Śmierć

W kulturze zachodniej powszechnym symbolem śmierci jest ludzki szkielet.

Śmierć (łac. mors, exitus letalis) – stan charakteryzujący się ustaniem oznak życia, spowodowany nieodwracalnym zachwianiem równowagi funkcjonalnej i załamaniem wewnętrznej organizacji ustroju.

Poza śmiercią całego organizmu można także wyróżnić śmierć:

• poszczególnych organów (np. kory mózgu, serca, nerek, wątroby),
• tkanek,
• komórek.

Pojęcie śmierci rozmywa się w przypadku organizmów zdolnych do regeneracji brakujących części ciała (np. pierścienice), roślin (u których możliwe jest odtworzenie całego organizmu nawet z jednej komórki), czy też bakterii wytwarzających spory (formy przetrwalnikowe).

Definicje śmierci człowieka

Przez stulecia obowiązywała tzw. tradycyjna definicja śmierci. Według niej śmierć człowieka następowała w momencie ustania wszelkiej czynności oddechowej oraz krążenia, przy czym za dokładny moment śmierci zazwyczaj uznawano ostatni oddech lub częściej ostatnie wysłuchane uderzenie serca (łac. cor ultimum moriens).

W wyniku rozwoju technik reanimacyjnych i anestezjologicznych stało się możliwym podtrzymanie wentylacji płuc i krążenia metodami sztucznymi. Stan ten wymógł powstanie tzw. nowej definicji śmierci. W tej definicji podstawę do uznania człowieka za zmarłego stanowi śmierć całego mózgu (mors biologica cerebri).

W późniejszym okresie zauważono, że śmierć komórek mózgu nie następuje jednocześnie. W związku z tym powstała tzw. nowa zmodyfikowana definicja śmierci. Stwierdza ona, że śmierć pnia mózgu implikuje śmierć mózgu jako całości, choć nie oznacza, że w momencie stwierdzenia śmierci pnia martwe są również wszystkie komórki mózgu. Według tej definicji śmierć pnia mózgu jest niezbędnym i wystarczającym warunkiem do uznania osoby za zmarłą.

Należy pamiętać, że powyższe definicje dotyczyły śmierci osobniczej człowieka w sensie prawnym. Jednak samo umieranie jest procesem, którego nie można zredukować do jednego momentu, zwłaszcza gdy mamy do czynienia ze śmiercią powolną. W związku z tym wyróżnia się następujące stany:

• agonia, na którą składają się:
  • życie zredukowane (vita reducta) – stan, w którym następuje osłabienie procesów fizjologicznych oraz czynności poszczególnych układów organizmu
  • życie minimalne (vita minima) – stan, w którym następuje dalsza dysregulacja funkcji życiowych układów
    • śmierć pozorna nazywana też letargiem – okres zaliczany do życia minimalnego, w którym funkcje życiowe układów krążenia i oddechowego są tak zredukowane, że niewykrywalne
• śmierć kliniczna – jest to całkowite ustanie czynności układów krążenia i oddechowego, które jest jednak odwracalne. Jest to moment oddzielający agonię, w której zmiany są odwracalne od okresu interletalnego, w którym zachodzą zmiany nieodwracalne
• okres interletalny – czas w którym równolegle występują dwa stany:
  • życie pośrednie (vita intermedia) – jest to okres w którym można jeszcze od poszczególnych narządów lub tkanek uzyskać właściwe dla tej tkanki reakcje
  • śmierć biologiczna – ustanie wszelkich procesów życiowych komórek.

Przyczyny śmierci

Można wyróżnić kilka rodzajów śmierci, ze względu na czynniki, które ją spowodowały:

• śmierć fizjologiczna (naturalna) – następuje wskutek procesów starzenia się,
• śmierć ekologiczna (nienaturalna) – następuje wskutek działania czynników środowiska,
• śmierć z przyczyn chorobowych – następuje z powodu choroby,
• śmierć gwałtowna – w następstwie urazu (mechanicznego, chemicznego, termicznego, radiacyjnego itp.) i przeciwstawiana śmierci naturalnej.

Ze względu na szybkość zgonu podział jest następujący:

• śmierć powolna – zgon poprzedzony jest agonią trwającą od kilku minut do wielu godzin,
• śmierć nagła – do zgonu dochodzi natychmiast – w ciągu kilku sekund.

Określenie śmierć gwałtowna, powolna nie jest zatem nielogiczne, gdyż dotyczy śmierci następującej powoli z powodu urazu.

W zależności od wyników sekcji zwłok:

• przyczyny śmierci powodujące zmiany anatomiczne (uraz mechaniczny, działanie czynników fizyko–chemicznych),
• śmierć czynnościowa, nie powodująca zmian anatomicznych (uduszenia, zatrucia lekami i innymi substancjami, SIDS, zaburzenia rytmu serca).

Znamiona śmierci

Brak krążenia mózgowego − angiografia − śmierć mózgu

Znamiona śmierci (łac. stigmata mortis) dzielimy na:

• znamiona niepewne:
  • brak oddechu
  • brak tętna
  • bladość powłok (łac. palor mortis)
  • oziębienie skóry (łac. frigor mortis)
• znamiona pewne:
  • plamy opadowe (łac. livores mortis) – mogą pojawić się jeszcze za życia, w trakcie agonii w postaci tzw. "róż cmentarnych"
  • wysychanie pośmiertne (m.in. zmiany w oku: zmętnienie rogówki, zwiotczenie gałki ocznej)
  • stężenie pośmiertne (łac. rigor mortis)
  • autoliza (łac. autolysis)
  • gnicie (łac. putrefactio)
  • strupieszenie (łac. mumificatio)
  • przeobrażenie tłuszczowo-woskowe (łac. saponificatio)
  • przeobrażenie torfowe (łac. sphagnum)
  • zeszkieletowanie.

Bladość powłok, wysychanie pośmiertne, oziębienie zwłok, zmiany w oku, plamy opadowe oraz stężenie pośmiertne należą do tzw. wczesnych zmian pośmiertnych.

Autoliza, gnicie, strupieszczenie, przeobrażenie tłuszczowo-woskowe, przeobrażenie torfowe oraz zeszkieletowienie należą do tzw. późnych zmian pośmiertnych.

Najczęstsze przyczyny zgonów

W Polsce

Zgodnie z danymi Głównego Urzędu Statystycznego z 2012 r., w Polsce codziennie umiera średnio 1029 osób.

• Najczęstszymi przyczynami zgonów są choroby układu krążenia (46% wszystkich zgonów, GUS 2009), choroby nowotworowe (24%) oraz urazy i zatrucia (6%), a średnio około 12 osób dziennie ginie w wypadkach samochodowych.

Na świecie

• Stany Zjednoczone – w 2002 roku przyczyną 75% zgonów w USA były choroby serca.

Śmierć w kulturze i sztuce

Rembrandt van Rijn, Lekcja anatomii doktora Tulpa (1632)

Śmierć jest motywem obecnym we wszystkich dziedzinach sztuki. Od starożytności powstawały personifikacje śmierci. Starożytny poeta rzymski Klaudian Klaudiusz jest autorem pojęcia mors omnia aequat (śmierć równa wszystkich i wszystko).

Bardzo licznie występowała w kulturze średniowiecza. Ówczesne miasta były dziesiątkowane przez zarazy i epidemie (np. epidemia dżumy w XIV wieku zabiła 1/3 ludności Europy) oraz najazdy wrogów. Wpływało to na poczucie nietrwałości życia ziemskiego. Pisarze opisywali w swych utworach kruchość egzystencji ludzkiej.

Charakterystyczny dla tej epoki był także bojaźliwy stosunek do śmierci. Wynikał on głównie z bezradności wobec chorób − poziom medycyny był niski, co również wpływało na dużą śmiertelność. W średniowieczu ludzie znacznie częściej niż współcześnie stykali się ze śmiercią, byli często świadkami umierania bliskich i nie mogli im pomóc.

Epoka ta wypracowała cztery alegorie, toposy, dotyczące śmierci:

• Taniec śmierci (z fr. danse macabre) − motyw często przedstawiany w literaturze i sztuce. Polegał na zobrazowaniu śmierci jako rozkładającej się kobiety, zapraszającej po kolei do tańca każdego człowieka, niezależnie od jego miejsca w hierarchii społecznej i stopnia zamożności.
• Memento mori (Pamiętaj o śmierci) − motyw przypominania, że śmierć może zaskoczyć człowieka w każdym momencie jego życia. Był jednocześnie napomnieniem wiernych do życia bez grzechu.
• Ubi sunt? (łac.), zwany też Gdzież oni są? − skrót pytania retorycznego Ubi sunt qui ante nos fuerunt? (Gdzie są ci, którzy byli przed nami?), używany w literaturze średniowiecza (zwłaszcza w poezji) dla określenia przemijania i tęsknoty za przeszłością.
• Śmierć jako kościotrup − czasem ukazywany z gnijącym jeszcze ciałem. Najczęściej w postaci kobiety przepasanej tkaniną.

Inne charakterystyczne motywy literackie w średniowieczu to mors repentina (śmierć nagła, gwałtowna, niespodziewana) oraz jej przeciwieństwo: ars moriendi (czyli sztuka umierania, czasem zwana też ars bene moriendi − sztuką dobrego umierania). We francuskim eposie rycerskim Pieśń o Rolandzie śmierć tytułowego bohatera na polu walki została przedstawiona w sposób niezwykle patetyczny. Sam moment umierania opisany jest nie jako krótka chwila, lecz wypełniony wieloma gestami i zachowaniami bohatera skomplikowany rytuał. Ostatnie chwile życia Rolanda nabierają wymiaru symbolicznego: Biegnie rycerz pędem na szczyt góry, położył się na zielonej murawie twarzą do ziemi. Pod siebie kładzie swój miecz i róg. Ku Hiszpanii obrócił twarz. Bieg na szczyt góry ma być ostatecznym znakiem zdobycia nieśmiertelnej sławy. W ostatniej chwili życia Roland pnie się po raz ostatni wzwyż, by z tej perspektywy spojrzeć na świat i podbity kraj. Położenie się na murawie oznacza godne i świadome zakończenie życia, koniec służby ojczyźnie i swojemu rycerskiemu powołaniu. Zwrócenie twarzy w stronę Hiszpanii stanowi symboliczny gest świadomości dokonania wielkiego dzieła, dla którego warto umrzeć. Roland umiera w przeświadczeniu, że zasłużył na zbawienie, wypełnił bowiem do końca swój rycerski obowiązek. W chwili śmierci Bóg zsyła mu swego Anioła Cherubina i świętego Michała opiekuna, a z nimi przyszedł i święty Gabriel. Niosą duszę hrabiego do raju.

Motyw śmierci pojawiał się później często w baroku i romantyzmie. Na obrazie olejnym Śmierć polskiego symbolisty Jacka Malczewskiego, jest ona ukazana jako młoda kobieta, stojąca przed klęczącym starcem. Anioł Śmierci jest w interpretacji Malczewskiego aniołem spokoju i wyzwolenia.

Śmierć w kulturze współczesnej

Szkic − portret martwej kobiety (2001)

Wielu współczesnych twórców, nawiązując do tradycji, personifikowało śmierć. Przykładami mogą być:

• Literatura: Śmierć z książek Terry'ego Pratchetta
• Komiks: Śmierć z serii Sandman autorstwa Neila Gaimana

Śmierć w religiach i wierzeniach

Śmierć jest częstym elementem symboliki religijnej, czy to w związku z powstaniem z martwych, czy reinkarnacji.

W mitologiach wyznań politeistycznych i henoteistycznych często obecne były istoty wyższe kojarzone ze śmiercią (np. Hel w mitologii nordyckiej, czy Hades w greckiej). Czasami, jak w przypadku Ozyrysa w mitologii egipskiej, bóg śmierci był jednocześnie bogiem życia.

Śmierć w wierzeniach egipskich

Egipcjanie przywiązywali ogromną wagę do przetrwania ciała po śmierci. Uważali, że w w czasie śmierci człowiek rozpada się na dwa pierwiastki: ka – sobowtór ziemskiego ciała, duchowa osobowość i ba – dusza przedstawiana jako ptak z wielką głową. Ponieważ ka miała potrzebować po śmierci ciała dlatego mumifikowano zwłoki, budowano wielkie grobowce i malowali sceny z życia zmarłego na ścianach, aby ka mogła powrócić i cieszyć się życiem po śmierci, tak jakby wciąż była wśród żywych. Na podstawie Kenneth Paul Kramer „Śmierć w różnych religiach”, Wydawnictwo WAM, 2007, s. 160-161.

Śmierć w mitologii greckiej

Według mitologii greckiej zmarły trafiał do Hadesu. Zmarłemu wkładano do ust obola, aby mógł zapłacić Charonowi za przewóz przez rzekę Styks. Personifikację śmierci stanowił bóg Tanatos, brat snu – Hypnosa. Jedną z funkcji boga Hermesa (jako Hermes Psychopompos) było „prowadzenie” dusz zmarłych do krainy zmarłych. Najgorsi przestępcy trafiali do Tartaru, natomiast dobrzy za życia ludzie – na Pola Elizejskie.

Śmierć w wierzeniach wikingów

Według wikingów istnieją dwie krainy do których możemy udać się po śmierci. Pierwszą jest pełna wszelkich przyjemności Walhalla, do której idą osoby poległe w boju, stając się einherjarami. Mają oni czekać na nadejście Ragnaroku, kiedy to staną do ostatecznego boju u boku Odyna. Drugą jest lodowaty Niflheim, w którym zabroniona jest walka (w przeciwieństwie do Walhalli, gdzie einherjarowie mogą do woli walczyć między sobą, trenując przed Ragnarokiem), a gdzie idą osoby zmarłe w sposób naturalny, bądź w wyniku choroby.

Śmierć w wierzeniach Słowian

W świetle analogii antropologicznych wynika, że według Słowian elementów duchowych (choć zakres pojęciowy określeń duch i dusza był wśród Słowian dość szeroki, o stosunkowo zatartych granicach) było w człowieku zapewne więcej niż tylko jeden, a ich losy pośmiertne były różne. Według jednej z bardziej popularnych koncepcji, wyodrębniano dwie zasadnicze formy składowe ducha – duszę jaźni i życia. Jeden z tych pierwiastków jako iskra boża stanowił reinkarnowany element życia, który po śmierci (poprzez Wyraj Niebiański lub też Drzewo Przodków) powracał na ten świat by się odrodzić. Drugi przenikał na inną płaszczyznę bytowania lub też był odsyłany jak najwcześniej do Nawii by zjednoczyć się z przodkami.

Śmierć w wierzeniach Majów i Azteków

Często składane były w tych państwach ofiary z ludzi (zwykle jeńców wojennych, lecz nie brakowało też ochotników, którzy chcieli dostąpić tego zaszczytów z powodu rozległej już choroby bądź z powodów bardziej osobistych), których śmierć była konieczna do zadowolenia bogów. Złożenie się w ofierze było zaszczytem.

Śmierć w wierzeniach Tolteków

Polega na obecności istoty "śmierci" po naszej lewej stronie na wyciagnięcie ramienia. Jest ona myśliwym wyczekującym na dobry moment wyciągnięcia nas z ciała by zapoczątkować nowe życie. Według wierzeń Tolteków trzeba ciagle pamiętać o niej i traktować ją jak swego doradcę którego możemy o wszystko zapytać.

Śmierć w hinduizmie

W hinduizmie śmierć nie jest kresem życia. Przejęta jest tu wiara w reinkarnację, czyli ponowne wcielanie się atmana (duszy). Nie musi to jednak być wcielenie w człowieka, a na przykład w zwierzę albo boga.

Śmierć w buddyzmie

Buddyzm, podobnie jak hinduizm, naucza o reinkarnacji, jednak równocześnie odrzuca koncepcję niezmiennej duszy (anatman). Po śmierci fizycznego ciała następuje rozpad człowieka na pięć składników, tzw. skandh – forma materialna, uczucia, rozum, wola, świadomość. Jedynie karma danego człowieka przeniesie się do przyszłego wcielenia. Zwolennicy koncepcji czittamatra, przyjętej zarówno w buddyzmie tybetańskim jak i w zen, mają jeszcze bardziej wysublimowaną teorię. Jednak najbardziej szczegółowe nauki o procesie rozpadu związanym z umieraniem opisane są w teorii wadżrajany, a po owym procesie następuję stan pośmiertny bardo, więcej czytaj w: Proces umierania w teorii Wadżrajany.

Śmierć w judaizmie

Po rozłączeniu z ciałem dusza ludzka (nefesz) zstępuje do Szeolu – otchłani. Księgi Starego Testamentu zachowują ślady ewolucji wiary w to, co dzieje się z człowiekiem po śmierci. Pierwotnie przebywanie duszy w Szeolu rozumiano jako trwanie w stanie braku jakiejkolwiek aktywności, snu, zapomnienia przez Boga. W okresie Niewoli babilońskiej stopniowo rodzi się wiara w to, że Bóg ma władzę nad zmarłymi w Szeolu. Podkreślana przez judaizm jedność duszy i ciała doprowadziła do powstania doktryny o zmartwychwstaniu powszechnym podczas końca świata (nie przyjmowali tej doktryny Saduceusze).

W ruchu kabała pojawia się wiara w reinkarnację.

Zmartwychwstanie – obraz Szymona Czechowicza

Śmierć w chrześcijaństwie

Na podstawie wiary w zmartwychwstanie Chrystusa chrześcijanie wierzą, iż śmierć jest oddzieleniem duszy od ciała. Stan rozłączenia duszy i ciała jest czymś nienaturalnym, gdyż człowiek jest jednością. Zmartwychwstanie polega na przywróceniu tego stanu. W katolicyzmie rozwijana jest myśl Arystotelesa i św. Tomasza, głosząca, że człowiek to jedność duszy i ciała. Dusza jest formą człowieka, która z substancji tworzy jego ciało. W zmartwychwstaniu dusza na nowo organizuje substancję człowieka mającego zarówno duszę, jak i ciało.

Po śmierci dusza ludzka podlega sądowi szczegółowemu, po której otrzymuje ona natychmiast zapłatę za swoje czyny: bezpośrednie wejście do wiecznej szczęśliwości w niebie, bądź umożliwiające je oczyszczenie w czyśćcu, albo potępienie wieczne.

Tajemnica życia pośmiertnego dopełni się wraz z Sądem Ostatecznym. Wtedy to ci, którzy pełnili dobre czyny, pójdą na zmartwychwstanie życia; ci, którzy pełnili złe czyny - na zmartwychwstanie potępienia. (J 5, 28-29) To zmartwychwstanie będzie miało charakter powszechny. Po nim "sprawiedliwi, uwielbieni w ciele i duszy, będą królować na zawsze z Chrystusem."

Chrześcijaństwo stanowczo odrzuca reinkarnację.

Od czasów apostolskich Kościół modli się za zmarłych przebywających w czyśćcu, pamiętając o nich szczególnie przy składaniu Ofiary Eucharystycznej. Szczególnym czasem tych modlitw jest Dzień Zaduszny i - tradycyjnie - cały miesiąc listopad.

Dzisiaj

Współcześnie chrześcijaństwo nie pozwala jednostce na podejmowanie decyzji o życiu innych (dyskusja wokół aborcji oraz kary śmierci), a także swoim (eutanazji). Chrześcijanie wierzą bowiem, iż życie daje Bóg i tylko Bóg ma prawo je odebrać.

Zobacz też: pogrzeb chrześcijański, świętych obcowanie.

Śmierć w islamie

W islamie śmierć jest przejściem z jednego życia do drugiego. Podobnie jak w chrześcijaństwie, wierzy się, że tylko Bóg ma prawo odebrać życie, ponieważ to On nam je dał. Islam nie uznaje eutanazji ani samobójstwa z tego właśnie względu. Dlatego samobójca, choćby robił to rzekomo w imię religii, nie tylko nie ma statusu męczennika, ale wręcz odstępcy od wiary, jako że uzurpował przywilej należny tylko Bogu - decydowanie o życiu własnym, a czasem innych ludzi, bezprawnie. To jest opinia akceptowana przez część teologów prawa w islamie; zdania są podzielone wśród nich co do tego, czy samobójca jest tylko grzesznikiem, czy bluźniercą, w zależności od motywów działania, jednak większość uważa pierwszą opcję za słuszną.

Aborcja jest dozwolona, ale tylko do trzech pierwszych miesięcy, gdyż muzułmanie wierzą, że człowiek otrzymuje duszę po upływie tego czasu i od tego momentu można uznać, że rozpoczęło się życie nowej istoty ludzkiej. Co więcej, aborcja jest dopuszczalna tylko w przypadku konieczności, jak na przykład zagrożenie życia lub zdrowia matki, wynikające ze skomplikowanej ciąży... Istnieją jednak wyjątki w islamie, jak w każdej religii, od każdej reguły. Jednym z nich jest aborcja w razie konieczności, innym zaś - kara śmierci za najcięższe zbrodnie. Niemniej jednak tylko wyrok sądowy o mocy prawnej, poparty niezbitymi i autentycznymi dowodami oraz zeznaniami naocznych i prawdomównych świadków może być podstawą do zastosowania kary śmierci, nie inaczej. Tam, gdzie prawo zwyczajowe nie koliduje z prawem religijnym, można stosować się do prawa zwyczajowego.

Według wierzeń muzułmanów po śmierci dusza spotyka dwóch aniołów śmierci – Munkara i Nakira. Aniołowie zadają jej pytania o przebieg życia. Dusze ludzi bogobojnych są pozostawione w spokoju i mogą oczekiwać na Sąd Ostateczny. Dusze grzeszników poddawane są torturze grobu, która jest niejako wstępem do mąk piekielnych.

Dusze tych, którzy zginęli w wyniku prześladowania za wiarę, idą prosto do raju. Strefa pomiędzy rajem, piekłem i niebiosami, to Barzah, jest to coś w rodzaju chrześcijańskiego czyśćca. Sam raj to jeszcze coś innego niż niebiosa, których jest siedem, tj. siedem sfer niebieskich, ponad którymi znajduje się raj...

Wierzący grzesznik po odbyciu kary w piekle, ma szansę na raj, a jeśli nie idzie do raju, to wychodzi z piekła i trafia do pierwszego nieba wg. islamu sunnickiego czterech szkół, tj. islamu większościowego, ale nieortodoksyjnego, w zależności od tego, co uznajemy za ortodoksję. Niewierzący natomiast pozostaje w piekle na zawsze. Dusze przechodzą po moście Sirat [Koran wspomina o nim], cienkim jak nić pajęcza, zanim wejdą do raju. Jest to próba, podczas której zasługujący na karę wpadają do piekła, inni zaś przechodzą go w różnym tempie, zależnie od swoich uczynków i stopnia pobożności.

Według Koranu każdy człowiek, nawet zbrodniarz, zasługuje na pogrzeb, który powinien odbyć się najpóźniej dobę po zgonie. Ceremonia pogrzebowa to krótka modlitwa oraz pochówek.

Śmierć w ujęciu antropologicznym

W społecznościach ludzkich istnieje wiele poglądów, co do istnienia życia po śmierci (piekło, niebo (raj), czyściec, nawie, reinkarnacja, dusza, duch, zmartwychwstanie, itp.). Większość z nich wytworzyła również liczne obrzędy pośmiertne (pogrzeb, cmentarz, mumifikacja, kremacja, nekrolog i inne).

Zobacz też

• ortotanazja, eutanazja
• samobójstwo, zabójstwo, seppuku
• apoptoza, nekroza
• żałoba, wdowieństwo
• tanatoterapia

Przeczytaj ostrzeżenie dotyczące informacji medycznych i pokrewnych zamieszczonych w Wikipedii.