Orzacha podziemna

Orzacha podziemna

Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	bobowce
Rodzina	bobowate
Podrodzina	bobowate właściwe
Rodzaj	orzacha
Gatunek	orzacha podziemna
Nazwa systematyczna
Arachis hypogaea L. Sp. pl. 2:741. 1753

Owoce i nasiona

Orzacha podziemna, orzech ziemny, orzech arachidowy, fistaszki (Arachis hypogaea L.) – gatunek roślin z rodziny bobowatych. Pochodzi z Ameryki Południowej, najprawdopodobniej z rejonu Boliwii i południowego Peru. Znaleziony został na stanowiskach archeologicznych sprzed 7,6 tys. lat. Gatunek był przedstawiany także na ceramice i tekstyliach różnych kultur amerykańskich z czasów przedkolumbijskich. Nie jest znany z natury, za jego prawdopodobnych przodków wskazywane są gatunki Arachis duranensis i Arachis ipaensis. Współcześnie szeroko rozpowszechniony w uprawie w krajach tropikalnych i subtropikalnych. We florze Polski notowany jest jako efemerofit.

Nasiona tego gatunku to orzeszki ziemne (orzeszki arachidowe, fistaszki), które są jadalne.

Morfologia

Pokrój

Jednoroczna roślina o wysokości od 30 do 60 cm, rzadko do 75 cm.

Liście

Naprzeciwległe, pierzastozłożone z dwóch par owalnych listków o długości od 2 do 7 cm.

Kwiaty

Motylkowe, żółte z czerwonymi żyłkami. Górne kwiaty są płonne i tylko z dolnych powstają nasiona.

Owoce

Strąki z bruzdowaną, włóknistą okrywą, nieregularnego kształtu, osiągające 3–6 cm i zawierające 1-4 nasiona. Nasiona otoczone są cienką, czerwonobrązową łupiną.

Biologia i ekologia

Roślina jednoroczna. Nazwa orzech ziemny pochodzi stąd, że owoce (strąki z nasionami) dojrzewają w ziemi. Szypułka kwiatu (część osi kwiatowej leżąca poniżej słupka) po jego przekwitnięciu wydłuża się i kieruje do dołu, wpychając do ziemi rozwijający się strąk. Dojrzewa on tu do głębokości 5, rzadziej 8 cm. Orzech ziemny jest przykładem rośliny geokarpicznej.

Skład chemiczny i wpływ na zdrowie człowieka

Orzeszki ziemne zawierają znaczne ilości olejów – 38–47% oraz białka – 24–35%. Wysokie są też zawartości: witamin B, E i składników mineralnych, zwłaszcza potasu, manganu i fosforu.

Wartość odżywcza Orzechy arachidowe (100 g)

Wartość energetyczna 2403 kJ (574 kcal) Białka 25,7 g szczegółowe informacje RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 56% 56% 56% 56% M 46% 46% 46% 46% Węglowodany 19,2 g szczegółowe informacje Przyswajalne 11,9 g RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 9,2% 9,2% 9,2% 9,2% M 9,2% 9,2% 9,2% 9,2% Dwucukry Sacharoza 6,2 g Laktoza 0,00 g Skrobia 5,5 g Błonnik 7,3 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 29% 29% 35% 35% M 19% 19% 24% 24% Tłuszcze 46,1 g szczegółowe informacje Kwasy tł. nasycone 6,1 g Kwasy tł. nienasycone Jednonienasycone 22,91 g Wielonienasycone 14,58 g omega-3 0,00 g α-Linolenowy (ALA) 0,00 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% omega-6 14,58 g Linolowy (LA) 14,58 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 122% 122% 133% 133% M 86% 86% 104% 104% Woda 6,7 g szczegółowe informacje AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,2% 0,2% 0,2% 0,2% M 0,2% 0,2% 0,2% 0,2%

Witaminy Witamina C 0,0 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Tiamina (B1) 0,66 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 60% 60% 60% 60% M 55% 55% 55% 55% Ryboflawina (B2) 0,13 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 12% 12% 12% 12% M 10% 10% 10% 10% Niacyna (B3) 14,2 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 101% 101% 101% 101% M 89% 89% 89% 89% Witamina B6 0,3 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 23% 23% 20% 20% M 23% 23% 18% 18% Foliany 0,110 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 28% 28% 28% 28% M 28% 28% 28% 28% Kobalamina (B12) 0,00 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina A 0,00 mg RAE RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina D 0,00 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina E 9,1 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 61% 61% 61% 61% M 61% 61% 61% 61% Makroelementy Fosfor 385 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 55% 55% 55% 55% M 55% 55% 55% 55% Wapń 58 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 5,8% 5,8% 4,8% 4,8% M 5,8% 5,8% 5,8% 4,8% Magnez 180 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 58% 56% 56% 56% M 45% 43% 43% 43% Potas 720 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 15% 15% 15% 15% M 15% 15% 15% 15% Sód 16 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 1,1% 1,1% 1,2% 1,3% M 1,1% 1,1% 1,2% 1,3% Mikroelementy Jod 0,013 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 8,7% 8,7% 8,7% 8,7% M 8,7% 8,7% 8,7% 8,7% Żelazo 3,2 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 18% 18% 40% 40% M 40% 40% 40% 40% Miedź 0,86 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 96% 96% 96% 96% M 96% 96% 96% 96% Cynk 3,1 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 39% 39% 39% 39% M 28% 28% 28% 28% Mangan 1,5 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 83% 83% 83% 83% M 65% 65% 65% 65%

Dane liczbowe na podstawie: Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health

Aminokwasy (w 100 g)
Izoleucyna – 886 mg; Leucyna – 1732 mg; Lizyna – 886 mg; Metionina -224 mg; Cystyna – 295 mg; Fenyloalanina – 1304 mg; Tyrozyna – 1100 mg; Treonina – 672 mg; Tryptofan – 275 mg; Walina – 1059 mg; Arginina – 3107 mg; Histydyna – 672 mg; Alanina – 1008 mg; Kwas asparaginowy – 3107 mg; Kwas glutaminowy – 5399 mg; Glicyna – 1528 mg; Prolina – 1141 mg; Seryna – 1304 mg.

Orzeszki ziemne są jednym z najsilniejszych alergenów. Choć reakcja alergiczna na orzeszki dotyka tylko 1-2% populacji (dane dla USA), to nawet niewielkie ilości spożytych orzeszków (lub produktów pochodnych, np. oleju) mogą wywołać wstrząs anafilaktyczny. Z tego powodu w krajach Unii Europejskiej na etykietach produktów spożywczych obowiązkowo umieszcza się informacje o zawartości orzeszków w produkcie lub ich użyciu na terenie danego zakładu produkcyjnego.

Badania, których wyniki opublikowano w 2015 roku dowiodły, że podawanie niemowlętom przetworów z orzeszków ziemnych znacząco zmniejsza ryzyko wystąpienia u nich alergii na ten składnik diety.

W orzeszkach arachidowych poddanych działaniu pleśni (A. flavus) mogą powstawać silnie toksyczne aflatoksyny. Nie zaleca się spożywania nieświeżych orzeszków, gdyż może to szkodzić, zwłaszcza wątrobie.

Znaczenie użytkowe

Roślina jadalna

Nasiona są spożywane na surowo, prażone, często z solą. Spożywane są same lub w mieszankach z innymi nasionami i orzechami. Używane są do wyrobu słodyczy, ciastek i masła orzechowego. W Stanach Zjednoczonych ponad 60% wyprodukowanych orzechów ziemnych jest przeznaczanych na produkcję masła orzechowego, około 20% jest prażonych, około 19% jest wykorzystywanych w produkcji słodyczy (USDA-ERS, 2014). Z nasion wyrabia się olej arachidowy stosowany m.in. do wyrobu margaryny, mydeł, past, świec, smarów. Z odtłuszczonych nasion wyrabia się pieczywo dla chorujących na cukrzycę. Służą też one jako namiastka kawy i kakao.

• 
• 
• 
• 
• 

Uprawa

Produkcja orzechów ziemnych na świecie

Główni producenci to Chiny, Indie, Nigeria, Sudan, Stany Zjednoczone i Mjanma. Łączna produkcja tych sześciu państw sięgała w 2019 r. ok. 34 mln ton rocznie. Ważnym rejonem upraw są też kraje Afryki Subsaharyjskiej, Indonezja i Argentyna. W Europie orzeszki ziemne w śladowych ilościach uprawiane są na Półwyspie Bałkańskim, na Cyprze, we Włoszech, Francji i Hiszpanii. Najwięksi producenci (Indie i Chiny) przeznaczają znaczną część produkcji na swoje rynki krajowe. Do największych eksporterów należą Stany Zjednoczone, Argentyna i Brazylia.

Orzacha podziemna rośnie w klimacie tropikalnym i subtropikalnym. W Polsce jej uprawa jest możliwa, ale wymaga spełnienia określonych warunków. Roślina preferuje lekką, przepuszczalną glebę, bogatą w potas, lecz ubogą w azot, oraz temperaturę gleby powyżej 20°C. Okres wegetacji powinien wynosić 120–160 dni bez przymrozków. Ze względu na umiarkowany klimat Polski, orzeszki ziemne uprawia się najczęściej pod osłonami, w szklarniach lub tunelach foliowych. Nasiona często wysiewa się wcześniej w doniczkach, aby zapewnić optymalne warunki wzrostu. Roślina wymaga nasłonecznionego stanowiska i gleby umożliwiającej gynoforowi (szypułce kwiatowej) penetrację na głębokość 3–8 cm, gdzie rozwijają się podziemne strąki. Zbiór polega na wykopaniu całej rośliny i suszeniu jej korzeniami do góry, co zapobiega pleśnieniu orzeszków i przygotowuje je do przechowywania. W polskich warunkach plony są zwykle niewielkie, ale uprawa ta pozwala na obserwację zjawiska geokarpii – naturalnego mechanizmu, w którym roślina umieszcza owoce z nasionami pod powierzchnią gleby.