Przeworska Kolej Dojazdowa

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeworsk Wąski - Dynów
Przeworska Kolej Dojazdowa
Mapa przebiegu linii kolejowej
Dane podstawowe
Zarządca

Powiatowy Zarząd Dróg w Przeworsku

Długość

46,248[1] km

Rozstaw szyn

750 (760 do 1951 r.)[2] mm

Sieć trakcyjna

brak

Prędkość maksymalna

20 (25)[1] km/h

Zdjęcie LK
Pociąg turystyczny „Pogórzanin”
Historia
Lata budowy

1902–1904

Rok otwarcia

1904

Multimedia w Wikimedia Commons
Portal Transport szynowy

Przeworska Kolej Dojazdowa (PKD, pierwotnie Wąskotorowa Kolej Lokalna Przeworsk – Dynów, niem. Schmalspurige Localbahn Przeworsk-Dynow, SLPD, znana też jako przeworsko-dynowska kolejka wąskotorowa) – wąskotorowa linia kolejowa łącząca Przeworsk i Dynów, biegnąca doliną rzeki Mleczki. Powstała na potrzeby obsługi cukrowni w Przeworsku. Jedną z atrakcji turystycznych tej kolejki jest tunel o długości 600 m[2]. Linia kolejki wąskotorowej Przeworsk – Dynów z lat 1890–1904 została wpisana do rejestru zabytków 30 września 1991 r. pod numerem A–463.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Przed I wojną światową[edytuj | edytuj kod]

Koncepcja budowy i eksploatacji kolei przeworskiej powstała w okresie cesarstwa austro-węgierskiego, a starania o rozpoczęcie budowy kolei – po zbudowaniu przez księcia Andrzeja Lubomirskiego "Cukrowni Przeworsk" (Galicyjsko-Bukowińskie Akcyjne Towarzystwo Przemysłu Cukrowniczego w Przeworsku) – zapoczątkowali w 1894 r. ówcześni właściciele ziemscy, hrabiowie Roman Scypio del Campo z Łopuszki Wielkiej i Skrzyński z Bachórza. Zasadniczym celem funkcjonowania kolei było dostarczanie buraków do cukrowni oraz przewóz z ziemi brzozowskiej płodów rolnych, drewna, żwiru i kamienia. Starania o uzyskanie koncesji i subwencji rządowych przeciągały się, a Ministerstwo Wojny Austro-Węgier sprzeciwiło się zbudowaniu początkowo planowanej kolei normalnotorowej z uwagi na obawę wykorzystania jej przez Rosję w razie wojny[3]. Rozpoczęcie budowy kolei nastąpiło dopiero po uzyskaniu koncesji, co nastąpiło 15 lutego 1902 roku[3]. W pierwszej kolejności wykonano 44 km linii oraz 6 budynków stacyjnych i mieszkalnych, a także warsztaty w Przeworsku. Całkowite oddanie do eksploatacji i oficjalne otwarcie całej linii wraz z budynkami i parowozownią zwrotną w Dynowie nastąpiło 8 września 1904. Początkowo właścicielem kolei był książę Lubomirski, a od 1908 roku towarzystwo akcyjne Kolej Lokalna (Lokalbahn) Przeworsk – Dynów z siedzibą we Lwowie, z większościowym udziałem państwa[4].

Początkowo tabor kolei przeworsko-dynowskiej stanowiły 3 lokomotywy parowe (tendrzaki serii Uv firmy Krauss o układzie osi C1[4]), 7 wagonów osobowych i 45 towarowych. Po 3 latach przybyło 6 wagonów towarowych. W 1910 kolej dysponowała 4 lokomotywami (tego samego typu), 7 wagonami osobowymi i 55 towarowymi. Po kolejnych 3 latach tabor uzupełniono o kolejne 10 wagonów towarowych. W pierwszym pełnym roku eksploatacji kolei (1905) z możliwości przejazdu skorzystało 45 007 pasażerów, co zapewniało słabą rentowność[4]. Sytuację poprawiło w dalszych latach zastąpienie pociągów mieszanych przez dwie pary pociągów osobowych i jedną towarowych[4]. Rok później na podróż koleją zdecydowało się 62 tys. osób, a w 1908 ich liczba przekroczyła 85 tys. Tuż przed wybuchem wojny, w 1913, z usług kolei wąskotorowej skorzystało 110 tys. pasażerów. Mieli oni możliwość podróżowania wagonami 2 i 3 klasy (dopiero w 1913 wprowadzono do użytku jeden wagon 1 klasy). W latach 1904–1913 z wygodniejszych wagonów korzystało tylko 2,3–6,1% podróżnych. Gros wszystkich klientów kolei (90–96%) decydowało się na podróż wagonami 3 klasy. Pozostałe 0,3–3,8% pasażerów stanowiły osoby podróżujące według taryfy wojskowej.

W pierwszym pełnym roku eksploatacji kolei (1905) przewieziono ładunki i towary o łącznej masie 25 847 ton[4]. Kolejne lata przyniosły stopniowy wzrost przewozów towarowych koleją przeworsko-dynowską. W 1909 klienci kolei zlecili przewóz ładunków o masie 32,3 tys. t. Rok później osiągnięto 44,1 tys. t, a rok 1911 zamknięto jeszcze lepszym wynikiem - 48,9 tys. t.[5]

Pociąg specjalny na Przeworskiej Kolei Dojazdowej

Po II wojnie światowej[edytuj | edytuj kod]

W 1951 r. nastąpiła zmiana roztawu szyn z 760 mm na 750 mm[2]. W latach 70. PKP wprowadziło transportery dla wagonów normalnotorowych. W 1986 wycofano trakcję parową. Wkrótce potem zawieszono regularny ruch pasażerski.

Od 2009[edytuj | edytuj kod]

Lokomotywa Lxd2-251 w Bachórzu
Tunel w Szklarach
Uszkodzony tor po nawałnicy w 2020 r. (Szklary, sierpień 2021)
Parowóz Px48-1734 w Dynowie

Dzięki założonemu w 2009 r. Stowarzyszeniu Miłośników Przeworskiej Kolei Wąskotorowej[6] udało się powstrzymać plan zawieszenia kursów turystycznych, gdyż władze samorządowe nie były w pełni przekonane o sensie prowadzenia dalszej działalności kolejki. Mimo wielu przeszkód SMPKW nie dopuściło do likwidacji PKD.

Właścicielami kolei są powiaty przeworski i rzeszowski[7]. Od stycznia 2013 przeworską kolejkę objął w zarząd Powiatowy Zarząd Dróg w Przeworsku[7]. Przeworska Kolej Dojazdowa dysponuje 6 lokomotywami Lxd2, w tym 3 czynnymi. Od czerwca do sierpnia 2013 r. kolej jeździła w soboty i niedziele, a we wrześniu tylko w niedziele[7].

W 2019 roku kolej przewiozła 15,1 tysiąca pasażerów[8]. W nocy z 26 na 27 czerwca 2020 we wsi Hadle Szklarskie nawałnica zniszczyła dwa mosty i część torowiska o łącznej długości ok. 7 km, co uniemożliwia kursowanie pociągów[9]. W czerwcu 2021 roku kolejka wznowiła ruch turystyczny na krótszym (nieuszkodzonym) odcinku trasy Przeworsk – Łopuszka Mała[10][11]. Ostatnią stacją do której dociera i zawraca kolejka jest Łopuszka Wielka[12].

Zestawienie taboru:

Przeworsk

  • Lxd2 – 257 (sprawna)
  • Lxd2 – 268 (sprawna)
  • Lxd2 – 282 (niesprawna)
  • Lxd2 – 334 (sprawna)
  • Lxd2 – 335 (niesprawna)

Bachórz (karczma)

  • Lxd2 – 251 (odstawiona, jako pomnik)

Dynów

  • Px48 – 1734 (odstawiony, jako pomnik)[13]

Na stacjach w Przeworsku, Bachórzu oraz Dynowie znajdują się niewielkie skanseny techniki kolejowej, w których można podziwiać oryginalny tabor kolejki[14]. W budynku odnowionego dworca "Przeworsk Wąski" otwarto w 2022 r. salę historyczną PKD z licznymi eksponatami[12].

Trasa[edytuj | edytuj kod]

Trasa kolejki przebiega przez dwie krainy geograficzne Podgórze Rzeszowskie i Pogórze Dynowskie. Podróż zaczyna się w dolinie rzeki Wisłok, następnie kolejka pokonuje, długie i proste odcinki między polami uprawnymi. Na odcinku Przeworsk – Kańczuga znajdują się dwa zabytkowe stalowe mosty[15]. Potem w Łopuszce Małej kolejka przejeżdża obok sztucznego zbiornika. Tory kolejki biegną również wzdłuż drogi łączącej Przeworsk z Dynowem. Malownicza trasa obfituje w ostre łuki i wysokie podjazdy, a gdy mija Jawornik Polski, zaczyna się las, który kończy się przejazdem przez tunel, gdzie po wyjeździe widać przepiękne krajobrazy Pogórza Dynowskiego[16].

Na trasie zlokalizowany jest jedyny tunel na kolejach wąskotorowych w Polsce[17].

 Osobny artykuł: Tunel w Szklarach.

Linia posiada również wiele zabytkowych obiektów inżynieryjnych takich jak mosty, wiadukty i przepusty. Najpopularniejsze z nich to most stalowy w Przeworsku, most stalowy w Urzejowicach, a także most kamienny w Szklarach[14].

Stacje i przystanki:

W 1993 r. rozpoczęto przewozy turystyczne i od tego czasu pociąg, który je obsługuje nosi nazwę „Pogórzanin”[2]. Czas przejazdu trasy Przeworsk – Dynów z postojami wynosi 2 godziny i 40–45 minut[7].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b A. Bożek, B. Pokropiński: Kolej wąskotorowa Przeworsk - Dynów. Kolpress, 2018, s.33
  2. ↑ a b c d Historia przeworskiej kolei dojazdowej. [dostęp 2023-04-03]. (pol.).
  3. ↑ a b Andrzej Bożek: Kolej Lokalna Przeworsk-Dynów, "Świat Kolei" nr 12/2001 s.20-22
  4. ↑ a b c d e Andrzej Bożek: Kolej Lokalna Przeworsk-Dynów, "Świat Kolei" nr 12/2001 s.23
  5. ↑ Stanisław Szuro: Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji. Koleje żelazne w Galicji w latach 1847-1914. Kraków: Historia Iagellonica, 1997, s. 201-206. ISBN 83-906446-1-4.
  6. ↑ Stowarzyszenie Miłośników Przeworskiej Kolei Wąskotorowej. 2023-02-21. (pol.).
  7. ↑ a b c d B. Kurzępa: Rozpoczęcie sezonu na Przeworskiej Kolei Dojazdowej, "Świat Kolei" nr 6/2013 s.7
  8. ↑ Koleje wąskotorowe w Polsce w 2020 r. Jak pandemia wpłynęła na ruch turystyczny?. Urząd Transportu Kolejowego, 2021-10-27.
  9. ↑ Norbert Ziętal: Ogromne straty Przeworskiej Kolei Dojazdowej w Hadlach Szklarskich i Hadlach Kańczuckich. Czy uda się odbudować zabytek?. nowiny24.pl, 2020-06-30. [dostęp 2020-09-08]. (pol.).
  10. ↑ Piotr Samolewicz: Kolejka wąskotorowa kursuje tylko do Łopuszki Malej. Kiedy się to zmieni?. nowiny24.pl, 2021-07-16. [dostęp 2023-02-18]. (pol.).
  11. ↑ Rozpoczęcie sezonu. kolejka-pogorzanin.pl, 2023-02-18. (pol.).
  12. ↑ a b Otwarcie sezonu kolejki wąskotorowej Przeworsk - Łopuszka Wielka. Urząd Transportu Kolejowego, 2023-02-21.
  13. ↑ Tomisław "Tomi" Czarnecki: Px48-1734. [dostęp 2012-08-03]. (pol.).
  14. ↑ a b Pomóż zdobyć dofinansowanie dla PKW "Pogórzanin". powiatprzeworsk.pl, 2022-10-14. [dostęp 2022-02-27]. (pol.).
  15. ↑ Zespół kolejki wąskotorowej. 2023-02-23. (pol.).
  16. ↑ Pogórzanin – Przeworska Kolejka Wąskotorowa. 2023-02-21. (pol.).
  17. ↑ Janusz Motyka: Trzeba ratować zabytkową ciuchcię!. nowiny24.pl, 2008-03-27. [dostęp 2010-10-27]. (pol.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Judyta Kurowska-Ciechańska, Ariel Ciechański, Koleje, Warszawa: Wyd. Carta Blanca, 2007, ISBN 978-83-60887-80-6, OCLC 500427346.
  • Andrzej Bożek: Kolej Lokalna Przeworsk-Dynów, "Świat Kolei" nr 12/2001

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Koleje wąskotorowe w Polsce
Działające
Zamknięte
Zlikwidowane
Koleje parkowe
Przemysłowe czynne
Przemysłowe nieczynne
wojskowe
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Przeworska_Kolej_Dojazdowa&oldid=70542364”