziło transportery dla wagonów normalnotorowych. W 1986 wycofano trakcję parową. Wkrótce potem zawieszono regularny ruch pasażerski.

W 1993 r. rozpoczęto przewozy turystyczne i od tego czasu pociąg, który je obsługuje nosi nazwę „Pogórzanin”[2].

Od 2009

[edytuj | edytuj kod]

Dzięki założonemu w 2009 r. Stowarzyszeniu Miłośników Przeworskiej Kolei Wąskotorowej[9] udało się powstrzymać plan zawieszenia kursów turystycznych, gdyż władze samorządowe nie były w pełni przekonane o sensie prowadzenia dalszej działalności kolei. Mimo wielu przeszkód SMPKW nie dopuściło do likwidacji PKD.

Właścicielami kolei są powiaty przeworski i rzeszowski[10]. Od stycznia 2013 przeworską kolej objął w zarząd Powiatowy Zarząd Dróg w Przeworsku[10]. W nocy z 26 na 27 czerwca 2020 we wsi Hadle Szklarskie nawałnica zniszczyła dwa mosty i część torowiska o łącznej długości ok. 7 km, co uniemożliwia kursowanie pociągów[11]. W czerwcu 2021 roku kolej wznowiła ruch turystyczny na krótszym (nieuszkodzonym) odcinku trasy Przeworsk – Łopuszka Mała[12][13]. Ostatnią stacją do której dociera i zawraca kolej jest Łopuszka Wielka[4]. W sezonie turystycznym 2023 uruchomiono drugą trasę pociągu PKW „Pogórzanin” Dynów – Jawornik Polski[14]. W sierpniu 2023 roku, przez dwa tygodnie trasą Przeworsk – Łopuszka Wielka jeździł parowóz Px48 w ramach współpracy pomiędzy Przeworską Kolejką Wąskotorową i Średzką Koleją Powiatową[15]. Do końca 2023 r. trwały prace związane z rewitalizacją przeworskiej kolei wąskotorowej, w wyniku czego cała trasa Przeworsk – Dynów została przywrócona do ruchu kolejowego. W sezonie 2024 kolej przewiozła rekordową liczbę turystów – 34 369 pasażerów[16].

Rok Liczba pasażerów
2014 12,0 tys.[17]
2015 13,0 tys.[17]
2016 13,9 tys.[17]
2017 11,5 tys.[17]
2018 12,1 tys.[17]
2019 15,1 tys.[17]
2020 0[17]
2021 15,0 tys.[17]
2022 15,8 tys.[17]
2023 24,9 tys.[18]
2024 34,4 tys.[16]

W dniu 8 września 2024 r. Przeworska Kolej Dojazdowa świętowała swoje 120 urodziny[19].

Tabor

[edytuj | edytuj kod]

Przeworska Kolej Dojazdowa dysponuje 6 lokomotywami spalinowymi Lxd2, w tym 3 czynnymi oraz lokomotywą parową Px48, która obecnie oczekuje generalnego remontu[20].

Lokomotywy:

  • Lxd2 – 251 (wrak)[21]
  • Lxd2 – 257 (sprawna)
  • Lxd2 – 268 (sprawna)
  • Lxd2 – 282 (wrak)
  • Lxd2 – 334 (sprawna)
  • Lxd2 – 335 (wrak)
  • Px48 – 1734 (niesprawna)[22]

Wagony osobowe:[23]

  • wagon osobowy typu A20DP
  • wagony osobowe typu „letniak”
  • wagon osobowy 3Aw/1Aw
  • wagon służbowy – brankard

Wagony towarowe:[23]

  • wagony kryte serii – Kdxh, Kddxz, Kddx
  • węglarka zwykła serii – Wddxh, Wddx
  • węglarka samowyładowcza serii – Wddxhp
  • towarowy wózek leśny serii – Sldh, Sld
  • transporter serii – Tddyyhp

Na stacjach w Przeworsku, Bachórzu oraz Dynowie znajdują się niewielkie skanseny techniki kolejowej, w których można podziwiać oryginalny tabor kolejki[24].

Trasa

[edytuj | edytuj kod]

Trasa kolejki przebiega przez dwie krainy geograficzne Podgórze Rzeszowskie i Pogórze Dynowskie. Podróż zaczyna się w dolinie Mleczki, następnie kolejka pokonuje, długie i proste odcinki między polami uprawnymi. Jadąc dalej w Łopuszce Małej kolejka przejeżdża obok sztucznego zbiornika – kąpieliska[25]. Tory kolejki biegną również wzdłuż drogi łączącej Przeworsk z Dynowem. Malownicza trasa obfituje w ostre łuki i wysokie podjazdy, a gdy mija Jawornik Polski, zaczyna się las, który kończy się przejazdem przez tunel, gdzie po wyjeździe widać przepiękne krajobrazy Pogórza Dynowskiego[26].

Na trasie zlokalizowany jest jedyny czynny tunel na kolejach wąskotorowych w Polsce[27].

 Osobny artykuł: Tunel w Szklarach.

Linia posiada wiele zabytkowych obiektów inżynieryjnych takich jak mosty, wiadukty i przepusty. Najpopularniejsze z nich to most stalowy w Przeworsku, most stalowy w Urzejowicach, a także most kamienny w Szklarach[24].

Czas przejazdu trasy Przeworsk – Dynów z postojami wynosi 2 godziny i 40–45 minut[10].

Stacje i przystanki

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ A. Bożek, B. Pokropiński: Kolej wąskotorowa Przeworsk - Dynów. Kolpress, 2018, s.33
  2. ↑ a b c d Historia przeworskiej kolei dojazdowej. [dostęp 2023-04-03]. (pol.).
  3. ↑ Będzie dalsza rewitalizacja zabytkowej linii kolei wąskotorowej Przeworsk–Dynów. [dostęp 2023-10-04]. (pol.).
  4. ↑ a b Otwarcie sezonu kolejki wąskotorowej Przeworsk - Łopuszka Wielka. Urząd Transportu Kolejowego, 2023-02-21.
  5. ↑ a b Andrzej Bożek: Kolej Lokalna Przeworsk-Dynów, "Świat Kolei" nr 12/2001 s.20-22
  6. ↑ a b c d e Andrzej Bożek: Kolej Lokalna Przeworsk-Dynów, "Świat Kolei" nr 12/2001 s.23
  7. ↑ Stanisław Szuro: Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji. Koleje żelazne w Galicji w latach 1847-1914. Kraków: Historia Iagellonica, 1997, s. 201-206. ISBN 83-906446-1-4.
  8. ↑ a b c Andrzej Bożek, Bogdan Pokropiński (red.), Kolej wąskotorowa Przeworsk - Dynów, 1. wydanie, Poznań: Kolpress, 2018, s. 43, ISBN 978-83-943075-4-7, OCLC 1066082240 [dostęp 2024-03-31].
  9. ↑ Stowarzyszenie Miłośników Przeworskiej Kolei Wąskotorowej. 2023-02-21. (pol.).
  10. ↑ a b c B. Kurzępa: Rozpoczęcie sezonu na Przeworskiej Kolei Dojazdowej, "Świat Kolei" nr 6/2013 s.7
  11. ↑ Norbert Ziętal: Ogromne straty Przeworskiej Kolei Dojazdowej w Hadlach Szklarskich i Hadlach Kańczuckich. Czy uda się odbudować zabytek?. nowiny24.pl, 2020-06-30. [dostęp 2020-09-08]. (pol.).
  12. ↑ Piotr Samolewicz: Kolejka wąskotorowa kursuje tylko do Łopuszki Malej. Kiedy się to zmieni?. nowiny24.pl, 2021-07-16. [dostęp 2023-02-18]. (pol.).
  13. ↑ Rozpoczęcie sezonu. kolejka-pogorzanin.pl, 2023-02-18. (pol.).
  14. ↑ Rozkład jazdy. [dostęp 2023-08-31].
  15. ↑ Parowóz Px48-1920 już na torach Przeworskiej Kolejki Wąskotorowej. [dostęp 2023-08-28].
  16. ↑ a b STATYSTYKI SEZON 2024. kolejka-pogorzanin.pl. [dostęp 2024-10-31].
  17. ↑ a b c d e f g h i Urząd Transportu Kolejowego, Koleje Wąskotorowe w 2022 r., Warszawa 2023, s. 25 [dostęp 2024-03-26].
  18. ↑ „Pogórzanin” wraca na całą trasę. [dostęp 2024-01-24]. (pol.).
  19. ↑ Jubileusz 120-lecia Przeworskiej Kolei Dojazdowej. powiatprzeworsk.pl. [dostęp 2024-10-06].
  20. ↑ Przetarg na remont wąskotorowego parowozu Px48-1734 unieważniony. [dostęp 2023-08-24]. (pol.).
  21. ↑ L45H 24851 – Enkol. 2023-08-22. (pol.).
  22. ↑ Wciąż pod parą... Parowozy w Polsce. 2023-08-22. (pol.).
  23. ↑ a b Tabor. [dostęp 2024-05-26]. (pol.).
  24. ↑ a b Pomóż zdobyć dofinansowanie dla PKW "Pogórzanin". powiatprzeworsk.pl, 2022-10-14. [dostęp 2022-02-27]. (pol.).
  25. ↑ Powstaje kąpielisko w Kańczudze. [dostęp 2024-02-20]. (pol.).
  26. ↑ Pogórzanin – Przeworska Kolejka Wąskotorowa. 2023-02-21. (pol.).
  27. ↑ Janusz Motyka: Trzeba ratować zabytkową ciuchcię!. nowiny24.pl, 2008-03-27. [dostęp 2010-10-27]. (pol.).

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Judyta Kurowska-Ciechańska, Ariel Ciechański, Koleje, Warszawa: Wyd. Carta Blanca, 2007, ISBN 978-83-60887-80-6, OCLC 500427346.
  • Andrzej Bożek: Kolej Lokalna Przeworsk-Dynów, "Świat Kolei" nr 12/2001

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Koleje wąskotorowe w Polsce
Działające
Zamknięte
Zlikwidowane
Koleje parkowe
Przemysłowe czynne
Przemysłowe nieczynne
Kopalniane turystyczne
wojskowe
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Przeworska_Kolej_Dojazdowa&oldid=75100471”