Jer (głoska): Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
m WP:CHECK: opis obrazka z częściowym znacznikiem small
Tashi (dyskusja | edycje)
Redaktorzy
20 068 edycji
Poprawny tytuł
Linia 848: Linia 848:
* {{Cytuj |autor = Jared Klein, Brian Joseph, Matthias Fritz |tytuł = Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics |wydawca = De Gruyter Mouton |data = 2018 |isbn = 9783110542431 |odn = tak}}
* {{Cytuj |autor = Jared Klein, Brian Joseph, Matthias Fritz |tytuł = Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics |wydawca = De Gruyter Mouton |data = 2018 |isbn = 9783110542431 |odn = tak}}
* {{Cytuj |autor = [[Zenon Klemensiewicz]], [[Tadeusz Lehr-Spławiński]], [[Stanisław Urbańczyk]] |tytuł = Gramatyka historyczna języka polskiego |wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe |miejsce = Warszawa |data = 1964 |odn = {{odn/id|Klemensiewicz|1964}}}}
* {{Cytuj |autor = [[Zenon Klemensiewicz]], [[Tadeusz Lehr-Spławiński]], [[Stanisław Urbańczyk]] |tytuł = Gramatyka historyczna języka polskiego |wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe |miejsce = Warszawa |data = 1964 |odn = {{odn/id|Klemensiewicz|1964}}}}
* {{Cytuj |autor = Małgorzata Kułakowska, Agnieszka Myszka |tytuł = Na tropach przeszłości języka. Fonologia |miejsce = Rzeszów |wydawca = Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego |data = 2013 |isbn = 978-83-7338-913-7 |odn = tak}}
* {{Cytuj |autor = Małgorzata Kułakowska, Agnieszka Myszka |tytuł = Na tropach przeszłości języka. Fonetyka|miejsce = Rzeszów |wydawca = Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego |data = 2013 |isbn = 978-83-7338-913-7 |odn = tak}}
* {{Cytuj |autor=[[Jozef Mistrík]] |tytuł = [[Encyklopédia jazykovedy]] |data = 1993 |isbn = 8021502509 |wydanie = 1 |miejsce = Bratysława |wydawca = Obzor |oclc = 29200758 |język=sk |odn=tak}}
* {{Cytuj |autor=[[Jozef Mistrík]] |tytuł = [[Encyklopédia jazykovedy]] |data = 1993 |isbn = 8021502509 |wydanie = 1 |miejsce = Bratysława |wydawca = Obzor |oclc = 29200758 |język=sk |odn=tak}}
* {{Cytuj |autor = [[Leszek Moszyński]] |tytuł = Wstęp do filologii słowiańskiej |wydanie = II |wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN |miejsce = Warszawa |data = 2006 |isbn = 97883-01-14720-4 |odn = tak}}
* {{Cytuj |autor = [[Leszek Moszyński]] |tytuł = Wstęp do filologii słowiańskiej |wydanie = II |wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN |miejsce = Warszawa |data = 2006 |isbn = 97883-01-14720-4 |odn = tak}}

Wersja z 20:19, 17 maj 2021

ь
ъ

Jer – jedna z dwóch samogłosek występujących w języku prasłowiańskim, które różniły się od wszystkich pozostałych samogłosek krótszym czasem wymawiania. Od odpowiednich liter alfabetu używanego w staro-cerkiewno-słowiańskim zostały później nazwane jerami. Wyróżniano jer przedni (ь) i jer tylny (ъ). Pod koniec okresu języka prasłowiańskiego wytworzył się także podział na jery słabe i jery mocne, związany z pozycją tych samogłosek w wyrazie. W ciągu rozwoju poszczególnych języków słowiańskich jery słabe zanikały, a jery mocne wokalizowały się, tj. przechodziły w pełne samogłoski.

Zanik i wokalizacja jerów odbywały się w momencie rozpadu słowiańskiej wspólnoty językowej i wskazywane są jako koniec epoki prasłowiańskiej. Realizacja tych procesów wykazywała pewne różnice w różnych językach słowiańskich, wywierając duży wpływ na ich fonologię i morfologię. Zjawiska te doprowadziły do powstania alternacji typu samogłoska : zero morfologiczne. Poza tym mogły za sobą pociągnąć kolejne przemiany takie jak wzdłużenie zastępcze bądź różnego rodzaju uproszczenia, np. wyrównanie analogiczne i upodobnienie fonetyczne.

Pochodzenie jerów i ich charakterystyka

Przekształcenia samogłosek

Wyróżnia się dwa typy jerów:

  • jer przedni: ь (zwany „jerem miękkim”)[1][2] – samogłoska półwysoka przednia[3]
  • jer tylny: ъ (zwany „jerem twardym”)[1][2] – samogłoska półwysoka tylna[3].

Jery mogły występować w środku wyrazów i na ich końcu. Tworzyły osobne sylaby i niektóre wyrazy były zbudowane wyłącznie z takich jerowych sylab, np. *pьsъ[1].

Jery w języku prasłowiańskim powstały głównie w wyniku przemian praindoeuropejskich krótkich samogłosek ŭ i ĭ[4]. Samogłoska ь odpowiada na ogół dawnemu ĭ, a ъ odpowiada ŭ[5]. Przykładowo: pie. *gʰostĭs > psł. *gostь > pol. gość; pie. *sūnŭs > psł. *synъ > pol. syn[6]; pie. *mŭsom > psł. *mъxъ > pol. mech[7].

Język prasłowiański odziedziczył z poprzednich epok monoftongiczne fonemy samogłoskowe, które można uporządkować w pary różniące się między sobą długością (iloczasowy podział na krótkie i długie samogłoski). Z czasem obok tej opozycji iloczasowej zaczęła wykształcać się także opozycja brzmienia (barwy). Część dawnych samogłosek długich podwyższyła swoją artykulację na najwyższy poziom artykulacyjny, druga część – obniżyła na najniższy poziom. Dawne krótkie samogłoski przyjęły średni poziom artykulacyjny. Przyjmując, że czas trwania samogłoski krótkiej to 1 mora, samogłoski wysokie i niskie trwały 2 mory, a samogłoski średnie 1 morę. Półwysokie samogłoski, tj. jery ь i ъ (dawne krótkie ĭ i ŭ) skróciły się jeszcze bardziej do ½[8] i zmniejszyły swoją wyrazistość artykulacyjną[9]. W związku z tym, że były o połowę krótsze od samogłosek krótkich nazywane są samogłoskami zredukowanymi lub półsamogłoskami[9][10]. Jeszcze później, kiedy wytworzył się podział na jery mocne i słabe, czas trwania tych drugich można określić w przybliżeniu jako ¼[8].

W związku z tym, że przekształcenie głosek ĭ i ŭ w jery wiązało się ze zmniejszeniem napięcia[11] i obniżeniem artykulacji[4], ich barwa stała się bliższa neutralnej samogłosce szwa[12]. Przypuszcza się, że jer przedni był wymawiany jako głoska pośrednia między e i i[9] (jako /ɪ/)[13], a jer tylny jako głoska pośrednia między o i u[9] (jako /ʊ/ lub /ə/)[13]. Na pewnych obszarach różnica między tymi dwoma jerami mogła całkowicie się zatrzeć[11] i oba mogły być realizowane jako szwa[12]. Jery na pewnych pozycjach (tzw. jery słabe) wkrótce zanikły, a na innych pozycjach (tzw. jery mocne) zmieniły swoją barwę, zlewając się z innymi samogłoskami. Jedynie w języku bułgarskim i słoweńskim do dziś zachował się specjalny fonem wymawiany jako szwa lub podobnie, zapisywany w bułgarskim jako ъ, a w słoweńskim jako e[11].

Do innych źródeł jerów należą m.in.: indoeuropejskie końcówki –os, –on (dające w prasłowiańskim ъ[14], np. *dymъ z pie. *dʰuHmós)[7], redukcja samogłoski e (np. četyre → čьtyre[14]; *bьrati – *berǫ[5], redukcja w formach trybu rozkazującego pewnych czasowników *rьci – *rekǫ)[14]; redukcja o (np. *zъvati – *zovǫ[5][a]; pewne słowa zapożyczone do prasłowiańskiego zawierające u bądź i (np. *kъnędzь i *kotьlъ z języka gockiego, które w pragermańskiej epoce miały formę odpowiednio *kuningaz i *katilaz)[14]. W końcówkach fleksyjnych jery mogły się pojawiać w ramach dążności do „otwierania” sylab w związku z obowiązującym prawem sylaby otwartej[5][17].

Czas powstania jerów

Przed próbą określenia, kiedy pojawiły się jery, warto przedstawić, jak w ogóle rozumieć język prasłowiański na osi czasu. Wielu slawistów wyróżnia w języku prasłowiańskim dwa okresy[18]. W pierwszym okresie był to (stosunkowo)[19] homogeniczny[20] język Słowian, który wyodrębnił się ze wspólnoty bałtosłowiańskiej[18]. Drugi okres charakteryzuje się obniżeniem stopnia jedności językowej Słowian – wówczas zachodziły zarówno takie zmiany językowe, które dotyczyły wszystkich Słowian, jak i takie, które miały zasięg regionalny i stanowiły podwaliny dla późniejszego rozdziału na osobne języki słowiańskie[20][b][c]. Granica pomiędzy tymi okresami nie jest ostra. Przyjmuje się, że to przejście nastąpiło między V[23] a VII w.[20][19] i powiązane było w większym lub mniejszym stopniu z migracjami w ramach wielkiej wędrówki ludów[23]. Koniec epoki języka prasłowiańskiego (tj. koniec drugiego okresu) miał miejsce w X[24]–XI w.[20]

Według Zdzisława Stiebera jery w miejscu krótkich ĭ i ŭ pojawiły się po VI–VII w.[25] Według Jurija Szewelowa możliwe jest, że wyłoniły się dopiero w VIII w.[26] Szacunki dokonywane są m.in. na podstawie formy ówczesnych zapożyczeń z i do słowiańszczyzny[25] oraz formy toponimów. Fakt, że pierwszy słowiański alfabet (głagolica) z ok. 863 r. (a także kolejny – cyrylica pod koniec IX w.) miał osobne litery dla oznaczania głosek jerów, niezwiązane ani z i, ani z u, wskazuje na to, że głoski ĭ i ŭ musiały zaniknąć wcześniej[27]. Nie ma pewności, że nastąpiło to na całym obszarze słowiańskim równocześnie[28].

Ewolucja jerów

Podział na jery słabe i mocne

W systemie opartym na opozycji samogłosek krótkich i długich jery mogły stanowić dość rażącą anomalię[10], dlatego ostatecznie nie utrzymały się długo[11]. Pod koniec epoki prasłowiańskiej[10] pojawiły się tendencje osłabienia artykulacji jerów w określonych pozycjach. Pojawiło się dodatkowe rozróżnienie na jer słaby (ь̯, ъ̯) i jer mocny (ь̥, ъ̥)[3]. W pozycjach mocnych jery wymawiano mocniej, wyraźniej i nieco dłużej, a w pozostałych pozycjach – słabiej i jeszcze krócej niż dotychczas[10].

Jery słabe zajmowały następujące pozycje w wyrazie:

  • na końcu wyrazu – w wygłosie, np. domъ̯, konь̯
  • w sylabie poprzedzającej sylabę z pełną (niejerową) samogłoską, np. dъ̯va
  • w sylabie poprzedzającej sylabę z jerem w pozycji mocnej, tj. takim, który nie ulegał redukcji, a wzmocnieniu, np. pь̯sъ̥kъ̯[9][29].

Jer był mocny tylko w zgłosce przed sylabą z jerem słabym. Jeśli sylab jerowych było więcej, to jerem słabym był jer nieparzysty, licząc od końca wyrazu, a jerem mocnym – parzysty[30]. Jeśli sylaby z jerami były przedzielone sylabą z samogłoską pełną, to poprzedzająca ją sylaba z jerem była w pozycji słabej, np. *sъ̯borъ̯ > zbór[31].

Osłabianie jerów słabych było kompensowane wzmacnianiem jerów mocnych – poprzedzającą mocną półsamogłoskę wydłużano o tyle, o ile skracał się jer następujący. Zachodziło tym samym tzw. wzdłużenie zastępcze o kierunku wstecznym[29]. Takie rozmieszczenie jerów słabych (tj. w wygłosie lub w zgłosce poprzedzającej sylabę z jerem mocnym bądź inną samogłoską) budowało swego rodzaju rytmikę (prawo Havlíka). W przybliżeniu można ją przedstawić jako sąsiadowanie sylaby mocnej i słabej (nie: mocna + mocna, słaba + słaba)[32], a w odniesieniu do jerów – niewystępowanie w obu sąsiadujących sylabach bardzo krótkich samogłosek, jakimi były jery)[13][d]. Współcześnie taką tendencję prozodyjną można zaobserwować w językach mających iloczas, np. w czeskim (sylaba długa + krótka lub krótka + długa)[32]. Pierwotnie regularny stan uwarunkowany prawem Havlíka zmieniał się pod wpływem wyrównań analogicznych. Ponadto pewne trudne do wymówienia zbitki spółgłoskowe powstałe po zaniku słabych jerów mogły być niedopuszczalne w niektórych językach, np. z psł. *stь̯blo powstał słowacki wyraz steblo[2] (ale pol. źdźbło)[34]; z psł. *stь̯klo powstało rosyjskie стекло (stiekło)[2] (pol. szkło), a z psł. *krъ̯ve (dopełniacz)[35] rosyjska forma крови (krowi) (pol. krwi)[36].

Sylaby przyimkowe stanowiły prokliktyki – łączyły się w całość akcentuacyjną z następującymi po nich wyrazami, stanowiły niejako część wyrazu, z którym dany przyimek się łączył, np. vъ̯‿noci (pol. w nocy), vъ̥‿mь̯glě (pol. we mgle), nadъ̥‿mъ̯nojǫ (pol. nade mną)[37].

Zanik i wokalizacja jerów

Osłabianie jerów słabych i wzmacnianie jerów mocnych doprowadziło do tego, że od X do XII w. na niemal całym obszarze słowiańskim następował zanik jerów słabych i wokalizacja jerów mocnych (przekształcanie się w pełne samogłoski)[38][e]. O ile pojawienie się jerów miało miejsce w czasach przedpiśmiennych dla Słowian, o tyle ich zanik można zaobserwować w najstarszych słowiańskich zapisach[40]. Najstarszym językiem literackim Słowian jest język staro-cerkiewno-słowiański uformowany w IX w., jednak najstarsze zachowane teksty, odpisy, pochodzą z końca X i początku XI w.[41] W zabytkach języka staro-cerkiewno-słowiańskiego często spotyka się zapisy świadczące o zaniku jerów słabych, np. kto zamiast kъto, natomiast w pozycjach mocnych – zastępowanie jeru przedniego literą e, a tylnego – literą o, np. šedъ zamiast sьdъ, sonъ zamiast sъnъ. Ponadto w pozycjach słabych zdarzały się pomyłki w użyciu jeru tylnego i przedniego, co świadczy o tym, że jery słabe w okresie kopiowania tych tekstów nie były już wymawiane[42]. Jednak w czasie, gdy język ten powstał, w IX w., jery były pełnoprawnymi głoskami, a sylaby z jerami słabymi były w najstarszych tekstach liczone w wierszu sylabicznym tak jak inne sylaby[f]. Jeszcze w Mszale kijowskim z X w. dość poprawnie odtworzone zostały zanikające wtedy jery[44]. Staro-cerkiewno-słowiański z XI w. zachowuje jery w tekstach tylko przez tradycję, w wymowie już one nie istniały[45].

Sposób realizacji dawnych jerów mocnych w wybranych językach słowiańskich (formy powstałe w wyniku wokalizacji jerów)[46]
Język Jer przedni Jer tylny Przykłady
*dьnь *pьsъ *lьnъ *sъnъ *dъždžь[47] *pěsъkъ
polski /'e/ /e/ dzień pies len[g] sen deszcz piasek
czeski /e/ den pes len sen déšť písek
słowacki /e/ /e/, /a/, /o/ deň pes ľan sen dážď piesok
rosyjski /'e/ /o/ день (dien´) пёс[h] (pios) лён[h] (lon) сон (son) дождь (dożd´) песок (piesok)
ukraiński /e/ /o/ день (den´) пес (pes) лен (łen) сон (son) дощ (doszcz) пісок (pisok)
serbsko-chorwacki /a/ dan pas lan san dažd pesak, pijesak
słoweński /a/, /ə/ dan pes lan sen dež pesek
bułgarski /e/ /ə/ ден (den) пес (pes) лен (len) сън (syn) дъжд (dyżd) пясък (pjasyk)
macedoński /e/ /o/ ден (den) пес (pes) лен (łen) сон (son) дожд (dożd) песок (pesok)
Wybrane wyrazy w różnych językach słowiańskich, które niegdyś zawierały jery słabe
Język Przykłady
*domъ *tьma *rъďa *bьčela *sъpati *sъsati
polski dom ćma rdza pszczoła spać ssać
czeski dům tma rez včela spát sát
słowacki dom tma hrdza včela spať sať
rosyjski дом (dom) тьма (t´ma) ржа (rża) (przest.) пчела (pczeła) спать (spat´) сосать (sosat´)
ukraiński дім (dim) тьма (t´ma) іржа, ржа (irża) бджола (bdżoła) спати (spaty) ссати (ssaty)
serbsko-chorwacki dom tama rđa, hrđa pčela spati sisati
słoweński dom tema rja čebela spati sesati
bułgarski дом (dom) тъма (tyma) ръжда (ryżda) пчела (pczeła) спя (spja) -
macedoński дом (dom) - ’рѓа (’rǵa) пчела (pczeła) спие (spie) -

Wokalizacja jerów mocnych zachodziła już po rozpadzie językowej wspólnoty słowiańskiej i nie doprowadziła ona do powstania takich samych samogłosek we wszystkich językach słowiańskich. Co więcej, w obrębie niektórych języków wokalizacja dała różne samogłoski zależnie przykładowo od tego, czy pierwotnie jery były przednie, czy tylne, np. z psł. *dь̥nь̯, *sъ̥nъ̯ powstał w ros. день (dien´), сон (son); w bułg. ден (den), сън (syn). W języku polskim istnieje rozróżnienie między dawnymi dwoma jerami w postaci różnicy między twardością a miękkością poprzedzającej spółgłoski, np. pol. dzień (dź miękkie), sen (twarde s). W niektórych językach jery zwokalizowały się w jedną samogłoskę bez żadnego rozróżnienia jakościowego, np. serb.-chorw. dan, san[51].

Najpóźniej zanik jerów słabych nastąpił na północnym wschodzie słowiańszczyzny. Znakomicie zachowane są jery w Ewangeliarzu Ostromira z 1056–1057, lepiej nawet niż zabytkach należących do kanonu języka staro-cerkiewno-słowiańskiego. Dla porównania w języku czeskim w XI w. jerów słabych już nie było, a jery mocne (przednie i tylne) przeszły w e. To zlanie się jerów można zaobserwować w pisowni we Fragmentach praskich[52].

W językach wschodniosłowiańskich zanik i wokalizacja jerów zaszła pod koniec XII w. – jery w pozycji mocnej były realizowane jako e (jer przedni) lub o (jer tylny)[52]. Podobne zmiany zaszły niezależnie już w XI w. w części dialektów bułgarskich i macedońskich. Jednak w dialektach północno-wschodnio-bułgarskich[52] (które potem stały się podstawą bułgarskiego języka literackiego)[53] jer tylny nie przeszedł w o, a zachował najprawdopodobniej pierwotne brzmienie[52].

W zabytkach z XII w. z obszaru serbsko-chorwackiego oba jery zlały się w jeden dźwięk, a ten z czasem zlał się z dawnym a z wyjątkiem niektórych gwar czarnogórskich. Podobnie jery zlały się w słoweńskim i dialekcie kajkawskim, ale w pozycji mocnej przekształciły się one ostatecznie w e lub a (np. słoweń. dan, sen)[52] (przy czym w słoweńskim litera e reprezentuje tu głoskę schwa)[11]. Jery zlały się także na obszarze lechickim, czeskim i w części dialektów słowackich, dając e. W dialektach środkowosłowackich jer tylny dał e, o lub a, natomiast jer przedni przeszedł na ogół w e[52].

Zanik i wokalizacja jerów w polszczyźnie

W żadnym zabytku języka polskiego nie stwierdzono zapisu jerów, więc z pewnością zniknęły w epoce przedpiśmiennej (przed XII w.), najprawdopodobniej w wieku XI w.[54] W najstarszym zabytku – Bulli gnieźnieńskiej jery w pozycji słabej nie są w żaden sposób zaznaczone grafemami (literami), natomiast tam, gdzie w języku prasłowiańskim były jery w pozycji mocnej, występuje samogłoska e, np. Kwiatek (z psł. *květъ̥kъ̯) zapisywany jest jako Quatec[55].

W języku polskim jer słaby tylny zanikł całkowicie, np. *synъ̯ – syn. Jer słaby przedni po zaniku mógł pozostawiać po sobie zmiękczoną poprzedzającą spółgłoskę, np. *koňь̯ – koń. Jer mocny tylny zwokalizował się w e, np. *dъ̥xъ̯ – dech. Jer mocny przedni zwokalizował się w ´e, zmiękczając poprzedzającą spółgłoskę, np. *vь̥sь̯ – wieś[37]. Jeśli przed jerem tylnym (twardym) stała spółgłoska miękkopodniebienna, również ulegała w polszczyźnie zmiękczeniu, np. z *kъlbasa powstała forma kiełbasa[56].

Przegłos miał miejsce po rozpadzie wspólnoty prasłowiańskiej, wystąpił tylko w części języków słowiańskich, objął m.in. języki lechickie (przegłos lechicki). Był to jednak proces wcześniejszy niż wokalizacja jerów, dlatego e pochodzenia jerowego nie ulegało przegłosowi (stąd w polszczyźnie forma sen, pies a nie son, pios)[57]. Jednak w niektórych wyrazach ь przeszło w ‘e a następnie w ‘o: dzionek (od dzień < *dьnь), wioska (od wieś < *vьsь) oraz osioł, kozioł z pierwotnych osieł < *osьlъ, kozieł < *kozьlъ[32]. Są to przykłady tzw. fałszywego przegłosu[58][i].

Nieregularności

W pewnym momencie, jeszcze przed wokalizacją, nastąpiła, jak się zdaje niekonsekwentnie, wymiana jerów miękkich na twarde przed spółgłoską twardą i zmiana jerów twardych na miękkie przed spółgłoską choćby jedynie lekko fonetycznie zmiękczoną. W związku z tym przykładowo w staro-cerkiewno-słowiańskim vъně zamieniło się w vьně, a vьdova w vъdova. Forma deska w polszczyźnie i доска (doska) w języku rosyjskim świadczy o tym, że bezpośrednio przed wokalizacją był w tym słowie jer tylny *dъska. Tymczasem pierwotnie był tam jer przedni (miękki) *dьska (świadczy o tym łaciński dĭscus)[45]. Innym przykładem tego typu nieregularności jest obecność w języku słowackim form orol (psł. *orьlъ, pol. orzeł), ovos (psł. *ovьsъ, pol. owies), gdzie być może jeszcze przed wokalizacją mocne jery przednie przeszły w jery tylne[59]. Takie zjawiska występują sporadycznie w językach słowiańskich[60].

Zdarzają się poza tym przestawki między głoskami w sąsiedztwie jerów, np. psł. *vьśь, ros. весь, ale serb.-chorw. sav, czes. vše[61].

Przykłady nieregularności w wokalizacji jerów[60]
prasłowiański polski czeski słowacki rosyjski ukraiński serbsko-chorwacki słoweński bułgarski
*tьnъkъ cienki tenký tenký тонкий (tonkij) тонкий (tonkyj) tanak tanek тънък (tynyk)
*dъska / *dьska[62] deska deska doska доска (doska) дошка (doszka) daska deska дъска (dyska)

W przypadku języka polskiego niektóre zmiękczone spółgłoski po zaniku jeru przedniego ulegały na różnych etapach rozwoju polszczyzny stwardnieniu (dyspalatalizacji)[63], przez co we współczesnych formach wyrazów może być zatarta dawna obecność zmiękczającego jeru. Najdawniejsza dyspalatalizacja dotyczyła miękkich spółgłosek w pozycji przed inną spółgłoską twardą, np. *pisьmo → pis’mo → pismo (ś → s); *kozьla → koz’la → kozła (ź → z)[64][65]; *pьsa → p’sa → psa (p’ → p) [66]. Istnieją jednak od tej reguły wyjątki – przypadki, w których stwardnienie nie zaszło, np. *tьma → ćma, *grozьnъjь → groźny[67][65]. Przykładem stwardnienia, które zaszło w późniejszym okresie (XV–XVI w.) jest *ocьtъ → *oc’et → ocet[65].

Konsekwencje zaniku i wokalizacji jerów

Konsekwencjami zaniku i wokalizacji jerów są:

  • zniesienie prasłowiańskiego prawa sylaby otwartej – przed zanikiem jerów wszystkie sylaby kończyły się samogłoskami; od tej pory – niekoniecznie, np. *domъ̯ > dom, *babъ̯ka > babka[68]. Zanik jerów słabych doprowadził też do zmniejszenia liczby sylab[69]
  • powstanie zbitek spółgłoskowych, czasem trudnych do wymówienia, sprzyjających różnym zmianom fonetycznym i upodobnieniom. Przykładowo w wyrazie babka obie spółgłoski b zachowywały dźwięczność dopóki oddzielone były jerem ъ. Gdy jedna ze spółgłosek b znalazła się w bezpośrednim sąsiedztwie spółgłoski k, nastąpiło upodobnienie względem dźwięczności i przejście w wymowie w /p/, tj. /bapka/[70] Jer na końcu słów przestał też podtrzymywać dźwięczność wygłosowych spółgłosek i stawały się one bezdźwięczne, np. w *mǫžь – mąż litera ž zaczęła być wymawiana jako sz /ʂ/ a nie ż /ʐ/[68]. Powstałe skomplikowane grupy spółgłoskowe zostały z czasem uproszczone, np. *městьskъjь > mieśćsky > miejski; *mǫžьstvo > mężstwo > męstwo[71].
  • zniesienie prawa korelacji miękkości – u schyłku prasłowiańskiej epoki, zwłaszcza na północnym obszarze słowiańszczyzny[72], samogłoski przednie występowały tylko po spółgłoskach miękkich (bo je palatalizowały), a samogłoski tylne – po twardych. Wokalizacja ъ̥ doprowadziła do powstania samogłoski e, która mimo że jest przednia, nie powoduje zmiękczania stojącej przed nią spółgłoski, np. *mъ̥xъ̯ > mech[68].
  • powstanie samodzielnych fonemów miękkich (m.in. w polszczyźnie, czeszczyźnie)[73] – miękkość spółgłoski przestała być uzależniona od sąsiadującej z nią samogłoski. Przykładowo *pěsnь̯ przeszło w pieśń i w tym słowie dla spółgłoski ń miękkość jest cechą dystynktywną[68], z osobnym miejscem artykulacji[73], niezależną od sąsiedztwa[68]. W języku polskim prócz ń do tego typu fonemów należą te reprezentowane przez spółgłoski ć, dź, ś, ź; w czeskim – ť, ď, ň[73].
  • przyczynienie się do zaniku miękkości spółgłosek wargowych w niektórych pozycjach – w wyniku usunięcia samogłoski podtrzymującej artykulację miękkości (jeru) spółgłoski wargowe w pewnych pozycjach z biegiem czasu mogły tracić miękkość, np. w wyrazie gołąb spółgłoska b była miękka zarówno w prasłowiańskim *golǫbь, jak i w polszczyźnie do około XVII w., a palatalność tej spółgłoski była zaznaczana jeszcze w XIX w. (gołąb´)[j]. Współcześnie o tej dawnej miękkości świadczy dopełniacz – gołębia (a nie: gołęba)[68].
  • powstanie oboczności typu samogłoska : zero morfologiczne[75] – w przypadku języka polskiego są to alternacje e : ø (< ъ̥ : ъ̯) i ´e : ø (< ь̥ : ь̯) (tzw. e ruchome), np. kotek – kotka, kupiec – kupca[70].
  • przyczynienie się do powstania wyrównań analogicznych w odmianie wyrazów – eliminacji oboczności powstałych po zaniku i wokalizacji jerów komplikujących odmianę, np. prasłowiańskie *šь̯vь̥cь̯ w mianowniku i jego dopełniacz *šь̥vь̯ca przeszło w staropolski szwiec w mianowniku i szewca w dopełniaczu. W wyniku wyrównań analogicznych nastąpiło przeniesienie tematu przypadków zależnych do mianownika i powstanie formy szewc[69] (porównaj cz. švec – ševce, ukr. швець – шевця (szwec´ – szewcia)).
  • wzdłużenie zastępcze – w wyniku zaniku jerów w wygłosie powstały w niektórych językach słowiańskich nowe samogłoski długie, czego współcześnie śladem w polszczyźnie jest wymiana o : ó w tematach, np. róg – rogu, brzoza – brzóz[76].
  • uproszczenie systemu wokalicznego – w miejsce trójelementowego układu iloczasowego z jerami powstał prosty podział na samogłoski krótkie i długie[71].

Procesy te miały zatem bardzo duży wpływ na fonologię, budowę sylab i morfologię. Dokonanie się ich może być postrzegane jako koniec epoki (późnego) języka prasłowiańskiego i początek historii poszczególnych języków słowiańskich[13]. Ogólny kierunek ewolucji jerów zarysował się jeszcze w epoce prasłowiańskiej, natomiast realizacja tych zmian mogła się różnić w poszczególnych językach i dialektach[77]. Wokalizacja jerów mocnych następowała po rozpadzie słowiańskiej wspólnoty, dlatego jej efektem są różne głoski w różnych językach[78].

Alternacja samogłoska : zero morfologiczne

W zależności od końcówek fleksyjnych lub pod wpływem przyrostków mogła zmieniać się pozycja mocnego i słabego jeru, np. mianownik *pь̥sъ̯ – pies, dopełniacz *pь̯sa – psa; mianownik *květъ̥kъ̯ – kwiatek, dopełniacz *květъ̯ka – kwiatka[79]. Jer mocny wymieniał się na jer słaby, który ostatecznie całkiem zanikł[37]. Dlatego też praktycznie we wszystkich językach słowiańskich istnieje taka oboczność polegająca na wymianie głoski powstałej z jeru mocnego na zero morfologiczne (czyli brak głoski)[79]. W przypadku języka polskiego są to alternacje e : ø, ´e : ø[37] nazywane e ruchomym[1] (analogicznie w języku czeskim alternacje e : ø to tzw. pohyblivé e)[80].

W przypadku wyrazów, które pierwotnie nie zawierały mocnych jerów takie alternacje nie występują, np. bies – biesa (bo: *běsъ), człowiek – człowieka (bo: *čelověkъ), leń – lenia (bo: *lěnь)[81].

Alternacje typu samogłoska pochodząca z jeru mocnego : zero morfologiczne przedstawione w różnych językach słowiańskich
prasłowiański polski czeski słowacki rosyjski ukraiński serbsko-chorwacki słoweński
*pьsъ - *pьsa pies - psa pes - psa pes - psa пёс - пса (pios - psa) пес - пса (pes - psa) pas - psa pes - psa
*lьvъ - *lьva lew - lwa lev - lva lev - leva лев - львa (lew - lwa) лев - лева (łew - łewa) lav - lava lev - leva
*kotьlъ - *kotьla kocioł - kotła[k] kotel - kotle kotol - kotla котёл - котлa (kotioł - kotła) котел - котлa (koteł - kotła) kotao - kotla kotel - kotle
*sъnъ - *sъna sen - snu sen - snu[l] sen - sna сон - сна (son - sna) сон - сну (son - snu) san - sna sen - sna
*zamъkъ - *zamъka zamek - zamku zámek - zámku zámok - zámku замок - замка (zamok - zamka) замок - замка (zamok - zamka) zamak - zamka -
*sъbьrati - *sъberǫ[84] zebrać - zbiorę sebrat - seberu zobrať - zoberú собрать - соберу (sobrat´ - sobieru) зібрати - зберу (zibraty - zberu) sabrati - saberem zbrati - zberem

Przekształcenie jerów jest przyczyną zmiany postaci tematu fleksyjnego w formach czasownika iść w czasie przeszłym: szedłem, szedłeś, szedł, ale: szłam, szłaś, szła. Forma szedł pochodzi od prasłowiańskiej formy imiesłowu czasu przeszłego *šь̥dlъ̯; forma szła od *šь̯dla, a szło od *šь̯dlo. W wyniku zaniku jerów słabych i wokalizacji mocnych formy te przeszły w odpowiednio: szedł, szdła, szdło. Trudna do wymowy zbitka szdł została uproszczona do szł, stąd ostatecznie szła i szło[85].

Formy 3. os. czasownika iść w czasie przeszłym w r. męskim i żeńskim w wybranych językach słowiańskich
prasłowiański

(imiesłów)

polski czeski słowacki rosyjski
*šьdlъ - *šьdla szedł - szła šel - šla išiel - išla шёл - шла (szoł - szła)

W polszczyźnie do innych alternacji typu samogłoska po zwokalizowanym jerze : zero morfologiczne (e ruchome) należy: bluzeczka : bluzka, godzien : godny, jeden : jedna, odesłać : odsyłać, ze szkła : z szeregu, wysechł : wyschła, byłem (był + (e)m) : byłam[86]. Dla niemal wszystkich wyrazów zawierających e pochodzenia jerowego można utworzyć formy oboczne lub wyrazy pokrewne, w których jer zanikł, np. *tьmьnъjь > ciemny; *tьma > ćma (w pierwotnym znaczeniu – ciemność)[31].

Jery sekundarne

Wymiana samogłoski odpowiadającej zwokalizowanemu jerowi na zero morfologiczne rozwinęła się w niektórych słowach w miejscach, gdzie w formach prasłowiańskich nie było jeru. W polszczyźnie takie nieuzasadnione historycznie e bywa nazywane analogicznym e ruchomym[87]. Można przyjąć, że powstało ono na bazie jeru nazywanego nieetymologicznym[78] lub sekundarnym. Jego pojawienie się ma związek ze zmianą budowy sylaby w wyniku zaniku końcowych jerów słabych[88]. Na podstawie współczesnych form wyrazów często nie jest możliwe wskazanie, które jery można uznać za sekundarne, a które za prymarne (obecne w języku prasłowiańskim). Są jednak pewne kryteria, które pozwalają je odróżnić takie jak reguły fonotaktyczne czy porównanie z innymi indoeuropejskimi językami. Poza tym w klasycznym języku staro-cerkiewno-słowiańskim nie było jerów sekundarnych[88].

Taka dodana samogłoska występuje m.in. w słowach z dawnymi końcówkami –dlo, –slo, –tva, np. mydło (psł. *mydlo) – mydeł; masło (psł. *maslo) – maseł; brzytwa (psł. *britva) – brzytew i w formach zdrobnionych tych wyrazów, w których słabe jery uległy wokalizacji zamiast zanikowi, np. mydełko zamiast mydłko (bo *mydlъ̯ko a nie *mydъ̥lъ̯ko)[87] (jednak w języku staropolskim w dopełniaczu l. mn. obecne były formy typu gardł, biodr, sosn, skrzydł[88]). Poza tym pojawia się w takich słowach jak osiem (psł. *osmь) – ośmiu, ogień (psł. *ogňь) – ognia, węgiel (psł. *ǫglь) – węgla[76] dla wzmocnienia końcowej grupy spółgłosek (uniknięcie form ośm, ogń, węgl). Na podobnej zasadzie w polskich gwarach powstała wymowa wiater, Pioter, liter, meter[1]. W gwarach występuje także czasem stałe e w miejscu e ruchomego w języku literackim, np. mech – mechu, bez – bezu[89]. Podobnie w języku czeskim po pewnym rozchwianiu mogła ustalić się wersja ze stałym e, np. bez : bezu (pol. bez : bzu), blecha : blechy < psł. *blъ̯xa : *blъ̯xy (słow. blcha : blchy, pol. pchła : pchły)[78].

Jery sekundarne – porównanie języków słowiańskich
prasłowiański polski czeski słowacki rosyjski ukraiński serbsko-chorwacki słoweński
*ogňь - *ogňi ogień - ognia oheň - ohně oheň - ohňa огонь - огня (ogon´ - ognia) вогонь - вогню (wohon´ - wohniu) oganj - ognja ogenj - ognja
*osmь - *osme osiem - ośmiu osm - osmi osem - ôsmich восемь - восьми (wosiem´ - wos´mi) вісім - восьми (wisim - wos´my) osam osem - osmih
*ǫglь - *ǫgli węgiel - węgla uhel - uhle, uhlu uhlie - uhlia уголь - угля (ugol´ - ugola) вугілля - вугілля (wuhiłla - wuhiłla) ugalj - uglja ogel - ogla
*větrъ - *větra wiatr - wiatru vítr - větru vietor - vetra ветер - ветра (wietier - wietra) вітер - вітру (witer - witru) v(j)etar - v(j)etra veter - vetra
*maslo - *maslъ masło - maseł máslo - másel maslo - masiel масло - масел (masło - masieł) масло - масел (masło - maseł) maslo - masala / masla maslo
*mydlo - *mydlъ mydło - mydeł mýdlo - mýdel mydlo - mydiel мыло - мыл (myło - mył) мило - мил (myło - mył) - milo - mil

Tego typu alternacje mogą występować w pewnych zbitkach spółgłoskowych, zwłaszcza takich zawierających jeden sonorant. Przykładowo z *Petrъ w serbsko-chorwackim powstał Petar (w dopełniaczu: Petra), a z *dobrъ powstał dobar (przymiotnik rodzaju męskiego), a w rodzaju żeńskim – dobra[90]. Formy typu *neslъ, *moglъ w językach wschodniosłowiańskich utraciły /l/ (ros. нёс, мог (nios, mog); natomiast w rodzaju żeńskim: несла, могла (niesła, mogła)). W językach mających sylabiczne l̥ niepotrzebne były modyfikacje po utracie jerów (po czesku: nesl, mohl), a jednak samogłoska może zostać dodana (po słowacku: niesol, mohol). W języku polskim takie zbitki spółgłoskowe są tolerowane (niósł, mógł), natomiast nie są w serbsko-chorwackim (nesao, mogao, formy żeńskie: nesla, mogla), gdzie końcowe /l/ przeszło w /o/[91].

W polszczyźnie ruchome e pojawiało także w zapożyczonych słowach, w których e nie pochodziło od jeru, np. kartofel : kartofla, sweter : swetra. Taka adaptacja słów obcego pochodzenia nie zachodziła od razu. Przykładowo wyrazy zapożyczone z języka niemieckiego zakończone w nim na –ung miały początkowo w języku polskim końcówkę –unk[92], np. rachunk, frasunk, szacunk, formy obecne jeszcze w XVI w.[76] Występowała ona np. w tytule dzieła Mikołaja Reja „Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego”. Później dodano do tych wyrazów e ruchome na wzór rodzimych z końcówką –ek lub –´ek: wizerunek – wizerunku (od niem. Visierung). W wielu jednak zapożyczeniach, zwłaszcza nowszych, nie występuje alternacja z zerem, np. fotel : fotela (nie: fotla), laser : lasera. O odmianie decyduje uzus (zwyczaj językowy)[92]. Nieregularności podobnego typu można odnaleźć także w języku czeskim, porównując mianownik l. poj. z dopełniaczem l. mn., np. kvarta : kvart, ale palma : palem, farma – farem[78].

E ruchome w nazwiskach w polszczyźnie

Problematyczna jest odmiana nazwisk zakończonych na spółgłoskę poprzedzoną samogłoską e. Nazwiska rodzimego pochodzenia z wyraźnymi słowiańskimi sufiksami tracą w odmianie e. Należą do nich te zakończone na: –ek (*–ъ̥kъ̯), –ec (*–ь̥cь̯), –eń (*–ь̥nь̯), np. Miodek – Miodka, Pawelec – Pawelca. Jednak w nazwiskach jednosylabowych e jest zachowane, także wtedy, gdy w odpowiadających im nazwach pospolitych to e jest ruchome, np. Lew – Lewa[m], Sen – Sena[92]. Niegdyś niestosowanie e ruchomego w nazwiskach słowiańskiego pochodzenia mogło być czasem postrzegane jako pewnego rodzaju snobizm. Stanisław Rospond w opracowaniu gramatyki wydanym w 1973 pisze, że być może w przyszłości będą zaaprobowane formy nazwisk Kozioła[n], Niemena czy Dudeka, aby odróżnić te nazwiska od słów o innym znaczeniu[32]. I rzeczywiście częściowo tak się stało – współcześnie jedyną możliwą formą dopełniacza nazwiska Niemen jest Niemena (nie: Niemna)[92][95], w przypadku nazwiska Kozioł można stosować zarówno formę Kozła, jak i Kozioła[96], ale dla nazwiska Dudek możliwa jest wyłącznie forma Dudka[97].

W przypadku nazwisk pochodzenia obcego mogą one w odmianie tracić e lub je zachowywać. Najlepiej zaadaptowane nazwiska zwykle mają e ruchome, a słabiej przyswojone zachowują e we wszystkich przypadkach, np. Tischner – Tischnera, Homer – Homera, Lelewel – Lelewela, Kamel – Kamela; ale: Wedel – Wedla, Luter – Lutra, Mendel – Mendla. Często o odmianie decyduje uzus i czasem dla pewnych nazwisk są możliwe dwa warianty, np. Jakiel – Jakla lub Jakiela; Skupień – Skupnia lub Skupienia; Engel – Engla lub Engela[92].

Wyrównania analogiczne wynikłe z rozwoju jerów

W niektórych wyrazach po procesach związanych z zanikiem i wokalizacją jerów zaszło ujednolicenie tematów z obocznościami[69] w ramach uproszczania systemu językowego. Proces ten nazywany jest wyrównaniem analogicznym. Formy rzadziej używane równały swoją postać do form używanych częściej. Przykładowo mianownikowa forma psł. *pь̯sъ̥kъ̯ przeszła w staropol. psek, a forma dopełniaczowa *pь̥sъ̯ka w pieska. Jednak w wyniku wyrównania analogicznego w miejscu jeru w temacie forma mianownikowa upodobniła się do tematu w dopełniaczu, stąd współcześnie piesek – pieska[98]. Na podobnej zasadzie przekształcały się *sъ̯jь̥mъ̯ – *sъ̥jь̯ma > sjem[o] – sejmu > sejm – sejmu; *domъ̯čь̥kъ̯ – *domъ̥čь̯ka > domczek – domeczka > domeczek – domeczka[69].

Niekiedy zdarzało się, że to mianownik wpływał na temat przypadków zależnych, np. *šь̯mъ̥rъ̯ – *šь̥mъ̯ra > szmer – szemra (por. szemrać) > szmer – szmeru; *dъ̥ždžь̯ – *dъ̯ždža > deżdż – dżdża > deszcz – deszczu (po ubezdźwięcznieniu)[69].

Już w Bulli gnieźnieńskiej niektóre nazwy osobowe w mianowniku zamiast przybrać końcówkę –ek, –ec uległy wyrównaniu analogicznemu do przypadków zależnych z przyrostkiem –k, –c, np. Domk, Krostawc, Blizk[69]. To zjawisko miało regionalny charakter[98]. Na północy Polski szerzyły się wyrazy z przyrostkiem –k, –c zamiast –ek, –ec w dopełniaczu liczby mnogiej, które były następstwem wyrównania analogicznego mianownika, np. Suwałki – Suwałk, Mikołajki – Mikołajk, gruszki – gruszk (zamiast Suwałek[p], Mikołajek, gruszek). Obecnie końcówek –k, –c używa się na Kaszubach, np. ptoszk, łokc[1].

Forma dopełniacza l. mn. słowa deska – desk (psł. *dъ̥skъ̯) upodobniła się do form dopełniacza l. mn. innych rzeczowników i przyjęła postać desek, podobnie jak np. misek (gdzie –e– jest uzasadnione historycznie mocnym jerem). Natomiast pierwotny mianownik l. poj. *dъ̯ska > dska > cka został zamieniony na deska[99].

W niektórych przypadkach rozwój jerów i wtórne procesy fonetyczne doprowadziły do pewnej rozbieżności w tematach, np. *dъ̥xъ̯ – *dъ̯xa > dex – dxa > dech – tchu[99]

W przyimkach jery w wygłosie mogły przekształcić się w e wygłosowe zamiast ulec redukcji, ale było to możliwe dlatego, że przyimki są niesamodzielne pod względem akcentowym. Wokalizacja i zanikanie jerów musi więc być rozważane w całych wyrażeniach przyimkowych traktowanych jako jeden wyraz. Jeśli w wyrazie określanym znajdował się jer słaby w sylabie nagłosowej, to jer wygłosowy przyimka stawał się jerem mocnym i wokalizował się, np. *vъ̥ sъ̯ne > we śnie[98]. Jednak w niektórych przypadkach samogłoska e pojawiła się w przyimkach również w pozycjach, w których nie było to uzasadnione jerem mocnym, np. *zъ̯ sobojǫ > ze sobą. Taka zmiana była związana z koniecznością oddzielenia trudnych do wymówienia zbitek spółgłoskowych[98].

Przyimek ku pochodzi od *kъ̯ i w niektórych archaicznych wyrażeniach można zaobserwować dawną formę powstałą po zaniku tamtejszego jeru, np. w pieśni „Wesoły nam dziś dzień nastał” we fragmencie: Król niebieski k’nam zawitał[98]. Spółgłoska u w przyimku ku pojawiła się wtórnie, być może przez tzw. atrakcję morfologiczną, jako że przyimek ten łączył się stale z celownikiem, a w rzeczownikach w tym przypadku gramatycznym dominowała końcówka –u[32][98].

Wzdłużenie zastępcze

Wzdłużenie zastępcze w polszczyźnie

Rozwój samogłosek nosowych w polszczyźnie z uwzględnieniem wzdłużenia zastępczego po zaniku jerów
Zgodnie z prawem korelacji miękkości nosowa samogłoska przednia ę zmiękczała poprzedzające spółgłoski, natomiast ǫ występowała po spółgłoskach twardych. Do XIII w. w polszczyźnie można było wyróżnić nosowe samogłoski krótkie (ǫ̆, ę̆) i długie (ǭ, ę̄) odziedziczone po języku prasłowiańskim, przy czym w wyniku zaniku jerów i ich wokalizacji długie nosowe samogłoski mogły się pojawić w miejscu, gdzie wcześniej występowały krótkie. W pewnym momencie obie samogłoski nosowe zaczęły obniżać swoją artykulację i w XIV w. zlały się w jedną samogłoskę ą w wariancie długim (ą̄) i krótkim (ą̆). Na przełomie XV i XVI w., kiedy zaczął zanikać iloczas, długa zaczęła być wymawiana jako ǫ, a krótka jako ę. Choć obie samogłoski nosowe podniosły artykulację, to jednak ta obniżona dłużej utrzymywała się przy dawnym długim wariancie i w ten sposób samogłoska ta została utrwalona w zapisie (tj. ą zamiast spodziewanego ǫ)[100].

Porównaj rozwój samogłosek nosowych związany z wzdłużeniem zastępczym:
*dǫ̆bъ > dǭb > dą̄b > dąb
*dǫ̆ba > dǫ̆ba > dą̆ba > dęba (dębu)

W niektórych słowach brak jest współcześnie alternacji ą : ę związanej z wzdłużeniem zastępczym, mimo że były warunki do zajścia tego procesu, np. ciąg – ciągu, łęg – łęgu. Jednak w epoce średniopolskiej część tych oboczności istniała, np. w Słowniku polszczyzny XVI w. można odnaleźć wymianę łąg – łęgu. Czasami alternacja ą : ę pojawia się, kiedy, wydawałoby się, nie było warunków do zajścia wzdłużenia zastępczego, np. ręka – rąk. Być może początkowo zjawisko to obejmowało także wyrazy z wygłosowymi bezdźwięcznymi spółgłoskami[100].

W związku z zanikiem jerów zachodziły wyrównania kompensacyjne – zanikający jer przekazywał sąsiedniej samogłosce czas, który był potrzebny na jego wymówienie. Wydłużał się więc czas wymawiania pełnych samogłosek, które znajdowały się w sylabach poprzedzających sylaby z zanikającym jerem. Jednak nie zawsze zanik słabego jeru skutkował wzdłużeniem, a efekt i warunki zajścia tego procesu w językach słowiańskich są bardzo skomplikowane i nie zawsze regularne[101].

W przypadku języka polskiego takie wydłużenie samogłoski, tzw. wzdłużenie zastępcze, nastąpiło w sylabie poprzedzającej jer wygłosowy i tylko wtedy, kiedy jer ten był poprzedzony spółgłoską dźwięczną (a właściwie fonologicznie niebezdźwięczną, bo również dotyczyło to: l, ł, r, r’, n, ń, m, m’)[45].

Konsekwencją tego zjawiska jest to, że krótkie samogłoski stawały się samogłoskami długimi[102], np. *mrŏzъ̯ > mrōz. W najbardziej konsekwentnej postaci zjawisko to można zaobserwować w przypadku rzeczowników z pierwotnie dźwięczną ostatnią spółgłoską[103]. W staropolszczyźnie występowały alternacje typu samogłoska długa : samogłoska krótka, np. nŏga – nōg, wōz – wŏza, krŏwa – krōw – krōwka, mą̄ż – mę̆ża[76].

Samogłoski w pozycji przed sylabą ze spółgłoską bezdźwięczną wydłużyły się niewystarczająco, aby móc je zaliczyć do samogłosek długich. Można je określić samogłoskami półdługimi, jednak już w okresie staropolskim utożsamiły się z krótkimi, więc tego typu wzdłużenia nie pozostawiły żadnego śladu, np. *nosъ̯ > nŏs (nos)[102].

Późniejszy zanik iloczasu w polszczyźnie, tj. zanik różnicowania samogłosek na długie i krótkie sprawił, że w miejscu niektórych długich samogłosek powstały samogłoski ścieśnione (pochylone). Samogłoski te miały wyższą artykulację niż samogłoski długie, z której powstały[102]. Przykładowo staropolskie długie ō przeszło w średniopolskie ó (o pochylone) realizowane jako dźwięk pośredni między o i u. Ostatecznie zaczęto tę głoskę w języku literackim i większości gwar polskich wypowiadać jak u – pierwsze rymy ó z u można znaleźć w drugiej połowie XIX w. Inne samogłoski ścieśnione – å oraz é również zlały się fonetycznie z innymi samogłoskami, ale w przeciwieństwie do ó ich znaki przestały być używane[104].

Powstała więc alternacja ó : o, np. mróz – mrozu, stóg – stogu, kóz – koza, niósł – niosła, plótł – plotła[102][103], mógł – mogła[105]. Takie oboczności nie występują, jeśli w wygłosie znajdowała się spółgłoska bezdźwięczna. Porównaj: róg : rogu – rok : roku; koza : kóz – kosa : kos; dwór – dworu; oś – osi; noc – nocy[103].

Wzdłużenie zastępcze doprowadziło do tego, że pojawiły się długie samogłoski nosowe w nowych pozycjach. Pierwotnie ę (samogłoska przednia) występowała wyłącznie po spółgłoskach miękkich, a ǫ jako tylna – po twardych. Występowały w wersji krótkiej ę̆, ǫ̆ i w wersji długiej ę̄, ǭ[106]. W XIV–XV w. długie samogłoski nosowe przeszły w ą̄, a krótkie w ą̆. W okresie zaniku iloczasu (XV–XVI w.) wytworzyła się nowa opozycja – krótkie samogłoski nosowe przeszły w ę, a długie w ǫ[107]. W wyniku wzdłużenia zastępczego przez zanik jerów powstała samogłoska nosowa długa w wyrazie *dǫbъ̯ > dǭb, ale nie w: *sǫpъ̯ > sǫ̆p (bo tu bezdźwięczna spółgłoska wygłosowa). Stąd ostatecznie dǭb przekształcił się w dąb, a sǫ̆p w sęp[106]. Powstały alternacje ą : ę, np. wąż – węża, gałąź, gałęzi[103].

Wzdłużenie zastępcze w polszczyźnie nie dotyczyło tylko o i samogłosek nosowych, jednak po wydłużaniu innych samogłosek nie ma już we współczesnym polskim języku ogólnym śladu. Czasem jednak w gwarach można jeszcze odnaleźć dawne alternacje (gdzie utrzymuje się jakaś różnica w wymowie dawnych samogłosek długich i krótkich) typu: dziåd – dziada (wymiana a pochylonego na tzw. a jasne[105]), chléb – chleba. Jeszcze szersza alternacja występuje w języku kaszubskim, gdzie dotyczy także samogłosek u oraz i, np. mlin – mlëna, lud – lëdu[103].

Wzdłużenie zastępcze zaszło także w o w wyrazach po przestawce z prasłowiańskiej grupy tert. Porównaj: brzoza – brzóz – brzezina, środa – śród – średni, przód – przodu – na przedzie[1].

Wzdłużenia samogłosek powstawały również przed spółgłoskami nosowymi, np. domъ̯ > dóm; konь̯ > kóń. Formy z ó w tego typu wyrazach były powszechne w dobie języka średniopolskiego. Przykładowo jeszcze w tekstach Słowackiego i Fredry obecne były formy takie jak psóm. Zostały one jednak usunięte z języka ogólnego wskutek hiperpoprawności w stosunku do dialektów ludowych[108]. W gwarach zachowały się także inne samogłoski ścieśnione, które mogły pochodzić z wzdłużenia zastępczego, np. a ścieśnione w słyszoł : słyszała[102].

Na wzór rodzimych wyrazów, w których w dopełniaczu liczby mnogiej zachodziło wzdłużenie zastępcze w związku z zanikiem końcowego jeru (np. gospoda – gospód), w wyrazach zapożyczonych na ogół również występuje alternacja o : ó (np. komoda – komód, moda – mód). Istnieją jednak wyjątki, np. metoda – metod, elektroda – elektrod[109].

Wzdłużenie zastępcze w innych językach słowiańskich

W języku górnołużyckim wzdłużenia zastępcze zaszły zarówno przed spółgłoską dźwięczną, jak i bezdźwięczną, np. dwór – dwora, kóń – konja, nóc – noce, hłós – hłosa[110]. W języku ukraińskim wzdłużenie zastępcze objawia się współcześnie alternacją /e/, /o/ : /i/, np. кінь : коня[111], ніч – ночі, двір – двора[110]. Niektórzy autorzy uznają jednak te alternacje za wynik innych przemian językowych[110][112]. Mniej lub bardziej wyraźne ślady wzdłużenia zastępczego można odnaleźć także w języku czeskim, słowackim, serbsko-chorwackim i białoruskim[45]. Nie ma śladów wzdłużenia zastępczego w języku rosyjskim oraz bułgarskim i macedońskim[113].

W przypadku takich języków jak czeski, słowacki, serbsko-chorwacki i słoweński należy odwołać się do dawnego systemu prozodycznego[114]. W języku prasłowiańskim można było początkowo wyróżnić 2 rodzaje intonacji: rosnącą (akutową) i opadającą (cyrkumfleksową). Pod wpływem różnorodnych procesów językowych zaszła metatonia. W pewnych warunkach dawna intonacja cyrkumfleksowa ulegała załamaniu i kończyła się wzrostem intonacji (nowy akut), a dawna intonacja akutowa w pewnych warunkach ulegała załamaniu i kończyła się opadającą (nowy cyrkumfleks)[115]. Na etapie rozpadu wspólnoty słowiańskiej ten system zawierający 4 typy intonacji, a także opozycję iloczasową (krótkie i długie samogłoski) zaczął się upraszczać. Pewne typy intonacji skracały się, inne wzdłużały, zlewając się tym samym ze sobą. Te utożsamienia odbywać się mogły w poszczególnych językach w różnych kombinacjach[115]. Akcent wyrazowy, który padał wcześniej na jer przeniósł się w wyniku jego osłabienia na poprzedzającą sylabę, której to automatycznie wznosiła się intonacja, prowadząc do powstania nowego akutu[116].

Istniały następujące przykładowe formy: *kõrľь (pol. król) z nowym akutem, *pòrgъ (pol. próg) z akutem oraz wyraz *gȏrdъ (pol. gród) z cyrkumfleksem[116]. W języku słowackim dawny akut połączył się z dawnym cyrkumfleksem, dając ostatecznie krótkie samogłoski. Stoją one w opozycji do długich samogłosek powstałych po dawnym nowym akucie[116]. Można więc stwierdzić, że w słowackim występuje wzdłużenie zastępcze w dawnych *e, *o z nowym akutem[101]. Występują formy: kráľ, prah, hrad[116]. W języku czeskim i słoweńskim intonacja akutowa zlała się z nowym akutem. W czeskim stały się one długimi samogłoskami, stojąc w opozycji do samogłosek krótkich powstałych po dawnej intonacji cyrkumfleksowej. Wytworzyły się więc formy: král, práh, hrad[q].

W języku serbsko-chorwackim intonacja akutowa dała krótkie samogłoski opadające (oznaczone podwójnym grawisem, np. ȍ), a cyrkumfleksowa – długie opadające (oznaczone odwróconym brewisem, np. ȏ)[116]. Wzdłużenie zastępcze można zaobserwować w formach z dawnym cyrkumfleksem, np. krótkie *bȍgъ : *bȍga przeszło w bȏg : bȍga, czyli alternację długiej samogłoski i krótkiej. Podobnie *mȍstъ : *mȍsta przeszło w mȏst : mȍsta, a *lȅdъ : *lȅdu przeszło w lȇd : lȅda. W niektórych dialektach serbsko-chorwackiego dawne intonacje akutowe i neoakutowe ulegają wzdłużeniu przed pewnymi sonorantami, w innych – przed wszystkimi sonorantami[101].

Wzdłużenia zastępcze powstałe w wyniku zaniku jerów słabych – porównanie języków słowiańskich
prasłowiański polski czeski słowacki górnołużycki ukraiński serbsko-chorwacki
*nožь - *noža nóż - noża nůž - nože nôž - noža nóž – noža ніж - ножа (niż - noża) nož - noža (nȏž - nóža)
*vozъ - *voza wóz - wozu vůz - vozu voz - voza / vozu wóz – woza віз - воза (wiz - woza) voz - voza (vȏz - voza)
*bogъ - *boga bóg - boga bůh - boha boh - boha bóh - boha бог - бога (boh - boha) bog - boga (bȏg - bȍga)
*koza - *kozъ koza - kóz koza - koz koza - kôz koza - kozow коза - кіз (koza - kiz) koza - koza (kòza - kózā)
*berza - *berzъ brzoza - brzóz bříza - bříz breza - briez brěza - brězow береза - беріз (bereza - beriz) breza - breza (brȅza - brȇzā)
*korva - *korvъ krowa - krów kráva - krav krava - kráv kruwa - kruwow корова - корів (korowa - koriw) krava - krava (krȁva - krâvā)
*koňь - *koňа koń - konia kůň - koně kôň - koňa kóń - konja кінь - коня (kin´ - konia) konj - konja (kȍnj - kònja)
*noťь - *noťi noc - nocy noc - noci noc - noci nóc - nocy ніч - ночі (nicz - noczi) noć - noći (nȏć - nòći)
*nosъ - *nosa nos - nosa nos - nosu nos - nosa nós - nosa ніс - носа (nis - nosa) nos - nosa (nȏs - nȍsa)

Jery w sąsiedztwie j

Jota oddziaływała na poprzedzające ją spółgłoski i sąsiadujące z nią samogłoski już w języku prasłowiańskim[76]. Jota jako najkrótsza samogłoska (półsamogłoska) mogła wpływać na artykulację jerów w ich sąsiedztwie. Poprzez wyrównanie kompensacyjne jery ulegały wydłużeniu i podnosiły swoją artykulację[117][r]. Dlatego obok joty powstawał tzw. jer napięty, którego wymowa była zbliżona do i (y)[76], np. *kostьjь > kostijь > kości[32]. W niektórych przypadkach ъj rozwinął się ostatecznie w ej ze względu na wyrównania analogiczne, np. *sъjьma > sejma[119].

W języku staro-cerkiewno-słowiańskim jery napięte były zapisywane albo jako i oraz y, albo jako ь oraz ъ[120].

Jer w sąsiedztwie joty najczęściej pojawiał się w wygłosie wyrazu, ponieważ –ьjь lub –ъjь były końcówkami przymiotników w odmianie zaimkowej (np. *malъjь)[s]. Poza tym jer obok joty występował w dopełniaczu l. mn. rzeczowników żeńskich zakończonych miękką spółgłoską (np. *kostьjь)[117].

Wygłosowa samogłoska –y pełniąca rolę końcówki fleksyjnej może we współczesnej polszczyźnie pochodzić zarówno z –ьjь, jak i –ъjь:

  • –y pochodzi z –ъjь, kiedy znajduje się po spółgłoskach twardych z wyjątkiem k, g, np. *novъjь > nowy, tixъjь > cichy.
  • – y pochodzi z –ьjь, kiedy znajduje się po spółgłoskach funkcjonalnie miękkich, tzn. takich, które w czasach staropolskich były wymawiane miękko, tj. š, ž, ř, č, c, ʒ, np. *dužьjь > duży, *tvarьjь > twarzy (dop. l. mn.)[117]

Wygłosowa samogłoska –i pełniąca rolę końcówki fleksyjnej również może we współczesnej polszczyźnie pochodzić zarówno z –ьjь, jak i –ъjь:

  • –i pochodzi z –ъjь, kiedy znajduje się po spółgłoskach funkcjonalnie twardych, tj. po –k’, –g’, które powstały wskutek czwartej polskiej palatalizacji (wcześniej były spółgłoskami twardymi), np. velikъjь > staropol. wieliki > pol. wielki; ubogъjь > ubogi
  • –i pochodzi z –ьjь, kiedy znajduje się po spółgłoskach miękkich, np. *pьsьjь > psi (przymiotnik), *zъlostьjь > złości (dop. l. mn.)[117]

W śródgłosie w polszczyźnie jery napięte wokalizowały się w i lub y, np. *pьjǫ > piję, *mъjǫ > myję, *čьjь > czyj[117][121]. Jer występował też po j w nagłosie pewnych wyrazów[121].

Rozwój nagłosowego jь– zależał od pozycji:

  • w nagłosie absolutnym (na początku zdania) wokalizował się w i, np. *jьgrati > igrać, *jьskra > iskra, *jměti > imieć, *jьdǫ > idę.
  • kiedy wyraz poprzedzający grupę jь– kończył się na samogłoskę, wtedy grupa ta zanikała, np. grać, skra, mieć
  • kiedy grupa ta występowała po przedrostku zakończonym na samogłoskę, to zamieniana była w jotę, np. *vьjǫ > wiję[117].

Formy iska, igra, igła mogły być początkowo przeważnie południowopolskie, a formy skra, mam – przeważnie północnopolskie, gdzie mogły przechodzić np. z jgrać na grać[32][76]. W śląszczyźnie grupa jь– zwokalizowała się regularnie, np. *jьgъla przeszło w jegła (zamiast w jigła > igła)[32], podobnie w etnolekcie kaszubskim[45].

Wyjątkowy w tej materii jest język rosyjski, w którym jery w pozycji przed j mogły być traktowane jak zwyczajne jery, tzn. przechodzić w /e/ i /o/ w pozycji mocnej i zanikać w pozycji słabej. Jeśli sylaba z jerem była akcentowana, jer stawał się mocny[122], np. *šьja[47] / *šija przeszło w ше́я (szeja)[122], a *mъjǫ[47] / myjǫ[122] przeszło w мо́ю (moju). Głoska reprezentowana przez słaby jer nieakcentowany zanikła, np. *pьjǫ przeszło w пью́ (pju). Prasłowiańskie *moldъjь w rosyjskim przekształciło się w молодо́й (mołodoj). W związku z redukcjami samogłosek w sylabach nieakcentowanych dawne samogłoski jerowe w pozycji przed j są traktowane współcześnie jak i, y, np. *dobrъjь przeszło w до́брый (dobryj)[122].

Zdarzają się także pewne nieregularności. Przykładowo ros. взаи́мный (wzaimnyj), pol. wzajemny, czes. vzájemný (od wyrażenia w zajem, psł. *zajьmъ)[123]. Porównaj też dopełniacz l. mn. jajec, czeski vajec, ukraiński яєць (jajec′), ale rosyjski яиц (jaic)[124].

Wyrazy, w których pierwotnie występowały jery w sąsiedztwie j
prasłowiański polski czeski słowacki rosyjski ukraiński serbsko-chorwacki
*jьgъla igła jehla ihla игла (igła) голка (hołka) igla
*jьskra iskra jiskra iskra искра (iskra) іскра (iskra) iskra
*kostь - *kostьjь kość - kości

(dop. l. mn.)

kost - kostí kosť - kostí кость - костей (kost´ - kostiej) кість - костей (kist´ - kostej) kost - kosti / kostiju
*pьjǫ - *pьji piję - pij piji, piju - pij pijem - pi пью - пей (p´ju - piej) п'ю - пий (pju - pyj) pijem - pij
*malъjь mały malý malý малый (małyj) малий (małyj) mali
*moldъjь młody mladý mladý молодой (mołodoj) молодий (mołodyj) mladi

Jery a sonanty

Sylabotwórcze sonoranty (sonanty) *r̥, *l̥ (a także *m̥, *n̥) odziedziczone z języka praindoeuropejskiego zostały w języku prasłowiańskim zastąpione przez grupę samogłoska-sonorant, w której spółgłoska (sonorant) przestała pełnić rolę ośrodka sylaby[125]. Taką dodaną anaptyktyczną samogłoską było krótkie ŭ bądź ĭ[125][126]. W późnym okresie języka prasłowiańskiego na obszarze kształtujących się języków południowosłowiańskich[127] i zachodniosłowiańskich grupy ŭr, ŭl, ĭr, ĭl[128] przekształciły się na powrót w sylabotwórcze sonoranty[127], które mogły być twarde (r̥, l̥) bądź miękkie (ŕ̥, ľ̥)[128].

W języku staro-cerkiewno-słowiańskim spółgłoski r, l o charakterze zgłoskotwórczym (sonanty) były zapisywane ze znakiem jeru następującym po spółgłosce: rъ, rь, lъ, lь[43][129], a zatem identycznie jak zwyczajne połączenia tych spółgłosek z samogłoskami jerowymi[130]. Takie umieszczenie litery jerowej po spółgłosce do oznaczania sylabotwórczych r i l było rodzajem ortograficznej konwencji[127].

W przypadku tych pierwotnych połączeń spółgłosek płynnych (r, l) z jerami: rъ, rь, lъ, lь można wyróżnić trzy główne tendencje: zanik jerów i utworzenie sylabotwórczej spółgłoski płynnej (języki południowosłowiańskie, słowacki), zanik jerów słabych i wokalizacja mocnych zgodna z prawem Havlíka (języki zachodniosłowiańskie) oraz traktowanie jerów jako mocne niezależnie od pozycji (języki wschodniosłowiańskie)[131]. W efekcie w słowackim i częściowo w południowosłowiańskich językach słowa zawierające pierwotnie połączenia jerowe (niezgłoskotwórcze) stały się na ogół zgłoskotwórcze, zlewając się tym samym z tymi pierwotnie zgłoskotwórczymi[129]. W wielu słowiańskich językach nie tworzono jednak sylabicznego l̥. Serbsko-chorwacki zamiast sylabicznego l̥ ma samogłoskę u, a w słoweńskim i macedońskim obok l stoi samogłoska[132]. Język bułgarski w sąsiedztwie spółgłoski płynnej ma ъ. W języku czeskim jery słabe zanikły, ale spółgłoska płynna w sąsiedztwie dwóch spółgłosek jest współcześnie sylabiczna[131].

Porównanie przekształceń dawnych sylabicznych sonorantów i połączeń spółgłosek płynnych z jerami
Przekształcenia dawnych sylabicznych sonorantów w językach słowiańskich
prasłowiański[47] scs polski czeski słowacki rosyjski ukraiński serbsko-chorwacki słoweński bułgarski
*vľ̥kъ (*vьlkъ) vlьkъ wilk vlk vlk волк (wołk) вовк (wowk) vuk (vȗk) volk (vȏlk) вълк (wyłk)
*vŕ̥ba (*vьrba) vrьbije
cyr. (врьбиѥ) 		wierzba vrba vŕba верба (wierba) верба (werba) vrba (vŕba) vrba (vŕba) върба (wyrba)
*gr̥stь (*gъrstь) grъstь garść hrst hrsť горсть (gorst´) горстка (horstka) grst (gȓst) grst (gȓst) гръст (gryst)
*dl̥gъ (*dъlgъ) dlъgъ dług dluh dlh долг (dołg) довг (dowh) dug (dȗg) dolg (dȏlg) дълг (dyłg)
Przekształcenia dawnych połączeń spółgłosek płynnych z jerami: rъ, rь, lъ, lь[129]
*slьza slьza łza slza slza слеза (sleza) сльоза (sloza) suza (sȕza) solza (sôlza) сълза (syłza)
*krъvь (biernik) krъvь krew krev krv кровь (krow´) кров (krow) krv (kȓv) kri (krȋ) кръв (kryw)

Sonanty nosowe *m̥, *n̥ zachowywały się w różny sposób, w dużej mierze po utworzeniu grupy samogłoska-sonorant przeszły w samogłoski nosowe[133]. Po ponownym pojawieniu się sylab zamkniętych (zniesieniu prawa sylaby otwartej) w wyniku zaniku jerów, samogłoski nosowe zaczęły tracić swoją nosowość[91]. Zachowała się ona jedynie na niektórych obszarach słowiańszczyzny, m.in. w językach lechickich[134].

Jery a prawo korelacji miękkości

W okresie rozpadu językowej wspólnoty Słowian (X–XI w.), zwłaszcza w jej bardziej północnej części, wykształciło się tzw. prawo korelacji miękkości[72][135]. Polegało ono na tym, że samogłoski przednie, w tym także jer przedni, powodowały zmiękczenie (palatalizację) poprzedzającej spółgłoski[t]. W największym stopniu zjawisko to rozwinęło się w języku rosyjskim, gdzie większość spółgłosek można uszeregować w fonemiczne opozycyjne pary twarda-miękka. Oba jery w językach wschodniosłowiańskich pozostały odrębne[135].

W językach zachodniosłowiańskich takich jak polski i czeski jery mocne, zarówno tylne, jak i przednie, dały głoskę /e/. W języku polskim palatalizacja spółgłosek przed samogłoskami przednimi utrzymała się w większym stopniu niż w języku czeskim, gdzie w większości przypadków jej nie ma (jedynie w *t, *d, *n i tylko przed *ě oraz *i)[135]. Palatalizowane *t, *d, *s, *z, *n, w przeciwieństwie do tych w językach wschodniosłowiańskich, nie są po prostu zmiękczonymi odpowiednikami tych zębowych i dziąsłowych spółgłosek. Mają one odmienne miejsce artykulacji (zadziąsłowe, podniebienne) – powstały tym samym zupełnie nowe fonemy spółgłoskowe: w polszczyźnie (w XIII w.)[137] ć, dź, ś, ź, ń; w czeskim: ť, ď, ň. Co więcej, w polszczyźnie stoją one w opozycji do niepatalizowanych cz, dż, sz, ż[135][u][v].

W językach południowosłowiańskich zjawiska te właściwie nie występują. Jery miały tendencję do zlewania się zanim zanikły, występując na pozycjach słabych. W serbsko-chorwackim obecne są co prawda palatalne ć, đ, lj, nj, ale nie pochodzą one z palatalizacji przed samogłoskami przednimi a z prasłowiańskich grup *tj, *dj, *lj, *nj. W bułgarskim jery się nie zlały, przekształciły się w dwie różne głoski, ale nie występuje palatalizacja spółgłosek przed dawnymi jerami przednimi[135].

Użycie znaków jerów

W języku rosyjskim aż do reformy ortografii w 1918 używano twardego znaku ъ na końcu wyrazów dla oznaczenia, że poprzedzająca spółgłoska jest twarda (w odróżnieniu od znaku miękkiego ь dla oznaczania poprzedzającej spółgłoski miękkiej)[141], np. миръ zamiast współczesnego мир (mir). Znak ten nie oznaczał więc żadnej samogłoski, ale samogłoska była początkowo obecna w prasłowiańskim odpowiedniku *mirъ (w którym to końcowy jer z biegiem czasu stał się jerem słabym i wkrótce zanikł). Na zdjęciu strona tytułowa książki Wojna i pokój (Война и мир) z czasów sprzed reformy
Zapis jerów[142]
rodzaj jeru przedni tylny
zapis literowy w głagolicy Ⱐ Ⱏ
zapis literowy we wczesnej cyrylicy
transliteracja ь ъ
alternatywna transliteracja ĭ ŭ
nazwa litery (cyrylicą) ѥрь[143] ѥръ[143]
fonem /ɪ/[13] /ʊ/ lub /ə/[13]

Nazwa zredukowanych samogłosek jerowych oraz ich pierwotne znaki pochodzą z alfabetu języka staro-cerkiewno-słowiańskiego[9]. Współcześnie znaki te występują w niektórych językach słowiańskich zapisywanych cyrylicą. W języku rosyjskim litera reprezentująca jer miękki ь (мягкий знак) wskazuje, że poprzedzającą go spółgłoska jest miękka (palatalna)[144]. W transkrypcji reprezentuje się ją poprzez znak zmiękczenia ´[145], np. соль (sol´). Znak ten może oddzielać takie samogłoski jak я, е, ё, ю, и od poprzedzającej spółgłoski, np. семья[74]. Zapisywany jest także w niektórych słowach pochodzenia obcego, np. барьер, серьёзный, батальон[74]. Może ponadto przyporządkowywać pewne wyrazy do odpowiedniego paradygmatu deklinacyjnego czy wskazywać na określoną formę, np. мышь, ходишь (czasownik w 2 os. l. poj.)[141].

Z kolei znak twardy ъ (твёрдый знак) oddziela przedrostki zakończone na spółgłoskę od rdzenia rozpoczynającego się od samogłoski (zwykle я, е, ё, ю), np. въезд – wjazd. Pojawia się także w wyrazach złożonych z liczebnikami, np. трёхъязычный, i w niektórych wyrazach pochodzenia obcego, np. объект[74]. Przy transkrypcji jest pomijany[145]. Podobne funkcje pełnią te litery w języku białoruskim[146].

W języku ukraińskim występuje tylko miękki znak (м'який знак) zapisywany po spółgłoskach do oznaczania ich miękkości, np. бiль, купець. Dla oznaczania spółgłoski twardej przed jotowanymi я, ю, є, ï używa się apostrofu, np. м'ясо, кар'єра[147].

W języku bułgarskim jer mały ь (ер малък) służy do wskazywania, że poprzedzająca spółgłoska w pozycji przed o jest zmiękczona, np. асансьор[148]. Jer wielki ъ (ер голям) jest natomiast reprezentowany przez dźwięk określany jako /ɤ/, /ɐ/[149] lub /ə/[73], np. път. Ponadto w mowie codziennej zachodzi pewien stopień redukcji samogłosek. Samogłoska a może w nieakcentowanej pozycji przejść w dźwięk reprezentowany przez literę ъ, np. słowo масата jest wymawiane jak масътъ[148].

Uwagi

  1. ↑ Stąd pochodzi w polszczyźnie czasownik zwać i jego formy zwiesz, zwę itd., które alternatywnie mogą przybierać formy zowiesz, zowię[15] (dawniej zowę)[16].
  2. ↑ Podział języka prasłowiańskiego na dwa okresy pozwala na uniknięcie pewnych niejednoznaczności[18]. Przykładowo Stieber pisze, że w języku prasłowiańskim nie było jeszcze jerów[21], natomiast Długosz-Kurczabowa i Dubisz piszą, że powstały one na wczesnym etapie rozwoju prasłowiańszczyzny[22].
  3. ↑ Pierwszy okres języka prasłowiańskiego w literaturze zagranicznej bywa nazywany: ang. Proto-Slavic[23], Early Common Slavic[18], niem. Urslawisch, fr. proto-slave, ros. праславянский язык. Drugi okres bywa nazywany: ang. Common Slavic[23], Late Common Slavic[18], niem. Gemeinslawisch, fr. slave commun, ros. общеславянский язык. Niektórzy autorzy nie stosują jednak takiego rozróżnienia[23].
  4. ↑ W prawie Havlíka odnoszącym się do sąsiedztwa jerów można odnaleźć pewne cechy wspólne z zasadami funkcjonowania e muet w języku francuskim[33].
  5. ↑ W drodze wyjątku słabe jery z nagłosowej (pierwszej) sylaby w języku połabskim stawały się jerami mocnymi, jeśli padał na nią akcent lub mieściła się ona bezpośrednio przed sylabą akcentowaną, np. kåtü < psł. *kъto (pol. kto)[39].
  6. ↑ W Polsce, czytając teksty staro-cerkiewno-słowiańskie, umownie zwykle przyjmuje się wymowę ъ jako krótkie y (y̆) oraz ь jako krótkie i (ĭ)[43].
  7. ↑ Choć głoska l jest współcześnie fonetycznie twarda[48], do XV–XVI w. była wymawiana w sposób zmiękczony (ľen). Natomiast prasłowiańskie *l przeszło w języku polskim w ł (wymawiane niegdyś najczęściej jako spółgłoska przedniojęzykowo-zębowa)[49]. Zatem mimo że współcześnie tego nie słychać, pod wpływem dawnego jeru przedniego spółgłoska l w wyrazie len została zmiękczona.
  8. ↑ a b W języku rosyjskim (a także białoruskim) /e/ pochodzące od jeru ь przeszły w /o/, jeśli znajdowały się w sylabie akcentowanej, oraz jeśli nie następowała po nich spółgłoska miękka[50].
  9. ↑ Niegdyś spółgłoska ł wymawiana była jako spółgłoska przedniojęzykowo-zębowa /ɫ/ (ł sceniczne). W związku z wałczeniem obecnie wymawia się ją jako /w/ (u̯ – u niezgłoskotwórcze), a taka artykulacja tej głoski wymaga tylnego położenia języka. Dlatego poprzedzająca samogłoska przednia przeszła w samogłoskę szeregu tylnego o i stąd formy osioł i kozioł. W przypadku wyrazów dzionek, wioska samogłoska o pojawiła się w nich na zasadzie analogii do form z przegłosem (Kułakowska i Myszka 2013 ↓, s. 98).
  10. ↑ porównaj голубь w języku rosyjskim, w którym p’, b’, m’, w’ w wygłosie, w przeciwieństwie do języka polskiego, nie tracą miękkości[74].
  11. ↑ W języku staropolskim i w gwarach: kocieł - kotła[82].
  12. ↑ ale: sna w połączeniu z przyimkiem ze[83]
  13. ↑ choć dopełniacz rzeczownika Lew, jeśli funkcjonuje jako nazwisko, brzmi Lewa[93], to jednak gdy jest imieniem lub członem nazwiska, przyjmuje formę Lwa, np. Lwa-Starowicza[94]
  14. ↑ prasłowiańskie *kozьlъ przeszło w staropolskim w kozieł z ruchomym e
  15. ↑ por. Sjem niewieści
  16. ↑ do dziś forma Suwałk jest jedyną normatywną dla dopełniacza nazwy Suwałki
  17. ↑ Na ogół jednak nie ma w czeskim wzdłużenia zastępczego przed bezdźwięcznymi obstruentami, np. prasłowiański *kòšь z akutem przeszedł w koš (z krótką samogłoską)[101].
  18. ↑ Według Szewelowa dawne ĭ w pozycji przed oraz po j nie uległo zmianom (nie dało jeru ь), a dawne ŭ w pozycji przed j przeszło w krótkie y̆ bez etapu pośredniego w postaci jeru ъ[118].
  19. ↑ przymiotniki w odmianie zaimkowej (typu gotowy, zdrowy) powstawały wskutek syntetyzacji formy rzeczownikowej przymiotnika w mianowniku l. poj. r. męskiego, np. *malъ (odpowiednik współczesnych form gotów, zdrów) i zaimka anaforycznego w mianowniku l. poj. r. męskiego *–jь, tworząc np. *malъjь – mały (Kułakowska i Myszka 2013 ↓, s. 76–77).
  20. ↑ Palatalizacje w języku prasłowiańskim były powodowane przez jotę (jotacyzacja) albo właśnie przez samogłoski szeregu przedniego (lub miękkie sonanty). Ich skutkiem było powstanie wariantów spółgłosek uzależnionych od pozycji albo powstanie zupełnie samodzielnych fonemów[136].
  21. ↑ Do XV–XVI w. były to spółgłoski miękkie[138]. Obecnie głoski reprezentowane przez znaki: cz, dż, sz, ż, a także dz, c, l, pomimo swojej twardości we współczesnej polszczyźnie, zaliczane są do funkcjonalnie miękkich – w systemie morfologicznym funkcjonują jako miękkie. Stąd wynikają oboczności typu: spał – spali[48], mucha – musze, rogal – rożek[139].
  22. ↑ W wyniku palatalizacji dokonanych na gruncie języka polskiego i odziedziczonych z prasłowiańskiego powstały oboczności takie jak: kosa – kosić – skoszony[140].

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f g Władysław Kuraszkiewicz, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1972, s. 75–79.
  2. ↑ a b c d Mistrík 1993 ↓, s. 227.
  3. ↑ a b c Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 96.
  4. ↑ a b Moszyński 2006 ↓, s. 219.
  5. ↑ a b c d Radoslav Večerka, Jery [online], Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 [dostęp 2020-11-19].
  6. ↑ Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 40–42.
  7. ↑ a b Rick Derksen, Etymological Dictionary of the Slavic Inherited Lexicon, Brill, 2008, s. 132, 333, ISBN 978-90-04-15504-6.
  8. ↑ a b Moszyński 2006 ↓, s. 218–219.
  9. ↑ a b c d e f Kułakowska i Myszka 2013 ↓, s. 74–75.
  10. ↑ a b c d Strutyński 2007 ↓, s. 36.
  11. ↑ a b c d e Szewelow 1964 ↓, s. 433.
  12. ↑ a b Sussex i Cubberley 2006 ↓, s. 111–112.
  13. ↑ a b c d e f Klein, Joseph i Fritz 2018 ↓, s. 1492.
  14. ↑ a b c d Ольга Георгиевна Щеглова, Сравнительно-историческая грамматика славянских языков. Курс лекций, Nowosybirsk: Nowosybirski Uniwersytet Państwowy, 2011, s. 67–68.
  15. ↑ zwać, [w:] Słownik języka polskiego PWN [online], PWN [dostęp 2020-11-22].
  16. ↑ Aleksander Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków: Krakowska Spółka Wydawnicza, 1927, s. 658.
  17. ↑ Kułakowska i Myszka 2013 ↓, s. 37.
  18. ↑ a b c d e Christina Y. Bethin, Slavic Prosody. Language Change and Phonological Theory, Cambridge University Press, 1998, s. 9–10, ISBN 978-0-521-59148-5.
  19. ↑ a b Szewelow 1964 ↓, s. 2.
  20. ↑ a b c d Mate Kapović, The Development of Proto-Slavic Quantity (from Proto-Slavic to Modern Slavic Languages), „Wiener Slavistisches Jahrbuch”, 51, 2005, s. 73–74.
  21. ↑ Stieber 2005 ↓, s. 21.
  22. ↑ Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 96–101.
  23. ↑ a b c d e Sussex i Cubberley 2006 ↓, s. 20.
  24. ↑ Szewelow 1964 ↓, s. 2–3.
  25. ↑ a b Stieber 2005 ↓, s. 21–22.
  26. ↑ Szewelow 1964 ↓, s. 438.
  27. ↑ Szewelow 1964 ↓, s. 437–439.
  28. ↑ Stieber 2005 ↓, s. 29.
  29. ↑ a b Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 96–97.
  30. ↑ Podlawska 2003 ↓, s. 30–31.
  31. ↑ a b Kułakowska i Myszka 2013 ↓, s. 84–85.
  32. ↑ a b c d e f g h Stanisław Rospond, Gramatyka historyczna języka polskiego, wyd. II, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973, s. 72–76.
  33. ↑ Szewelow 1964 ↓, s. 452–453.
  34. ↑ Klein, Joseph i Fritz 2018 ↓, s. 1495.
  35. ↑ Wiesław Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005, s. 258, ISBN 978-83-08-04191-8.
  36. ↑ Townsend i Janda 1996 ↓, s. 256.
  37. ↑ a b c d Strutyński 2007 ↓, s. 37–38.
  38. ↑ Zdzisław Stieber, Zarys gramatyki porównawczej języków słowiańskich, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 49–54, ISBN 83-01-14542-0.
  39. ↑ Klein, Joseph i Fritz 2018 ↓, s. 1494.
  40. ↑ Szewelow 1964 ↓, s. 436–437.
  41. ↑ Szewelow 1964 ↓, s. 129–131.
  42. ↑ Janusz Strutyński, Podstawowe wiadomości z gramatyki języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, Kraków: Wydawnictwo Tomasz Strutyński, 2006, s. 23–24, ISBN 83-89288-03-6.
  43. ↑ a b Bartula 2004 ↓, s. 26.
  44. ↑ Szewelow 1964 ↓, s. 458.
  45. ↑ a b c d e Stieber 2005 ↓, s. 49–54.
  46. ↑ Sussex i Cubberley 2006 ↓, s. 113.
  47. ↑ a b c d Wiesław Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005, s. 113–114, 156, 343, 610, 695, 700, ISBN 978-83-08-04191-8.
  48. ↑ a b Kułakowska i Myszka 2013 ↓, s. 199.
  49. ↑ Klemensiewicz 1964 ↓, s. 150–151.
  50. ↑ Sussex i Cubberley 2006 ↓, s. 129–130.
  51. ↑ Zbigniew Gołąb, Adam Heinz, Kazimierz Polański, Słownik terminologii językoznawczej, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1968, s. 621–622.
  52. ↑ a b c d e f Stieber 2005 ↓, s. 49–50.
  53. ↑ Roman Szul, Język, naród, państwo. Język jako zjawisko polityczne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009, s. 324, ISBN 978-83-01-15793-7.
  54. ↑ Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 104.
  55. ↑ Kułakowska i Myszka 2013 ↓, s. 77–78.
  56. ↑ Townsend i Janda 1996 ↓, s. 263.
  57. ↑ Kułakowska i Myszka 2013 ↓, s. 94–95.
  58. ↑ Kułakowska i Myszka 2013 ↓, s. 98.
  59. ↑ Stieber 2005 ↓, s. 50–51.
  60. ↑ a b Saskia Elisabeth Pronk-Tiethoff, The Germanic loanwords in Proto-Slavic. Origin and accentuation, Leiden University Centre for Linguistics, 2012, s. 164–165.
  61. ↑ Townsend i Janda 1996 ↓, s. 74.
  62. ↑ Stieber 2005 ↓, s. 52.
  63. ↑ Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 142.
  64. ↑ Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 149.
  65. ↑ a b c Kazimierz Sikora, Miękczący wpływ dawnych samogłosek, [w:] Poradnia Językowa PWN [online], PWN, 2021 [dostęp 2021-01-18].
  66. ↑ Kułakowska i Myszka 2013 ↓, s. 198.
  67. ↑ Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 150.
  68. ↑ a b c d e f Kułakowska i Myszka 2013 ↓, s. 78–79.
  69. ↑ a b c d e f Podlawska 2003 ↓, s. 44–45.
  70. ↑ a b Strutyński 2007 ↓, s. 40.
  71. ↑ a b Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 106.
  72. ↑ a b Frederik Kortlandt, Studies in Slavic and General Linguistics. Selected Writings on Slavic and General Linguistics, Rodopi, 2011, s. 150, ISBN 978-90-420-3363-4.
  73. ↑ a b c d Klein, Joseph i Fritz 2018 ↓, s. 1605.
  74. ↑ a b c d M. Froelichowa, M. Kwiatkowski, S. Łaszewski, Gramatyka języka rosyjskiego, Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1962, s. 14, 19.
  75. ↑ Sussex i Cubberley 2006 ↓, s. 194.
  76. ↑ a b c d e f g Podlawska 2003 ↓, s. 43–44.
  77. ↑ Szewelow 1964 ↓, s. 459.
  78. ↑ a b c d Tobias Scheer, Slavic Yers, [w:] Marc van Oostendorp i inni red., The Blackwell Companion to Phonology, John Wiley & Sons, 2011, s. 1, 13–14, DOI: 10.1002/9781444335262.wbctp0122, ISBN 978-1-4443-3526-2.
  79. ↑ a b Kułakowska i Myszka 2013 ↓, s. 75–78.
  80. ↑ Radoslav Večerka, Pohyblivé e [online], Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 [dostęp 2020-12-05].
  81. ↑ Kułakowska i Myszka 2013 ↓, s. 75, 86.
  82. ↑ Wiesław Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005, s. 242, ISBN 978-83-08-04191-8.
  83. ↑ sen [online], Internetová jazyková příručka (IJP). Ústav pro jazyk český [dostęp 2020-12-01].
  84. ↑ Townsend i Janda 1996 ↓, s. 73.
  85. ↑ Marcin Maciołek, U źródeł słów, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2017, s. 71–75, ISBN 978-83-226-3035-8.
  86. ↑ Robert A. Rothstein, Polish, [w:] Bernard Comrie, Greville G. Corbett (red.), The Slavonic Languages, Routledge, 1993, s. 694, ISBN 0-415-04755-2.
  87. ↑ a b Strutyński 2007 ↓, s. 41.
  88. ↑ a b c Johannes Reinhart, Die Chronologie der Entstehung der sekundären Jerlaute im Serbokroatischen (Bosnischen, Kroatischen und Serbischen), „Wiener Slawistisches Jahrbuch”, 57, 2011, s. 165–178.
  89. ↑ Stanisław Urbańczyk, Zarys dialektologii polskiej, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, 1976, s. 22.
  90. ↑ Wayles Browne, Serbo-Croat, [w:] Bernard Comrie, Greville G. Corbett (red.), The Slavonic Languages, Routledge, 1993, s. 316, ISBN 0-415-04755-2.
  91. ↑ a b Sussex i Cubberley 2006 ↓, s. 115–116.
  92. ↑ a b c d e Kułakowska i Myszka 2013 ↓, s. 81–82.
  93. ↑ Zygmunt Saloni i inni, Lew (nazwisko), [w:] Słownik gramatyczny języka polskiego [online], 2012 [dostęp 2019-10-30].
  94. ↑ Zygmunt Saloni i inni, Lew (imię lub człon nazwiska), [w:] Słownik gramatyczny języka polskiego [online], 2012 [dostęp 2019-10-30].
  95. ↑ Niemen, [w:] Słownik języka polskiego PWN [online], PWN [dostęp 2019-10-16].
  96. ↑ Kozioł, [w:] Słownik języka polskiego PWN [online], PWN [dostęp 2019-10-16].
  97. ↑ Dudek, [w:] Słownik języka polskiego PWN [online], PWN [dostęp 2019-10-16].
  98. ↑ a b c d e f Kułakowska i Myszka 2013 ↓, s. 82–83.
  99. ↑ a b Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 100.
  100. ↑ a b Kułakowska i Myszka 2013 ↓, s. 126–129.
  101. ↑ a b c d Bethin 1998 ↓, s. 97.
  102. ↑ a b c d e Kułakowska i Myszka 2013 ↓, s. 79–80.
  103. ↑ a b c d e Klemensiewicz 1964 ↓, s. 52–53.
  104. ↑ Kułakowska i Myszka 2013 ↓, s. 143–145.
  105. ↑ a b Strutyński 2007 ↓, s. 39.
  106. ↑ a b Strutyński 2007 ↓, s. 60–61.
  107. ↑ Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 117–120.
  108. ↑ Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 102–104.
  109. ↑ Krystyna Długosz-Kurczabowa, diod, nie diód, [w:] Poradnia Językowa PWN [online], PWN [dostęp 2021-01-10].
  110. ↑ a b c Stieber 2005 ↓, s. 53.
  111. ↑ Bethin 1998 ↓, s. 98.
  112. ↑ T.R. Carlton, Comensatory lengthening, rounding and sharping in Ukrainian, „Canadian Slavonic Papers”, 38 (3–4), 1996, s. 385–404, DOI: 10.1080/00085006.1996.11092130.
  113. ↑ Bethin 1998 ↓, s. 95.
  114. ↑ Bethin 1998 ↓, s. 96–97.
  115. ↑ a b Moszyński 2006 ↓, s. 220–221.
  116. ↑ a b c d e Schenker 1993 ↓, s. 78–79.
  117. ↑ a b c d e f Kułakowska i Myszka 2013 ↓, s. 76–77.
  118. ↑ Szewelow 1964 ↓, s. 439–443.
  119. ↑ Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 99.
  120. ↑ Schenker 1993 ↓, s. 81.
  121. ↑ a b Strutyński 2007 ↓, s. 42.
  122. ↑ a b c d Sussex i Cubberley 2006 ↓, s. 114.
  123. ↑ Instytut Języka Polskiego PAN, wzajemny [online], Wielki słownik języka polskiego [dostęp 2020-11-28].
  124. ↑ Stieber 2005 ↓, s. 52–53.
  125. ↑ a b Klein, Joseph i Fritz 2018 ↓, s. 1425.
  126. ↑ Stieber 2005 ↓, s. 17.
  127. ↑ a b c Klein, Joseph i Fritz 2018 ↓, s. 1488–1489.
  128. ↑ a b Stieber 2005 ↓, s. 34.
  129. ↑ a b c Klein, Joseph i Fritz 2018 ↓, s. 1496.
  130. ↑ Bartula 2004 ↓, s. 26, 81.
  131. ↑ a b Bethin 1998 ↓, s. 78–79.
  132. ↑ Bethin 1998 ↓, s. 69–70.
  133. ↑ Moszyński 2006 ↓, s. 216.
  134. ↑ Klein, Joseph i Fritz 2018 ↓, s. 1481.
  135. ↑ a b c d e Klein, Joseph i Fritz 2018 ↓, s. 1604–1605.
  136. ↑ Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 141–142.
  137. ↑ Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 145–146.
  138. ↑ Podlawska 2003 ↓, s. 70.
  139. ↑ Klemensiewicz 1964 ↓, s. 140.
  140. ↑ Stanisław Rospond, Gramatyka historyczna języka polskiego z ćwiczeniami, wyd. IV, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 71, ISBN 83-01-13992-7.
  141. ↑ a b Irena Dulewiczowa, Gramatyka konfrontatywna rosyjsko-polska. Fonetyka i fonologia. Grafia i ortografia, Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy (SOW), 1993, s. 63–64, ISBN 83-85262-30-X.
  142. ↑ Klein, Joseph i Fritz 2018 ↓, s. 1400–1402.
  143. ↑ a b С.М. Бурдин, А.А. Врадий, Е.Ш. Мирочник, Старославянский язык, Taszkent: Издательство Учитель, 1966, s. 20.
  144. ↑ James S. Levine, Schaum’s outlines. Russian Grammar, McGraw-Hill, 2009, s. 4, ISBN 978-0-07-161168-8.
  145. ↑ a b Transkrypcja współczesnego alfabetu rosyjskiego, [w:] Słownik języka polskiego PWN [online], PWN [dostęp 2019-10-16].
  146. ↑ Chris Marchant, Fundamentals of Modern Belarusian [online], 2004 [dostęp 2019-10-16].
  147. ↑ B. Zinkiewicz-Tomanek, Gramatyka opisowa współczesnego języka ukraińskiego. Fonetyka, słowotwórstwo, leksykologia, leksykografia, Kraków: Scriptum, 2009, s. 13, ISBN 978-83-60163-44-3.
  148. ↑ a b John Leafgren, A Concise Bulgarian Grammar, 2011, s. 7–8.
  149. ↑ Bulgarian language and alphabet [online], Transconsult Bulgaria [dostęp 2019-10-16].

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jer_(głoska)&oldid=63341004”