Neandertalczyk: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Wycofano ostatnią zmianę treści (wprowadzoną przez 185.17.162.48) i przywrócono wersję 67416114 autorstwa Szethek
Znacznik: Ręczne wycofanie zmian
drobne redakcyjne + face-lifting przypisów
Linia 72: Linia 72:
Niektóre cechy neandertalczyka występują u współczesnych ludzi powszechnie, a inne sporadycznie w rejonie jego głównego obszaru występowania:
Niektóre cechy neandertalczyka występują u współczesnych ludzi powszechnie, a inne sporadycznie w rejonie jego głównego obszaru występowania:
* prawdopodobnie posługiwali się mową{{r|hd}}. [[Kość gnykowa]] znaleziona w 1983 w jaskini [[Kebara]] (Izrael) ma budowę zbliżoną do ludzkiej. Przez długi czas uczeni twierdzili, że znajduje się ona zbyt wysoko, by móc artykułować dźwięki{{r|mphhb}}, jednak najnowsze odkrycia sugerują, że nie ma to większego znaczenia{{r|kw}}.
* prawdopodobnie posługiwali się mową{{r|hd}}. [[Kość gnykowa]] znaleziona w 1983 w jaskini [[Kebara]] (Izrael) ma budowę zbliżoną do ludzkiej. Przez długi czas uczeni twierdzili, że znajduje się ona zbyt wysoko, by móc artykułować dźwięki{{r|mphhb}}, jednak najnowsze odkrycia sugerują, że nie ma to większego znaczenia{{r|kw}}.
* wzrost mężczyzn średnio ok. 165 cm i 90 kg (znaleziono osobnika o wzroście 190 cm), a kobiet ok. 155 cm i ok. 50 kg
* wzrost mężczyzn średnio ok. 165 cm, a waga ok. 90 kg (znaleziono osobnika o wzroście 190 cm), a kobiet ok. 155 cm i ok. 50 kg
* [[chignon]] podobny do [[hemibun]] ''[[Homo sapiens fossilis]]'' z [[Paleolit górny|górnego paleolitu]]{{r|guha}}.
* [[chignon]] podobny do [[hemibun]] ''[[Homo sapiens fossilis]]'' z [[Paleolit górny|górnego paleolitu]]{{r|guha}}.


Linia 89: Linia 89:
Porównanie materiału [[gen]]etycznego obu gatunków wykazuje różnice w zaledwie ułamku procenta{{r|msnbc2}}. Jednocześnie stwierdzono istotne różnice genetyczne pomiędzy samymi neandertalczykami. Odkrycia w Portugalii ([[Lagar Velho]]), Rumunii ([[Peștera cu Oase]]) i na [[Morawy|Morawach]] ([[Mladeč]]) sugerują, że mogło dochodzić do krzyżowania się ''H. sapiens neanderthalensis'' i ''H. sapiens sapiens''. Na tej podstawie wysunięto hipotezę o możliwości wchłonięcia neandertalczyków do populacji współczesnego człowieka{{r|assm}}. Hipoteza ta jest szczególną odmianą [[hipoteza multiregionalna|hipotezy multiregionalnej]].
Porównanie materiału [[gen]]etycznego obu gatunków wykazuje różnice w zaledwie ułamku procenta{{r|msnbc2}}. Jednocześnie stwierdzono istotne różnice genetyczne pomiędzy samymi neandertalczykami. Odkrycia w Portugalii ([[Lagar Velho]]), Rumunii ([[Peștera cu Oase]]) i na [[Morawy|Morawach]] ([[Mladeč]]) sugerują, że mogło dochodzić do krzyżowania się ''H. sapiens neanderthalensis'' i ''H. sapiens sapiens''. Na tej podstawie wysunięto hipotezę o możliwości wchłonięcia neandertalczyków do populacji współczesnego człowieka{{r|assm}}. Hipoteza ta jest szczególną odmianą [[hipoteza multiregionalna|hipotezy multiregionalnej]].


Trwają spory, czy neandertalczycy mogli się krzyżować ze współczesnymi sobie ''Homo sapiens''<ref>[http://www.ancient-origins.net/news-evolution-human-origins/entire-neanderthal-genome-finally-mapped-amazing-results-001138 ''Entire Neanderthal genome finally mapped – with amazing results – See more at: http://www.ancient-origins.net/news-evolution-human-origins/entire-neanderthal-genome-finally-mapped-amazing-results-001138#sthash.QV3v1G2T.dpuf''].</ref>. Analiza zmienności [[mitochondrialny DNA|mitochondrialnego DNA]] (mtDNA) człowieka współczesnego i porównanie jej z [[sekwencja]]mi mtDNA neandertalczyków wskazuje, że współczesne [[populacja (biologia)|populacje]] ludzkie nie zawierają mtDNA neandertalczyka – mtDNA są przekazywane wyłącznie w linii żeńskiej<ref>{{Cytuj pismo | nazwisko = Serre | imię = D. | nazwisko2 = Langaney | imię2 = A. | nazwisko3 = Chech | imię3 = M. | nazwisko4 = Teschler-Nicola | imię4 = M. | nazwisko5 = Paunovic | imię5 = M. | tytuł = No evidence of Neandertal mtDNA contribution to early modern humans. | czasopismo = PLoS Biol | wolumin = 2 | numer = 3 | strony = E57 | miesiąc = Mar | rok = 2004 | doi = 10.1371/journal.pbio.0020057 | pmid = 15024415 |pmc=368159}}</ref>. To wskazuje, że mitochondrialny DNA kobiet neandertalczyka nie występuje w obecnej [[Pula genowa|puli genowej]], co miałoby wskazywać na wymarcie tych ludzi; aczkolwiek wskazuje tylko na pochodzenie kobiet. Jednak [[chromosom X]] wykazuje większe różnice między ''H. neanderthalensis'' a ''H. sapiens sapiens'' niż pozostałe [[chromosom]]y co sugeruje przepływ genów w linii męskiej{{r|GREE}}. Najnowsze badania w tej dziedzinie przeprowadza zespół prof. Damiana Labudy z Uniwersytetu w Montrealu (Quebec), który zidentyfikował w chromosomie X część DNA różniącego się od innych. Zdaniem kanadyjskich badaczy jest to dziedzictwo neandertalskie. Sekwencja ta została zidentyfikowana u ludów na wszystkich kontynentach, łącznie z Australią, ale z wyjątkiem Afryki Subsaharyjskiej<ref>{{Cytuj pismo | url = http://www.rp.pl/artykul/689566.html | nazwisko = Krzysztof | imię = Kowalski | tytuł = Seksualna tajemnica dwóch różnych gatunków | czasopismo = Rzeczpospolita | wydanie = 8982 | data = 2011-07-19}}</ref><ref>{{Cytuj pismo | url = http://wyborcza.pl/1,75476,9030192,My__potomkowie_jednego_neandertalczyka.html | nazwisko = Piotrowska | imię = Anna | tytuł = My, potomkowie jednego neandertalczyka | czasopismo = Gazeta Wyborcza | data = 2011-01-31}}</ref>.
Trwają spory, czy neandertalczycy mogli się krzyżować ze współczesnymi sobie ''Homo sapiens''<ref>{{cytuj | autor = April Holloway | tytuł = Entire Neanderthal genome finally mapped – with amazing results |data=2013-12-19| data dostępu = 2022-07-05 | opublikowany = Ancient Origins| url = https://www.ancient-origins.net/news-evolution-human-origins/entire-neanderthal-genome-finally-mapped-amazing-results-001138 | język = en}}</ref>. Analiza zmienności [[mitochondrialny DNA|mitochondrialnego DNA]] (mtDNA) człowieka współczesnego i porównanie jej z [[sekwencja]]mi mtDNA neandertalczyków wskazuje, że współczesne [[populacja (biologia)|populacje]] ludzkie nie zawierają mtDNA neandertalczyka – mtDNA są przekazywane wyłącznie w linii żeńskiej<ref>{{cytuj | autor = David Serre, André Langaney, Mario Chech, Maria Teschler-Nicola, Maja Paunovic, Philippe Mennecier, Michael Hofreiter, Göran Possnert, Svante Pääbo | tytuł = No Evidence of Neandertal mtDNA Contribution to Early Modern Humans | czasopismo = PLoS Biology | data = 2004-03-16 | data dostępu = 2022-07-05 | wolumin = 2 | numer = 3 | s = e57 | doi = 10.1371/journal.pbio.0020057 | pmid = 15024415 | pmc = PMC368159 | język = en}}</ref>. To wskazuje, że mitochondrialny DNA kobiet neandertalczyka nie występuje w obecnej [[Pula genowa|puli genowej]], co miałoby wskazywać na wymarcie tych ludzi; aczkolwiek wskazuje tylko na pochodzenie kobiet. Jednak [[chromosom X]] wykazuje większe różnice między ''H. neanderthalensis'' a ''H. sapiens sapiens'' niż pozostałe [[chromosom]]y co sugeruje przepływ genów w linii męskiej{{r|GREE}}. Najnowsze badania w tej dziedzinie przeprowadza zespół prof. Damiana Labudy z Uniwersytetu w Montrealu (Quebec), który zidentyfikował w chromosomie X część DNA różniącego się od innych. Zdaniem kanadyjskich badaczy jest to dziedzictwo neandertalskie. Sekwencja ta została zidentyfikowana u ludów na wszystkich kontynentach, łącznie z Australią, ale z wyjątkiem Afryki Subsaharyjskiej<ref>{{Cytuj pismo | url = http://www.rp.pl/artykul/689566.html | nazwisko = Krzysztof | imię = Kowalski | tytuł = Seksualna tajemnica dwóch różnych gatunków | czasopismo = Rzeczpospolita | wydanie = 8982 | data = 2011-07-19}}</ref><ref>{{Cytuj pismo | url = http://wyborcza.pl/1,75476,9030192,My__potomkowie_jednego_neandertalczyka.html | nazwisko = Piotrowska | imię = Anna | tytuł = My, potomkowie jednego neandertalczyka | czasopismo = Gazeta Wyborcza | data = 2011-01-31}}</ref>.


Badania [[allel]]u (+D) kodującego [[Mikrocefalina|mikrocefalinę]] wskazują na pochodzenie genu z antycznej populacji człowieka. Wariant +D genu wprowadzony został do obecnej puli genowej ok. 37 tys. lat temu i teraz dominuje w puli genowej współczesnego człowieka. Rozprzestrzenienie się genu wynika z dodatniego efektu [[fenotyp]]owego, jako że ten gen związany jest z rozwojem [[kresomózgowie|mózgu]]. Spośród możliwych populacji Evans, Lahn i inni za prawdopodobną wskazują populację Neandertalczyka, z której przez rzadkie krzyżowanie gen ten zdominował obecną pulę genową Homo sapiens. Frekwencja allelu typu +D jest mniejsza w sub-saharyjskiej Afryce, która zawiera allel -D mikrocefaliny, którego linia oddzielona jest o ponad milion lat ewolucji<ref>{{Cytuj pismo | nazwisko = Evans | imię = PD. | nazwisko2 = Mekel-Bobrov | imię2 = N. | nazwisko3 = Vallender | imię3 = EJ. | nazwisko4 = Hudson | imię4 = RR. | nazwisko5 = Lahn | imię5 = BT. | tytuł = Evidence that the adaptive allele of the brain size gene microcephalin introgressed into Homo sapiens from an archaic Homo lineage. | czasopismo = Proc Natl Acad Sci U S A | wolumin = 103 | numer = 48 | strony = 18178-18183 | miesiąc = Nov | rok = 2006 | doi = 10.1073/pnas.0606966103 | pmid = 17090677 |pmc=1635020 |cytat= „...As such, microcephalin shows by far the most compelling evidence of admixture among the human loci examined thus far. Speculation [...] points to the Neanderthal lineage as a potential (although by no means only) candidate.}}</ref><ref>{{Cytuj pismo | nazwisko = Trinkaus | imię = E. | tytuł = European early modern humans and the fate of the Neandertals. | czasopismo = Proc Natl Acad Sci U S A | wolumin = 104 | numer = 18 | strony = 7367-72 | miesiąc = May | rok = 2007 | doi = 10.1073/pnas.0702214104 | pmid = 17452632 |pmc= 1863481}}</ref><ref>{{Cytuj pismo | nazwisko = Evans | imię = Patrick D. | nazwisko2 = Gilbert | imię2 = SL. | nazwisko3 = Mekel-Bobrov | imię3 = N. | nazwisko4 = Vallender | imię4 = EJ. | nazwisko5 = Anderson | imię5 = JR. | tytuł = Microcephalin, a gene regulating brain size, continues to evolve adaptively in humans. | czasopismo = [[Science]] | wolumin = 309 | numer = 5741 | strony = 1717-1720 | miesiąc = Sep | rok = 2005 | doi = 10.1126/science.1113722 | pmid = 16151009}}</ref>.
Badania [[allel]]u (+D) kodującego [[Mikrocefalina|mikrocefalinę]] wskazują na pochodzenie genu z antycznej populacji człowieka. Wariant +D genu wprowadzony został do obecnej puli genowej ok. 37 tys. lat temu i teraz dominuje w puli genowej współczesnego człowieka. Rozprzestrzenienie się genu wynika z dodatniego efektu [[fenotyp]]owego, jako że ten gen związany jest z rozwojem [[kresomózgowie|mózgu]]. Spośród możliwych populacji Evans, Lahn i inni za prawdopodobną wskazują populację Neandertalczyka, z której przez rzadkie krzyżowanie gen ten zdominował obecną pulę genową Homo sapiens. Frekwencja allelu typu +D jest mniejsza w sub-saharyjskiej Afryce, która zawiera allel -D mikrocefaliny, którego linia oddzielona jest o ponad milion lat ewolucji<ref>{{cytuj | autor = Patrick D. Evans, Nitzan Mekel-Bobrov, Eric J. Vallender, Richard R. Hudson, Bruce T. Lahn | tytuł = Evidence that the adaptive allele of the brain size gene microcephalin introgressed into Homo sapiens from an archaic Homo lineage | czasopismo = Proceedings of the National Academy of Sciences | data = 2006-11-28 | data dostępu = 2022-07-05 | wolumin = 103 | numer = 48 | s = 18178–18183 | doi = 10.1073/pnas.0606966103 | pmid = 17090677 | pmc = PMC1635020 | język = en}}</ref><ref>{{cytuj | autor = Erik Trinkaus | tytuł = European early modern humans and the fate of the Neandertals | czasopismo = Proceedings of the National Academy of Sciences | data = 2007-05 | data dostępu = 2022-07-05 | wolumin = 104 | numer = 18 | s = 7367–7372 | doi = 10.1073/pnas.0702214104 | pmid = 17452632 | pmc = PMC1863481 | język = en}}</ref><ref>{{cytuj | autor = Patrick D. Evans, Sandra L. Gilbert, Nitzan Mekel-Bobrov, Eric J. Vallender, Jeffrey R. Anderson, Leila M. Vaez-Azizi, Sarah A. Tishkoff, Richard R. Hudson, Bruce T. Lahn | tytuł = Microcephalin, a gene regulating brain size, continues to evolve adaptively in humans | czasopismo = Science (New York, N.Y.) | data = 2005-09-09 | data dostępu = 2022-07-05 | wolumin = 309 | numer = 5741 | s = 1717–1720 | doi = 10.1126/science.1113722 | pmid = 16151009 | dostęp = z| język = en}}</ref>.


Najpóźniejsze ślady jego bytności znaleziono w Portugalii i Rumunii. Ślady [[Węgiel drzewny|węgla drzewnego]] i narzędzi kamiennych odkryte w [[jaskinia Gorhama|jaskini Gorhama]] w Gibraltarze sugerują, że mógł żyć jeszcze ok. 28-24 tys. lat temu<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/5343266.stm Neanderthals’ 'last rock refuge'].</ref>.
Najpóźniejsze ślady jego bytności znaleziono w Portugalii i Rumunii. Ślady [[Węgiel drzewny|węgla drzewnego]] i narzędzi kamiennych odkryte w [[jaskinia Gorhama|jaskini Gorhama]] w Gibraltarze sugerują, że mógł żyć jeszcze ok. 28-24 tys. lat temu<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/5343266.stm Neanderthals’ 'last rock refuge'].</ref>.


Kości znalezione w Abrigo do [[Lagar Velho]] w [[Portugalia|Portugalii]] datowane na 24 500 lat, posiadające cechy przejściowe pomiędzy współczesnym a kopalnym człowiekiem, zostały opisane w PNAS-ie<ref>{{Cytuj pismo | nazwisko = Duarte | imię = C. | nazwisko2 = Maurício | imię2 = J. | nazwisko3 = Pettitt | imię3 = PB. | nazwisko4 = Souto | imię4 = P. | nazwisko5 = Trinkaus | imię5 = E. | tytuł = The early Upper Paleolithic human skeleton from the Abrigo do Lagar Velho (Portugal) and modern human emergence in Iberia. | czasopismo = Proc Natl Acad Sci U S A | wolumin = 96 | numer = 13 | strony = 7604-7609 | miesiąc = Jun | rok = 1999 | doi = 10.1073/pnas.96.13.7604 | pmid = 10377462 |pmc=22133}}</ref>.
Kości znalezione w Abrigo do [[Lagar Velho]] w [[Portugalia|Portugalii]] datowane na 24 500 lat, posiadające cechy przejściowe pomiędzy współczesnym a kopalnym człowiekiem, zostały opisane w PNAS-ie<ref>{{cytuj | autor = Cidália Duarte, João Maurício, Paul B. Pettitt, Pedro Souto, Erik Trinkaus, Hans van der Plicht, João Zilhão | tytuł = The early Upper Paleolithic human skeleton from the Abrigo do Lagar Velho (Portugal) and modern human emergence in Iberia | czasopismo = Proceedings of the National Academy of Sciences | data = 1999-06-22 | data dostępu = 2022-07-05 | wolumin = 96 | numer = 13 | s = 7604–7609 | doi = 10.1073/pnas.96.13.7604 | pmid = 10377462 | pmc = PMC22133 | język = en}}</ref>.


Nie tylko kości neandertalczyka posiadały cechy współczesnych ludzi, ale i kości współczesnych ludzi posiadały dawniej cechy neandertalskie. Cechy typowe dla archaicznych, współczesnych i neandertalskich ludzi tworzyły mozaikę już 34-36 tys. lat temu. Wiek kości z rumuńskiej jaskini Peștera cu Oase oznaczono na podstawie oznaczenia [[Spektrometria mas|spektrometrią masową]] ilorazu <sup>14</sup>C/<sup>12</sup>C, gdzie węgiel uzyskano, redukując CO<sub>2</sub> ze spalenia [[Liofilizacja|liofilizowanej]] [[żelatyna|żelatyny]], z której wydzielono tylko większą niż 30 [[Jednostka masy atomowej|kDa]] frakcję [[kolagen]]u<ref>''An early modern human from the Petera cu Oase, Romania'', Erik Trinkaus et al., PNAS, September 30, 2003, vol. 100, no. 20, 11231-11236, [http://www.pnas.org/cgi/content/full/100/20/11231 http://www.pnas.org/cgi/content/full/100/20/11231]; quote: „It therefore presents a mosaic of archaic, early modern human and possibly Neandertal morphological features, emphasizing both the complex population dynamics of modern human dispersal into Europe and the subsequent morphological evolution of European early modern humans”.</ref><ref>''Early modern humans from the Petera Muierii, Baia de Fier, Romania'', Andrei Soficaru, Adrian Dobo, and Erik Trinkaus, PNAS, November 14, 2006, vol. 103, no. 46, 17196-17201, [http://www.pnas.org/cgi/content/abstract/103/46/17196].</ref>.
Nie tylko kości neandertalczyka posiadały cechy współczesnych ludzi, ale i kości współczesnych ludzi posiadały dawniej cechy neandertalskie. Cechy typowe dla archaicznych, współczesnych i neandertalskich ludzi tworzyły mozaikę już 34-36 tys. lat temu. Wiek kości z rumuńskiej jaskini Peștera cu Oase oznaczono na podstawie oznaczenia [[Spektrometria mas|spektrometrią masową]] ilorazu <sup>14</sup>C/<sup>12</sup>C, gdzie węgiel uzyskano, redukując CO<sub>2</sub> ze spalenia [[Liofilizacja|liofilizowanej]] [[żelatyna|żelatyny]], z której wydzielono tylko większą niż 30 [[Jednostka masy atomowej|kDa]] frakcję [[kolagen]]u<ref>{{cytuj | autor = Andrei Soficaru, Adrian Doboş, Erik Trinkaus | tytuł = Early modern humans from the Peştera Muierii, Baia de Fier, Romania | czasopismo = Proceedings of the National Academy of Sciences | data = 2006-11-14 | data dostępu = 2022-07-05 | wolumin = 103 | numer = 46 | s = 17196–17201 | doi = 10.1073/pnas.0608443103 | pmid = 17085588 | pmc = PMC1859909 | język = en}}</ref>.


Jedna z teorii mających tłumaczyć wyginięcie neandertalczyka głosi, że winę za to wydarzenie ponosi erupcja wulkanu [[Pola Flegrejskie|Campi Flegrei]], mająca miejsce około 40 tysięcy lat temu. W wyniku spowodowanej nią [[zima wulkaniczna|zimy wulkanicznej]] mieszkający na północy neandertalczycy ucierpieli o wiele mocniej, niż zajmujący wysunięte bardziej na południe terytoria ''Homo sapiens sapiens''<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.newsweek.pl/nauka/wulkany-wybuchy-wulkanow,artykuly,273823,1.html | tytuł = Pobudka gigantów | nazwisko = Burda | imię = Katarzyna | data = 2013-11-16 | opublikowany = Newsweek.pl | data dostępu = 2017-01-08}}</ref>.
Jedna z teorii mających tłumaczyć wyginięcie neandertalczyka głosi, że winę za to wydarzenie ponosi erupcja wulkanu [[Pola Flegrejskie|Campi Flegrei]], mająca miejsce około 40 tysięcy lat temu. W wyniku spowodowanej nią [[zima wulkaniczna|zimy wulkanicznej]] mieszkający na północy neandertalczycy ucierpieli o wiele mocniej, niż zajmujący wysunięte bardziej na południe terytoria ''Homo sapiens sapiens''<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.newsweek.pl/nauka/wulkany-wybuchy-wulkanow,artykuly,273823,1.html | tytuł = Pobudka gigantów | nazwisko = Burda | imię = Katarzyna | data = 2013-11-16 | opublikowany = Newsweek.pl | data dostępu = 2017-01-08}}</ref>.


Według niektórych badaczy, datowanie paleologicznych szczątków i ich analiza zmienności (testy statystyczne) wykazuje, że Neandertalczyk krzyżował się i ich zdaniem dyskusja o jego wyginięciu jest intelektualnie martwa, gdyż teza dyskusji jest nieprawdziwa<ref>{{Cytuj pismo | nazwisko = Trinkaus | imię = E. | tytuł = European early modern humans and the fate of the Neandertals. | czasopismo = Proc Natl Acad Sci U S A | wolumin = 104 | numer = 18 | strony = 7367-72 | miesiąc = May | rok = 2007 | doi = 10.1073/pnas.0702214104 | pmid = 17452632 |pmc= 1863481 | cytat= „The human paleontological record of EEMHs is the ultimate test of the phylogenetic fate of the Neandertals. Its indications are clear. Early modern Europeans reflect both their predominant African early modern human ancestry and a substantial degree of admixture between those early modern humans and the indigenous Neandertals.}}</ref>.
Według niektórych badaczy, datowanie paleologicznych szczątków i ich analiza zmienności (testy statystyczne) wykazuje, że Neandertalczyk krzyżował się i ich zdaniem dyskusja o jego wyginięciu jest intelektualnie martwa, gdyż teza dyskusji jest nieprawdziwa<ref>{{cytuj | autor = Erik Trinkaus | tytuł = European early modern humans and the fate of the Neandertals | czasopismo = Proceedings of the National Academy of Sciences | data = 2007-05 | data dostępu = 2022-07-05 | wolumin = 104 | numer = 18 | s = 7367–7372 | doi = 10.1073/pnas.0702214104 | pmid = 17452632 | pmc = PMC1863481 | język = en}}</ref>.


Według sensacyjnej i odrzuconej przez większość badaczy hipotezy przedstawionej przez [[Bernard Heuvelmans|B. Hevelmansa]] i [[Borys Porszniew|B. Porszniewa]] w książce ''Człowiek neandertalski nadal żyje'' (wydanej w jęz. [[język francuski|fr.]] ''L’homme de néanderthal est toujours vivant'', Paryż, Plon, 1974) niektóre człekokształtne [[Kryptyda|kryptydy]] mogą być [[relikt]]ami neandertalczyka<ref>[http://www.rzeczpospolita.pl/dodatki/plus_minus_070825/plus_minus_a_7.html ''Ałmasty, czyli przygody neandertalczyka w ZSRR'', Rzeczpospolita, 25 sierpnia 2007 nr 198].</ref>.
Według sensacyjnej i odrzuconej przez większość badaczy hipotezy przedstawionej przez [[Bernard Heuvelmans|B. Hevelmansa]] i [[Borys Porszniew|B. Porszniewa]] w książce ''Człowiek neandertalski nadal żyje'' (wydanej w jęz. [[język francuski|fr.]] ''L’homme de néanderthal est toujours vivant'', Paryż, Plon, 1974) niektóre człekokształtne [[Kryptyda|kryptydy]] mogą być [[relikt]]ami neandertalczyka<ref>[http://www.rzeczpospolita.pl/dodatki/plus_minus_070825/plus_minus_a_7.html ''Ałmasty, czyli przygody neandertalczyka w ZSRR'', Rzeczpospolita, 25 sierpnia 2007 nr 198].</ref>.
Linia 110: Linia 110:
Po wstępnym zsekwencjonowaniu 60% genomu neandertalczyków, sprzed 38 tys. lat, znalezionych w jaskini Vinidja w Chorwacji, i porównaniu sekwencji występujących u Nieafrykańczyków, a nie występujących u Afrykańczyków, badacze oszacowali, że od. 1-4% DNA pozaafrykańskiego człowieka współczesnego pochodzi od neandertalczyka. Przypuszcza się, że do krzyżowania doszło na Bliskim Wschodzie, przed opanowaniem Eurazji przez człowieka współczesnego<ref name=DNA />.
Po wstępnym zsekwencjonowaniu 60% genomu neandertalczyków, sprzed 38 tys. lat, znalezionych w jaskini Vinidja w Chorwacji, i porównaniu sekwencji występujących u Nieafrykańczyków, a nie występujących u Afrykańczyków, badacze oszacowali, że od. 1-4% DNA pozaafrykańskiego człowieka współczesnego pochodzi od neandertalczyka. Przypuszcza się, że do krzyżowania doszło na Bliskim Wschodzie, przed opanowaniem Eurazji przez człowieka współczesnego<ref name=DNA />.


Badacze określili także 78 zamian nukleotydów zmieniających kodowany aminokwas, które różnią człowieka współczesnego od szympansa i neandertalczyka. Ustalono to, porównując sekwencje, które występują u wszystkich ludzi współczesnych, z sekwencjami neandertalczyka identycznymi z sekwencjami [[szympans]]a. W pięciu genach znaleziono co najmniej 2 zmiany zmieniające sekwencję aminokwasów. Jedna z tych zmian powoduje produkcję krótszego białka [[repetyna|repetyny]] u człowieka współczesnego niż u neandertalczyka (784 [[Aminokwasy|aminokwasów]] zamiast 892). Repetyna jest [[Białka|białkiem]] macierzy międzykomórkowej [[naskórek|naskórka]] i poza naskórkiem produkowana jest w dużych ilościach w [[gruczoł ekrynowy|ekrynowych]] [[gruczoł potowy|gruczołach potowych]], w wewnętrznych osłonkach cebulek [[włos]]owych i w brodawkach nitkowatych [[Język (anatomia)|języka]]. Pod względem fizyko-chemicznym podstawione aminokwasy najbardziej różnią się od poprzedniego w białkach kodowanych przez ''GREB1'', ''OR1K1'' i ''SPAG17''. ''[[GREB1]]'' (ang. ''growth regulation by estrogen in breast cancer 1'') jest genem wczesnej odpowiedzi w szlaku regulowanym przez receptor [[Estrogeny|estrogenu]]. ''[[OR1K]]1'' (ang. ''olfactory receptor, family 1, subfamily K, member 1'') to receptor węchowy, a ''[[SPAG17]]'' (ang. ''sperm associated antigen 17'') koduje białko ważne dla struktury [[aksonema|aksonemy]] wici [[plemnik]]a. W sekwencjach niekodujących znaleziono 232 zamiany (substytucje) i 36 insercji i delecji nukleotydów. Znaleziono też jedną cząsteczkę [[miRNA]] ([[hsa-mir-1304]]) inną u człowieka współczesnego niż u neandertalczyka i szympansa<ref name=DNA>{{Cytuj pismo | autor = Richard E. Green | autor2 = David Reich | autor3 = Svante Pääbo | tytuł = A Draft Sequence of the Neandertal Genome | czasopismo = Science | wydanie = 5979 | wolumin = 328 | strony = 710-722 | data = 2010-05-07 | doi = 10.1126/science.1188021}}</ref>.
Badacze określili także 78 zamian nukleotydów zmieniających kodowany aminokwas, które różnią człowieka współczesnego od szympansa i neandertalczyka. Ustalono to, porównując sekwencje, które występują u wszystkich ludzi współczesnych, z sekwencjami neandertalczyka identycznymi z sekwencjami [[szympans]]a. W pięciu genach znaleziono co najmniej 2 zmiany zmieniające sekwencję aminokwasów. Jedna z tych zmian powoduje produkcję krótszego białka [[repetyna|repetyny]] u człowieka współczesnego niż u neandertalczyka (784 [[Aminokwasy|aminokwasów]] zamiast 892). Repetyna jest [[Białka|białkiem]] macierzy międzykomórkowej [[naskórek|naskórka]] i poza naskórkiem produkowana jest w dużych ilościach w [[gruczoł ekrynowy|ekrynowych]] [[gruczoł potowy|gruczołach potowych]], w wewnętrznych osłonkach cebulek [[włos]]owych i w brodawkach nitkowatych [[Język (anatomia)|języka]]. Pod względem fizyko-chemicznym podstawione aminokwasy najbardziej różnią się od poprzedniego w białkach kodowanych przez ''GREB1'', ''OR1K1'' i ''SPAG17''. ''[[GREB1]]'' (ang. ''growth regulation by estrogen in breast cancer 1'') jest genem wczesnej odpowiedzi w szlaku regulowanym przez receptor [[Estrogeny|estrogenu]]. ''[[OR1K]]1'' (ang. ''olfactory receptor, family 1, subfamily K, member 1'') to receptor węchowy, a ''[[SPAG17]]'' (ang. ''sperm associated antigen 17'') koduje białko ważne dla struktury [[aksonema|aksonemy]] wici [[plemnik]]a. W sekwencjach niekodujących znaleziono 232 zamiany (substytucje) i 36 insercji i delecji nukleotydów. Znaleziono też jedną cząsteczkę [[miRNA]] ([[hsa-mir-1304]]) inną u człowieka współczesnego niż u neandertalczyka i szympansa<ref name=DNA>{{cytuj | autor = Richard E. Green, Johannes Krause, Adrian W. Briggs, Tomislav Maricic, Udo Stenzel, Martin Kircher, Nick Patterson, Heng Li, Weiwei Zhai, Markus Hsi-Yang Fritz, Nancy F. Hansen, Eric Y. Durand, Anna-Sapfo Malaspinas, Jeffrey D. Jensen, Tomas Marques-Bonet, Can Alkan, Kay Prüfer, Matthias Meyer, Hernán A. Burbano, Jeffrey M. Good, Rigo Schultz, Ayinuer Aximu-Petri, Anne Butthof, Barbara Höber, Barbara Höffner, Madlen Siegemund, Antje Weihmann, Chad Nusbaum, Eric S. Lander, Carsten Russ, Nathaniel Novod, Jason Affourtit, Michael Egholm, Christine Verna, Pavao Rudan, Dejana Brajkovic, Željko Kucan, Ivan Gušic, Vladimir B. Doronichev, Liubov V. Golovanova, Carles Lalueza-Fox, Marco de la Rasilla, Javier Fortea, Antonio Rosas, Ralf W. Schmitz, Philip L. F. Johnson, Evan E. Eichler, Daniel Falush, Ewan Birney, James C. Mullikin, Montgomery Slatkin, Rasmus Nielsen, Janet Kelso, Michael Lachmann, David Reich, Svante Pääbo | tytuł = A Draft Sequence of the Neandertal Genome | czasopismo = Science | data = 2010-05-07 | data dostępu = 2022-07-05 | wolumin = 328 | numer = 5979 | s = 710–722 | doi = 10.1126/science.1188021 | pmid = 20448178 | pmc = PMC5100745 | język = en}}</ref>.


== Film ==
== Film ==
Linia 137: Linia 137:
== Przypisy ==
== Przypisy ==
<references responsive>
<references responsive>
<ref name=GREE>{{Cytuj pismo | autor = Green et al | tytuł = Analysis of one million base pairs of Neanderthal DNA | url = http://www.nature.com/nature/journal/v444/n7117/full/nature05336.html | czasopismo = Nature 444 | strony = 330-336 | data = 2006-11-06 | doi = 10.1038/nature05336 | język = en}}</ref>
<ref name=GREE>{{cytuj | autor = Richard E. Green, Johannes Krause, Susan E. Ptak, Adrian W. Briggs, Michael T. Ronan, Jan F. Simons, Lei Du, Michael Egholm, Jonathan M. Rothberg, Maja Paunovic, Svante Pääbo | tytuł = Analysis of one million base pairs of Neanderthal DNA | czasopismo = Nature | data = 2006-11-16 | data dostępu = 2022-07-05 | wolumin = 444 | numer = 7117 | s = 330–336 | doi = 10.1038/nature05336 | pmid = 17108958 | dostęp = z| język = en}}</ref>
<ref name=dar>Charles Darwin: vol. 2 ''The Power of Place''; s. 103-104, 379; Browne, E. Janet; London (2002), {{ISBN|0-7126-6837-3}}.</ref>
<ref name=dar>Charles Darwin: vol. 2 ''The Power of Place''; s. 103-104, 379; Browne, E. Janet; London (2002), {{ISBN|0-7126-6837-3}}.</ref>
<ref name=ZIL>Por. {{Cytuj stronę | url = http://www.bris.ac.uk/news/2010/6781.html | tytuł = Use of body ornamentation shows Neanderthal mind capable of advanced thought | praca =Komunikat prasowy Uniwersytetu w Bristol | cytat = Jeśli rozważymy naturę wymiany kulturowej i genetycznej, dokonującej się między neandertalczykami i współczesnymi ludźmi w czasie, gdy kontaktowali się w Europie, powinniśmy rozpoznać, że obie strony osiągnęły jednakowy poziom kultury. | język = en | data = 2010-01-11 | data dostępu = 2011-03-01}}</ref>
<ref name=ZIL>Por. {{Cytuj stronę | url = http://www.bris.ac.uk/news/2010/6781.html | tytuł = Use of body ornamentation shows Neanderthal mind capable of advanced thought | praca =Komunikat prasowy Uniwersytetu w Bristol | cytat = Jeśli rozważymy naturę wymiany kulturowej i genetycznej, dokonującej się między neandertalczykami i współczesnymi ludźmi w czasie, gdy kontaktowali się w Europie, powinniśmy rozpoznać, że obie strony osiągnęły jednakowy poziom kultury. | język = en | data = 2010-01-11 | data dostępu = 2011-03-01}}</ref>
<ref name=bris>Por. Komunikat prasowy Uniwersytetu w Bristol z dn. 6 maja 2010: [http://www.bristol.ac.uk/news/2010/7001.html Genetics confirm Bristol theory on Neanderthals] {{lang|en}} (dostęp 2010-08-10).</ref>
<ref name=bris>Por. Komunikat prasowy Uniwersytetu w Bristol z dn. 6 maja 2010: [http://www.bristol.ac.uk/news/2010/7001.html Genetics confirm Bristol theory on Neanderthals] {{lang|en}} (dostęp 2010-08-10).</ref>
<ref name=bisch>{{cytuj | autor = James L. Bischoff, Donald D. Shamp, Arantza Aramburu, Juan Luis Arsuaga, Eudald Carbonell, J.M. Bermudez de Castro | tytuł = The Sima de los Huesos Hominids Date to Beyond U/Th Equilibrium (>350kyr) and Perhaps to 400–500kyr: New Radiometric Dates | czasopismo = Journal of Archaeological Science | data = 2003-03 | data dostępu = 2022-07-05 | wolumin = 30 | numer = 3 | s = 275–280 | doi = 10.1006/jasc.2002.0834 | język = en | dostęp = z}}</ref>
<ref name=bisch>J.L. Bischoff et al. (2003). „Neanderthals”. J. Archaeol. Sci. (30): 275.</ref>
<ref name=nyt>[http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9500EFD71E38F936A35753C1A9629C8B63&sec=&spon=&pagewanted=3 What a Story Lice Can Tell – New York Times<!-- Tytuł wygenerowany przez bota -->].</ref>
<ref name=nyt>[http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9500EFD71E38F936A35753C1A9629C8B63&sec=&spon=&pagewanted=3 What a Story Lice Can Tell – New York Times<!-- Tytuł wygenerowany przez bota -->].</ref>
<ref name=msnbc1>{{Cytuj stronę | url = http://www.msnbc.msn.com/id/15732243/ | tytuł = Scientists decode Neanderthal genes | autor = Ker Than | data dostępu = 2011-03-01 | język = en | data = 2006-11-15 | cytat = „excavations and anatomical studies have shown that Neanderthals used tools, wore jewelry, buried their dead, cared for their sick, and possibly sang or even spoke in much the same way that we do. Even more humbling, perhaps, their brains were slightly larger than ours...}}</ref>
<ref name=msnbc1>{{Cytuj stronę | url = http://www.msnbc.msn.com/id/15732243/ | tytuł = Scientists decode Neanderthal genes | autor = Ker Than | data dostępu = 2011-03-01 | język = en | data = 2006-11-15 | cytat = „excavations and anatomical studies have shown that Neanderthals used tools, wore jewelry, buried their dead, cared for their sick, and possibly sang or even spoke in much the same way that we do. Even more humbling, perhaps, their brains were slightly larger than ours...}}</ref>
Linia 150: Linia 150:
<ref name=aus>[http://archeo.univ.szczecin.pl/index.php?option=com_phocagallery&view=category&id=4%3Ajaskinia-stajnia&Itemid=55 strona Zakładu Archeologii Instytutu Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Szczecińskiego].</ref>
<ref name=aus>[http://archeo.univ.szczecin.pl/index.php?option=com_phocagallery&view=category&id=4%3Ajaskinia-stajnia&Itemid=55 strona Zakładu Archeologii Instytutu Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Szczecińskiego].</ref>
<ref name=aw>{{Cytuj stronę | url = http://archeowiesci.pl/2009/02/16/stajnia-neandertalczykow/ | tytuł = Stajnia neandertalczyków | autor = [[Archeowieści]] | data dostępu = 2011-09-07 | archiwum = https://web.archive.org/web/20140421212716/http://archeowiesci.pl/2009/02/16/stajnia-neandertalczykow/ | zarchiwizowano = 2014-04-21}}</ref>
<ref name=aw>{{Cytuj stronę | url = http://archeowiesci.pl/2009/02/16/stajnia-neandertalczykow/ | tytuł = Stajnia neandertalczyków | autor = [[Archeowieści]] | data dostępu = 2011-09-07 | archiwum = https://web.archive.org/web/20140421212716/http://archeowiesci.pl/2009/02/16/stajnia-neandertalczykow/ | zarchiwizowano = 2014-04-21}}</ref>
<ref name=nws>{{Cytuj | autor = Mikołaj Urbanowski, Paweł Socha, Paweł Dąbrowski, Wioletta Nowaczewska, Anna Sadakierska-Chudy, Tadeusz Dobosz, Krzysztof Stefaniak, Adam Nadachowski | tytuł = The first Neanderthal tooth found North of the Carpathian Mountains | czasopismo = Naturwissenschaften | wolumin = 97 | wydanie = 4 | s = 411–415 | data = 2010 | doi = 10.1007/s00114-010-0646-2}}</ref>
<ref name=nws>{{cytuj | autor = Mikołaj Urbanowski, Paweł Socha, Paweł Dąbrowski, Wioletta Nowaczewska, Anna Sadakierska-Chudy, Tadeusz Dobosz, Krzysztof Stefaniak, Adam Nadachowski | tytuł = The first Neanderthal tooth found North of the Carpathian Mountains | czasopismo = Naturwissenschaften | data = 2010-04 | data dostępu = 2022-07-05 | wolumin = 97 | numer = 4 | s = 411–415 | doi = 10.1007/s00114-010-0646-2 | język = en | dostęp = z}}</ref>
<ref name=pnas1>[http://www.pnas.org/content/96/22/12281.abstract Direct radiocarbon dates for Vindija G1 and Velika Pećina Late Pleistocene hominid remains – PNAS<!-- Tytuł wygenerowany przez bota -->].</ref>
<ref name=pnas1>{{cytuj | autor = Fred H. Smith, Erik Trinkaus, Paul B. Pettitt, Ivor Karavanić, Maja Paunović | tytuł = Direct radiocarbon dates for Vindija G 1 and Velika Pećina Late Pleistocene hominid remains | czasopismo = Proceedings of the National Academy of Sciences | data = 1999-10-26 | data dostępu = 2022-07-05 | wolumin = 96 | numer = 22 | s = 12281–12286 | doi = 10.1073/pnas.96.22.12281 | pmid = 10535913 | pmc = PMC22908 | język = en}}</ref>
<ref name=pnas2>{{Cytuj pismo | autor = Tom Higham, Christopher Bronk Ramsey, Ivor Karavanić, Fred H. Smith, and Erik Trinkaus| tytuł = Revised direct radiocarbon dating of the Vindija G1 Upper Paleolithic Neandertals| czasopismo = PNAS | wolumin =103 | wydanie = 3| strony = 553-557| data = January 17, 2006 | wydawca = | miejsce = | issn = | doi = 10.1073/pnas.0510005103}}</ref>
<ref name=pnas2>{{cytuj | autor = Tom Higham, Christopher Bronk Ramsey, Ivor Karavanić, Fred H. Smith, Erik Trinkaus | tytuł = Revised direct radiocarbon dating of the Vindija G 1 Upper Paleolithic Neandertals | czasopismo = Proceedings of the National Academy of Sciences | data = 2006-01-17 | data dostępu = 2022-07-05 | wolumin = 103 | numer = 3 | s = 553–557 | doi = 10.1073/pnas.0510005103 | pmid = 16407102 | pmc = PMC1334669 | język = en}}</ref>
<ref name=nat1> {{Cytuj pismo | nazwisko = Mercier | imię = N. | nazwisko2 = Valladas | imię2 = H. | nazwisko3 = Joron | imię3 = JL. | nazwisko4 = Reyss | imię4 = JL. | nazwisko5 = Lévêque | imię5 = F. | tytuł = Thermoluminescence dating of the late Neanderthal remains from Saint-Césaire. | czasopismo = [[Nature]] | wolumin = 351 | numer = 6329 | strony = 737-9 | miesiąc = Jun | rok = 1991 | doi = 10.1038/351737a0 | pmid = 2062366}}</ref>
<ref name=nat1> {{cytuj | autor = N. Mercier, H. Valladas, J. L. Joron, J. L. Reyss, F. Lévêque, B. Vandermeersch | tytuł = Thermoluminescence dating of the late Neanderthal remains from Saint-Césaire | czasopismo = Nature | data = 1991-06-27 | data dostępu = 2022-07-05 | wolumin = 351 | numer = 6329 | s = 737–739 | doi = 10.1038/351737a0 | pmid = 2062366 | dostęp = z| język = en}}</ref>
<ref name=nat2>{{Cytuj pismo | nazwisko = Hublin | imię = JJ. | nazwisko2 = Spoor | imię2 = F. | nazwisko3 = Braun | imię3 = M. | nazwisko4 = Zonneveld | imię4 = F. | nazwisko5 = Condemi | imię5 = S. | tytuł = A late Neanderthal associated with Upper Palaeolithic artefacts. | czasopismo = [[Nature]] | wolumin = 381 | numer = 6579 | strony = 224-6 | miesiąc = May | rok = 1996 | doi = 10.1038/381224a0 | pmid = 8622762}}</ref>
<ref name=nat2>{{cytuj | autor = J. J. Hublin, F. Spoor, M. Braun, F. Zonneveld, S. Condemi | tytuł = A late Neanderthal associated with Upper Palaeolithic artefacts | czasopismo = Nature | data = 1996-05-16 | data dostępu = 2022-07-05 | wolumin = 381 | numer = 6579 | s = 224–226 | doi = 10.1038/381224a0 | pmid = 8622762 | dostęp = z| język = en}}</ref>
<ref name=pett>Pettitt, P.B. (1998) Etud. Rech. Archeol. Univ. Liège 85, 329–338.</ref>
<ref name=pett>Pettitt, P.B. (1998) Etud. Rech. Archeol. Univ. Liège 85, 329–338.</ref>
<ref name=schm>{{cytuj | autor = Beth S. Kauderer, Eric R. Kandel | tytuł = Capture of a protein synthesis-dependent component of long-term depression | czasopismo = Proceedings of the National Academy of Sciences | data = 2000-11-21 | data dostępu = 2022-07-05 | wolumin = 97 | numer = 24 | s = 13342–13347 | doi = 10.1073/pnas.97.24.13342 | pmid = 11087874 | pmc = PMC27226 | język = en}}</ref>
<ref name=schm>Schmitz, R.W., Serre, D., Bonani, G., Feine, S., Hillgruber, F., Krainitzki, H., Pa ̈bo, S. & Smith, F.H. (2002) Proc. Natl. Acad. Sci. USA 99, 13342–13347.</ref>
<ref name=hd>{{Cytuj stronę | url = http://www.heritagedaily.com/2013/07/did-neandertals-have-language/ | tytuł = Did Neandertals have language? | data dostępu = 2013-07-10 | opublikowany = Heritage Daily | data = 2013-07-09 | język = en}}</ref>
<ref name=hd>{{Cytuj stronę | url = http://www.heritagedaily.com/2013/07/did-neandertals-have-language/ | tytuł = Did Neandertals have language? | data dostępu = 2013-07-10 | opublikowany = Heritage Daily | data = 2013-07-09 | język = en}}</ref>
<ref name=mphhb>{{Cytuj pismo | autor = B. Arensburg, A.M. Tillier, B. Vandermeersch, H. Duday, L.A. Schepartz & Y. Rak | tytuł = A Middle Palaeolithic human hyoid bone | czasopismo = [[Nature]]| wolumin = 338| wydanie = | strony = 758-760| data = April 1989| wydawca = | miejsce = | issn = | doi = 10.1038/338758a0}}</ref>
<ref name=mphhb>{{cytuj | autor = B. Arensburg, A. M. Tillier, B. Vandermeersch, H. Duday, L. A. Schepartz, Y. Rak | tytuł = A Middle Palaeolithic human hyoid bone | czasopismo = Nature | data = 1989-04 | data dostępu = 2022-07-05 | wolumin = 338 | numer = 6218 | s = 758–760 | doi = 10.1038/338758a0| dostęp = z | język = en}}</ref>
<ref name=kw>{{Cytuj stronę | url = http://kopalniawiedzy.pl/pawian-mowa-dzwiek-samogloska,25797 | tytuł = Nowe odkrycie przewraca teorie dotyczące ewolucji mowy | autor = Mariusz Błoński | data = 2017-01-12 | opublikowany = KopalniaWiedzy.pl | data dostępu = 2017-01-15}}</ref>
<ref name=kw>{{Cytuj stronę | url = http://kopalniawiedzy.pl/pawian-mowa-dzwiek-samogloska,25797 | tytuł = Nowe odkrycie przewraca teorie dotyczące ewolucji mowy | autor = Mariusz Błoński | data = 2017-01-12 | opublikowany = KopalniaWiedzy.pl | data dostępu = 2017-01-15}}</ref>
<ref name=guha>{{Cytuj pismo | nazwisko = Gunz | imię = P. | nazwisko2 = Harvati | imię2 = K. | tytuł = The Neanderthal "chignon": variation, integration, and homology. | czasopismo = Journal of Human Evolution | wolumin = 52 | numer = 3 | strony = 262-74 | miesiąc = Mar | rok = 2007 | doi = 10.1016/j.jhevol.2006.08.010 | pmid = 17097133}}</ref>
<ref name=guha>{{cytuj | autor = Philipp Gunz, Katerina Harvati | tytuł = The Neanderthal "chignon": variation, integration, and homology | czasopismo = Journal of Human Evolution | data = 2007-03 | data dostępu = 2022-07-05 | wolumin = 52 | numer = 3 | s = 262–274 | doi = 10.1016/j.jhevol.2006.08.010 | pmid = 17097133 | dostęp = z| język = en}}</ref>
<ref name=msnbc2>[http://www.msnbc.msn.com/id/15732243/ Scientists decode Neanderthal genes].</ref>
<ref name=msnbc2>[http://www.msnbc.msn.com/id/15732243/ Scientists decode Neanderthal genes].</ref>
<ref name=assm>{{Cytuj pismo | nazwisko = | imię = | autor = Fred H. Smith, Ivor Jankovićb, Ivor Karavanićc; | tytuł = The assimilation model, modern human origins in Europe, and the extinction of Neandertal | czasopismo = Quaternary International | wolumin = 137| wydanie = 1| strony = 7-19 | data = July 2005| wydawca = | miejsce = | issn = | doi = 10.1016/j.quaint.2004.11.016 |cytat=''The assessment presented here concludes that the assimilation model is the best explanation for the origin of anatomically modern humans in Europe. If Neandertals are assimilated into in-migrating populations of modern people in Europe, then Neandertals do not go extinct in the classical sense of the word.''}}</ref>
<ref name=assm>{{cytuj | autor = Fred H. Smith, Ivor Janković, Ivor Karavanić | tytuł = The assimilation model, modern human origins in Europe, and the extinction of Neandertals | czasopismo = Quaternary International | data = 2005-07 | data dostępu = 2022-07-05 | wolumin = 137 | numer = 1 | s = 7–19 | doi = 10.1016/j.quaint.2004.11.016 | język = en | dostęp = z |cytat=''The assessment presented here concludes that the assimilation model is the best explanation for the origin of anatomically modern humans in Europe. If Neandertals are assimilated into in-migrating populations of modern people in Europe, then Neandertals do not go extinct in the classical sense of the word.''}}</ref>
</references>
</references>


Wersja z 11:09, 5 lip 2022

Neandertalczyk
Homo neanderthalensis
King, 1864
Okres istnienia: plejstocen
2.58/0.0117
↓
2.58/0.0117
Ilustracja
Szkielet neandertalczyka w Amerykańskim Muzeum Historii Naturalnej
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ssaki

Rząd

naczelne

Rodzina

człowiekowate

Podrodzina

Homininae

Rodzaj

Homo

Gatunek

neandertalczyk[a]

Synonimy

Homo sapiens neanderthalensis

Zasięg występowania
Mapa występowania
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Człowiek neandertalski, neandertalczyk – wymarły przedstawiciel rodzaju Homo (człowiek), znany z plejstocenu (ok. 400 000[1][2] do ok. 24 500 lat temu), w zależności od autorów klasyfikowany jako podgatunek człowieka rozumnego – Homo sapiens neanderthalensis – lub odrębny od niego gatunek – Homo neanderthalensis.

Historia odkryć

Czaszka neandertalczyka z La Ferrassie we Francji
Rekonstrukcja obozowiska neandertalczyków w Jaskini Ciemnej w Ojcowskim Parku Narodowym.

Jednym z pierwszych znalezisk o cechach neandertalczyka był wykopany w 1856 roku w niemieckim Neanderthalu niekompletny szkielet o mocnym kośćcu i grubym wale nadoczodołowym. Były to kości podobne do ludzkich, ale o znacznie bardziej pierwotnych cechach.

Przyrodnicze książki z tego okresu pełne są artystycznych rekonstrukcji ukazujących neandertalczyków jako istoty włochate i ociężałe, niewiele różniące się wyglądem od małp, o tępym wyrazie twarzy. Gdy w 1859 roku Karol Darwin opublikował swoją pracę O powstawaniu gatunków, ówczesna brukowa prasa nie szczędziła odkryciom ewolucji ironii[3].

Wcześniejsze odkrycie (jaskinia Engis, 1829) fragmentu czaszki 2-3-letniego dziecka neandertalczyka uznano dopiero w 1936 roku. Wcześniej klasyfikowano ją do anatomicznie współczesnych ludzi. Podobnie cechy czaszki kobiety znalezionej w Forbes’ Quarry (Gibraltar, 1848) zostały rozpoznane jako neandertalskie dopiero w 1864 roku. Wiele innych znalezisk było źle udokumentowanych, datowanych i obciążało naukową debatę.

Obecnie nauka dysponuje dużą liczbą szczątków pochodzących od ponad 400 osobników H. neanderthalensis, stawiając go na pierwszym miejscu wśród najlepiej opisanych hominidów, a raczej z coraz większą pewnością zaliczając go do jednej z wcześnie żyjących grup ludzkich. Jego szczątki znaleziono w Hiszpanii, Francji, Włoszech, Wielkiej Brytanii, Niemczech, Belgii, Chorwacji, Izraelu, Iraku, Portugalii, Rumunii, Czechach oraz Polsce.

Prof. João Zilhão z wydziału archeologii i antropologii na University of Bristol znalazł w 2009 roku w hiszpańskiej prowincji Murcja, w dwóch miejscach związanych z neandertalczykami (grota Aviones oraz grota Antón), z okresu odległego od nas o około 50 tys. lat, barwione i perforowane ręcznie muszle morskie, używane najpewniej jako naszyjniki. Analiza grudek czerwonego i żółtego pigmentu, znalezionych obok, sugeruje stosowanie kosmetyków ciała – na 10 tys. lat przed najwcześniejszymi śladami tzw. współczesnych ludzi[2]. W badaniach DNA neandertalczyków, przeprowadzonych przez Instytut Antropologii Ewolucyjnej Maxa Plancka w Lipsku, porównano sekwencję DNA o łącznej długości 4 miliardów nukleotydów, pobranego z kości, z odpowiednimi sekwencjami DNA żyjącej populacji ludzkiej w Afryce, Azji i Europie. Znaleziono większe podobieństwo z Europejczykami i Azjatami niż z Afrykańczykami. Wskazuje to na krzyżowanie się populacji (ang. interbreeding)[4]. Możliwe więc, że neandertalczyka należy nazywać Homo sapiens neanderthalensis.

Pochodzenie i występowanie

Neandertalczyk prawdopodobnie ewoluował z Homo heidelbergensis lub formy z nim blisko spokrewnionej w środkowym plejstocenie. Pierwsze cechy neandertalskie pojawiły się u hominidów w Europie ok. 400-350 tys. lat temu[5]. Neandertalczycy rozprzestrzenili się po Europie (z wyjątkiem pokrytej lodowcem[potrzebny przypis] Skandynawii) i na Bliskim Wschodzie. W okresie dużych wahań klimatycznych wykazywali przystosowania do zimnego klimatu. Prawdopodobnie w tym czasie zaczęli używać odzieży[6] (dla ochrony od zimna) oraz biżuterii[7]. Nieliczne ślady wskazują na obecność podobnych form w południowej Syberii[8] i północnej Afryce.

W 1938 w jaskini Teszik Tasz, w pobliżu Samarkandy, odkopano fragmenty szkieletu młodego neandertalczyka, w tym 150 fragmentów kości składających się na kompletną czaszkę. Powiększyło to znany obszar zamieszkiwania tego gatunku i dowiodło, że zamieszkiwał również wysokie góry.

Odkrycia z 2001 i 2007 roku, tj. wykopaliska w Mamontowej Kurii w górach Uralu u wybrzeży Morza Arktycznego, oraz w jaskini Okładnikowa w górach Ałtaj, wspomagane zaawansowanymi badaniami genetycznymi, sugerują, że zakres występowania neandertalczyka był znacznie większy[9].

Stanowiska archeologiczne

Stanowiska archeologiczne, gdzie znaleziono pozostałości człowieka kopalnego o cechach klasyfikowanych jako neandertalskie. Numery w nawiasach to wiek w tysiącach lat.

Różnice i podobieństwa do ludzi współczesnych

Dymorfizm rozpatruje się w obrębie znalezisk z analogicznego okresu, gdzie kości o cechach neandertalskich i bardziej podobnych do współczesnego człowieka wykazują złożone zależności ewolucyjne. Najstarsze kości o przewadze cech współczesnego człowieka posiadają cechy neandertalskie oraz archaiczne nieneandertalskie. Z drugiej strony cechy rozróżnialne jako neandertalskie posiadają cechy współczesne. Porównanie cech neandertalczyka do współczesnego człowieka jest bardzo trudne, gdyż kości o cechach neandertalczyka występują w okresie 300 tysięcy lat. Zmiana cech ciągnęła się przez około 10 tys. lat od Bałkanów do Iberii. Najwcześniej cechy neandertalskie zanikają w centralnej Europie.

Różnice

Porównanie czaszek H. sapiens (z lewej) i H. neanderthalensis (z prawej)
  • brak szpiczastej bródki, żuchwa jest szeroka, masywniejsza niż przeciętnie, zaokrąglona
  • krępe mocne ciało
  • wygięta podstawa czaszki
  • u zachodnich znalezisk – skośniej ścięte czoło z silnie rozwiniętymi łukami nadoczodołowymi
  • proporcjonalnie krótsze ręce i nogi (nieproporcjonalnie długie ręce to atawistyczna cecha)
  • krótsze i masywniejsze, a także wygięte (częsta krzywica) kości długie kończyn dolnych
  • lepiej rozwinięta muskulatura klatki piersiowej, ramion i barku (najsilniejsi ze współczesnych im ludzi)
  • kości twarzoczaszki szerokie, policzki wysunięte do przodu, większy niż u człowieka z Pekinu nos
  • naukowcy z Zurychu odtworzyli fenotyp dziecka – zrekonstruowali jasne/niebieskie/szare oczy i blond włosy; te fenotypowe cechy występują do dziś w największym nasileniu w Europie. Badania genetyczne wskazują na prawdopodobieństwo tej rekonstrukcji fenotypu neandertalczyka.

Podobieństwa

Niektóre cechy neandertalczyka występują u współczesnych ludzi powszechnie, a inne sporadycznie w rejonie jego głównego obszaru występowania:

  • prawdopodobnie posługiwali się mową[23]. Kość gnykowa znaleziona w 1983 w jaskini Kebara (Izrael) ma budowę zbliżoną do ludzkiej. Przez długi czas uczeni twierdzili, że znajduje się ona zbyt wysoko, by móc artykułować dźwięki[24], jednak najnowsze odkrycia sugerują, że nie ma to większego znaczenia[25].
  • wzrost mężczyzn średnio ok. 165 cm, a waga ok. 90 kg (znaleziono osobnika o wzroście 190 cm), a kobiet ok. 155 cm i ok. 50 kg
  • chignon podobny do hemibun Homo sapiens fossilis z górnego paleolitu[26].

Zmiany w czasie

  • wzrost pojemności mózgoczaszki spowodowany większym spożyciem mięsa (źródło protein potrzebnych do budowy mózgu)

Kultura

 Osobne artykuły: Kultura mustierska i kultura lewaluaska.

Człowiek z Neandertalu rozwijał europejską kulturę mustierską i kulturę lewaluaską. Badania archeologiczne dostarczają dowodów na to, że neandertalczyk wytwarzał narzędzia kamienne i drewniane, praktykował pochówek rytualny swych zmarłych, zajmował się myślistwem i zbieractwem, potrafił rozniecać ogień. We Francji, w jaskini La Chapelle-aux-Saints, odkryto płytki grób ze szkieletem w pozycji embrionalnej, pokrytym czerwoną ochrą. Obok ciała pozostawiono: narzędzia, kwiaty, jajka i mięso. Świadczy to o czci oddawanej zmarłym, wierze w życie pozagrobowe i istnieniu praktyk religijno-magicznych[27]. Potwierdzeniem tych ustaleń są znaleziska z jaskini Szanidar w Iraku, gdzie odkryto szkielety grupy Neandertalczyków pokryte pyłkami kwiatów[28].

Znalezienie szkieletu z zagojonymi istotnymi pęknięciami kości świadczy, że opiekowano się rannymi osobnikami, które przy tak dużych złamaniach nie mogłyby przeżyć bez pomocy. Inne kultury archeologiczne z tego samego okresu nie wykazują tak „ludzkich” znalezisk.

Przez długi czas zakładano, że Homo neanderthalensis nie zasiedlali w sposób długotrwały obozowisk poza jaskiniami. Odkrycie w 2019 r. na stanowisku w Pietraszynie 17 tys. fragmentów narzędzi krzemiennych, wykonanych przez różnych osobników przeczy temu poglądowi[29]. Sprawiło to, że w rankingu Archeologicznych Sensacji 2019 tworzonym przez kwartalnik Archeologia Żywa uznano wyniki tych badań za „Najważniejsze odkrycie archeologiczne w Polsce 2019”[30].

Ewolucja i wyginięcie

Porównanie materiału genetycznego obu gatunków wykazuje różnice w zaledwie ułamku procenta[31]. Jednocześnie stwierdzono istotne różnice genetyczne pomiędzy samymi neandertalczykami. Odkrycia w Portugalii (Lagar Velho), Rumunii (Peștera cu Oase) i na Morawach (Mladeč) sugerują, że mogło dochodzić do krzyżowania się H. sapiens neanderthalensis i H. sapiens sapiens. Na tej podstawie wysunięto hipotezę o możliwości wchłonięcia neandertalczyków do populacji współczesnego człowieka[32]. Hipoteza ta jest szczególną odmianą hipotezy multiregionalnej.

Trwają spory, czy neandertalczycy mogli się krzyżować ze współczesnymi sobie Homo sapiens[33]. Analiza zmienności mitochondrialnego DNA (mtDNA) człowieka współczesnego i porównanie jej z sekwencjami mtDNA neandertalczyków wskazuje, że współczesne populacje ludzkie nie zawierają mtDNA neandertalczyka – mtDNA są przekazywane wyłącznie w linii żeńskiej[34]. To wskazuje, że mitochondrialny DNA kobiet neandertalczyka nie występuje w obecnej puli genowej, co miałoby wskazywać na wymarcie tych ludzi; aczkolwiek wskazuje tylko na pochodzenie kobiet. Jednak chromosom X wykazuje większe różnice między H. neanderthalensis a H. sapiens sapiens niż pozostałe chromosomy co sugeruje przepływ genów w linii męskiej[1]. Najnowsze badania w tej dziedzinie przeprowadza zespół prof. Damiana Labudy z Uniwersytetu w Montrealu (Quebec), który zidentyfikował w chromosomie X część DNA różniącego się od innych. Zdaniem kanadyjskich badaczy jest to dziedzictwo neandertalskie. Sekwencja ta została zidentyfikowana u ludów na wszystkich kontynentach, łącznie z Australią, ale z wyjątkiem Afryki Subsaharyjskiej[35][36].

Badania allelu (+D) kodującego mikrocefalinę wskazują na pochodzenie genu z antycznej populacji człowieka. Wariant +D genu wprowadzony został do obecnej puli genowej ok. 37 tys. lat temu i teraz dominuje w puli genowej współczesnego człowieka. Rozprzestrzenienie się genu wynika z dodatniego efektu fenotypowego, jako że ten gen związany jest z rozwojem mózgu. Spośród możliwych populacji Evans, Lahn i inni za prawdopodobną wskazują populację Neandertalczyka, z której przez rzadkie krzyżowanie gen ten zdominował obecną pulę genową Homo sapiens. Frekwencja allelu typu +D jest mniejsza w sub-saharyjskiej Afryce, która zawiera allel -D mikrocefaliny, którego linia oddzielona jest o ponad milion lat ewolucji[37][38][39].

Najpóźniejsze ślady jego bytności znaleziono w Portugalii i Rumunii. Ślady węgla drzewnego i narzędzi kamiennych odkryte w jaskini Gorhama w Gibraltarze sugerują, że mógł żyć jeszcze ok. 28-24 tys. lat temu[40].

Kości znalezione w Abrigo do Lagar Velho w Portugalii datowane na 24 500 lat, posiadające cechy przejściowe pomiędzy współczesnym a kopalnym człowiekiem, zostały opisane w PNAS-ie[41].

Nie tylko kości neandertalczyka posiadały cechy współczesnych ludzi, ale i kości współczesnych ludzi posiadały dawniej cechy neandertalskie. Cechy typowe dla archaicznych, współczesnych i neandertalskich ludzi tworzyły mozaikę już 34-36 tys. lat temu. Wiek kości z rumuńskiej jaskini Peștera cu Oase oznaczono na podstawie oznaczenia spektrometrią masową ilorazu 14C/12C, gdzie węgiel uzyskano, redukując CO2 ze spalenia liofilizowanej żelatyny, z której wydzielono tylko większą niż 30 kDa frakcję kolagenu[42].

Jedna z teorii mających tłumaczyć wyginięcie neandertalczyka głosi, że winę za to wydarzenie ponosi erupcja wulkanu Campi Flegrei, mająca miejsce około 40 tysięcy lat temu. W wyniku spowodowanej nią zimy wulkanicznej mieszkający na północy neandertalczycy ucierpieli o wiele mocniej, niż zajmujący wysunięte bardziej na południe terytoria Homo sapiens sapiens[43].

Według niektórych badaczy, datowanie paleologicznych szczątków i ich analiza zmienności (testy statystyczne) wykazuje, że Neandertalczyk krzyżował się i ich zdaniem dyskusja o jego wyginięciu jest intelektualnie martwa, gdyż teza dyskusji jest nieprawdziwa[44].

Według sensacyjnej i odrzuconej przez większość badaczy hipotezy przedstawionej przez B. Hevelmansa i B. Porszniewa w książce Człowiek neandertalski nadal żyje (wydanej w jęz. fr. L’homme de néanderthal est toujours vivant, Paryż, Plon, 1974) niektóre człekokształtne kryptydy mogą być reliktami neandertalczyka[45].

Analiza DNA

Inni badacze analizują geny odpowiedzialne za kolor oczu i włosów, jako że późniejsza populacja, zajmująca habitat neandertalczyków, wykazuje istotne odchylenie ekspresji tych genów od średniej[46].

Po wstępnym zsekwencjonowaniu 60% genomu neandertalczyków, sprzed 38 tys. lat, znalezionych w jaskini Vinidja w Chorwacji, i porównaniu sekwencji występujących u Nieafrykańczyków, a nie występujących u Afrykańczyków, badacze oszacowali, że od. 1-4% DNA pozaafrykańskiego człowieka współczesnego pochodzi od neandertalczyka. Przypuszcza się, że do krzyżowania doszło na Bliskim Wschodzie, przed opanowaniem Eurazji przez człowieka współczesnego[47].

Badacze określili także 78 zamian nukleotydów zmieniających kodowany aminokwas, które różnią człowieka współczesnego od szympansa i neandertalczyka. Ustalono to, porównując sekwencje, które występują u wszystkich ludzi współczesnych, z sekwencjami neandertalczyka identycznymi z sekwencjami szympansa. W pięciu genach znaleziono co najmniej 2 zmiany zmieniające sekwencję aminokwasów. Jedna z tych zmian powoduje produkcję krótszego białka repetyny u człowieka współczesnego niż u neandertalczyka (784 aminokwasów zamiast 892). Repetyna jest białkiem macierzy międzykomórkowej naskórka i poza naskórkiem produkowana jest w dużych ilościach w ekrynowych gruczołach potowych, w wewnętrznych osłonkach cebulek włosowych i w brodawkach nitkowatych języka. Pod względem fizyko-chemicznym podstawione aminokwasy najbardziej różnią się od poprzedniego w białkach kodowanych przez GREB1, OR1K1 i SPAG17. GREB1 (ang. growth regulation by estrogen in breast cancer 1) jest genem wczesnej odpowiedzi w szlaku regulowanym przez receptor estrogenu. OR1K1 (ang. olfactory receptor, family 1, subfamily K, member 1) to receptor węchowy, a SPAG17 (ang. sperm associated antigen 17) koduje białko ważne dla struktury aksonemy wici plemnika. W sekwencjach niekodujących znaleziono 232 zamiany (substytucje) i 36 insercji i delecji nukleotydów. Znaleziono też jedną cząsteczkę miRNA (hsa-mir-1304) inną u człowieka współczesnego niż u neandertalczyka i szympansa[47].

Film

  • W 1981 roku premierę miał film Walka o ogień wyreżyserowany przez Jeana-Jacques’a Annauda, którego akcja rozgrywa się 80 000 lat p.n.e. w Europie. Film przedstawia Ulamów – jedno z plemion neandertalczyków, które traci ogień w wyniku napadu plemienia Wagabu złożonego z przedstawicieli gatunku Homo erectus.
  • W 2000 roku studio telewizyjne Wall to Wall Production wyprodukowało dla kanału Discovery popularnonaukowy, dwuczęściowy film o długości 120 min pt. Neandertalczyk w reżyserii Tonyego Mitchella. Został on wyemitowany na antenie telewizyjnej w 2001 roku, a także był dystrybuowany w polskiej wersji językowej jako dodatek do gazety „Rzeczpospolita”[48].

W fantastyce

  • W serii Dzieci Ziemi, której akcja toczy się w dość realistycznym paleolicie, neandertalczycy, nazywani przez Homo sapiens płaskogłowymi (neandertalczycy nazywają Homo sapiens Innymi, a siebie klanem) i uważani za zwierzęta, wyróżniają się pamięcią genetyczną (wystarczy, że raz coś zobaczą, a przypominają sobie o tym i pamiętają na zawsze, ale z trudem uczą się nowych rzeczy) i zdolnościami parapsychicznymi. Posługują się językiem gestów, mówią z trudem. Żyją w społeczeństwie patriarchalnym, czcząc duchy totemów z niedźwiedziem jaskiniowym na czele. Mieszańcy z Innymi (dzieci mieszanych duchów) są przez Innych nazywane potwornościami (?) (ang. abominations), a przez klan uznawane za kalekie.
  • W świecie powieści Łowy na węże morskie oraz Ścieżka bohatera neandertalczycy zostali odtworzeni za pomocą inżynierii genetycznej na planecie muzeum np. wraz z mamutami i dinozaurami. Po wypędzeniu ludzi z kosmosu przez Erydian żyją obok nich. Niektórzy ludzie, próbując wrócić w kosmos, uczynili innych ludzi i neandertalczyków niewolnikami. Neandertalczycy odczuwają tak zwane kwea (niezwykle silne i długo przeżywane uczucia), bywają też obcującymi z duchami lub zmiennokształtnymi. Nie umieją wymówić niektórych głosek i słów. Wolni neandertalczycy to Pwi (rodzina), urodzeni w niewoli – Poddani (w Ścieżce bohatera thralle), zaś uciekinierzy – Okanjara (jestem wolny). Pół-neandertalczyków nazywają Tcho-pwi (nie rodzina).
  • Trylogia Roberta Sawyera Neandertalska paralaksa opisuje przypadkowe połączenie Ziemi portalem z jej alternatywną wersją, gdzie to właśnie neandertalczycy uzyskali świadomość i są gatunkiem dominującym. Powieściowi neandertalczycy są ekologicznie nastawionymi pacyfistami, kontrolującymi swą populację za pomocą eugeniki i skrajnie racjonalnymi. W niektórych sferach są bardziej zaawansowani od Homo sapiens, zaś w innych – jak np. technologia kosmiczna – ustępują nam.
  • W twórczości Pacyńskiego elfy, trolle i skrzaty są wymieniane jednym tchem i istnieją sugestie, że należy ich utożsamiać z neandertalczykami i innymi prymitywnymi hominidami.

Pochodzenie nazwy

Nazwa neandertalczyk wprowadzona 1863 przez anglo-irlandzkiego geologa Williama Kinga pochodzi od nazwy doliny Neandertal w Niemczech, w której po raz pierwszy odkryto i rozpoznano jako należące do odrębnej odmiany człowieka szczątki neandertalczyka. Nazwa doliny z kolei pochodzi od XVII-wiecznego pastora Joachima Neandera, którego nazwisko dosłownie znaczy „nowy człowiek”.

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ Zobacz w tekście uwagi dotyczące klasyfikacji biologicznej.

Przypisy

  1. ↑ a b Richard E. Green i inni, Analysis of one million base pairs of Neanderthal DNA, „Nature”, 444 (7117), 2006, s. 330–336, DOI: 10.1038/nature05336, PMID: 17108958 [dostęp 2022-07-05] (ang.).
  2. ↑ a b Por. Use of body ornamentation shows Neanderthal mind capable of advanced thought. [w:] Komunikat prasowy Uniwersytetu w Bristol [on-line]. 2010-01-11. [dostęp 2011-03-01]. Cytat: Jeśli rozważymy naturę wymiany kulturowej i genetycznej, dokonującej się między neandertalczykami i współczesnymi ludźmi w czasie, gdy kontaktowali się w Europie, powinniśmy rozpoznać, że obie strony osiągnęły jednakowy poziom kultury. (ang.).
  3. ↑ Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place; s. 103-104, 379; Browne, E. Janet; London (2002), ISBN 0-7126-6837-3.
  4. ↑ Por. Komunikat prasowy Uniwersytetu w Bristol z dn. 6 maja 2010: Genetics confirm Bristol theory on Neanderthals (ang.) (dostęp 2010-08-10).
  5. ↑ James L. Bischoff i inni, The Sima de los Huesos Hominids Date to Beyond U/Th Equilibrium (>350kyr) and Perhaps to 400–500kyr: New Radiometric Dates, „Journal of Archaeological Science”, 30 (3), 2003, s. 275–280, DOI: 10.1006/jasc.2002.0834 [dostęp 2022-07-05] (ang.).
  6. ↑ What a Story Lice Can Tell – New York Times.
  7. ↑ Ker Than: Scientists decode Neanderthal genes. 2006-11-15. [dostęp 2011-03-01]. Cytat: „excavations and anatomical studies have shown that Neanderthals used tools, wore jewelry, buried their dead, cared for their sick, and possibly sang or even spoke in much the same way that we do. Even more humbling, perhaps, their brains were slightly larger than ours... (ang.).
  8. ↑ Roxanne Khamsi: Neanderthals roamed as far as Siberia. New Scientist, 30 września 2007. [dostęp 2010-05-08].
  9. ↑ „Świat Nauki”, Prószyński Media, grudzień 2007, s. 7-9.
  10. ↑ Homo neanderthalensis.
  11. ↑ tvn24.
  12. ↑ strona Zakładu Archeologii Instytutu Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Szczecińskiego.
  13. ↑ Archeowieści: Stajnia neandertalczyków. [dostęp 2011-09-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-04-21)].
  14. ↑ Mikołaj Urbanowski i inni, The first Neanderthal tooth found North of the Carpathian Mountains, „Naturwissenschaften”, 97 (4), 2010, s. 411–415, DOI: 10.1007/s00114-010-0646-2 [dostęp 2022-07-05] (ang.).
  15. ↑ Szymon Zdziebłowski: Odkryto najstarsze szczątki człowieka w Polsce. podroze.onet.pl, 2018-10-04. [dostęp 2018-10-04].
  16. ↑ Szymon Zdziebłowski, Odkryto najstarsze szczątki człowieka na terenie Polski. Mają ponad 100 tys. lat [online], Archeologia Żywa, 2019 [dostęp 2020-01-05] (pol.).
  17. ↑ Fred H. Smith i inni, Direct radiocarbon dates for Vindija G 1 and Velika Pećina Late Pleistocene hominid remains, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”, 96 (22), 1999, s. 12281–12286, DOI: 10.1073/pnas.96.22.12281, PMID: 10535913, PMCID: PMC22908 [dostęp 2022-07-05] (ang.).
  18. ↑ Tom Higham i inni, Revised direct radiocarbon dating of the Vindija G 1 Upper Paleolithic Neandertals, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”, 103 (3), 2006, s. 553–557, DOI: 10.1073/pnas.0510005103, PMID: 16407102, PMCID: PMC1334669 [dostęp 2022-07-05] (ang.).
  19. ↑ N. Mercier i inni, Thermoluminescence dating of the late Neanderthal remains from Saint-Césaire, „Nature”, 351 (6329), 1991, s. 737–739, DOI: 10.1038/351737a0, PMID: 2062366 [dostęp 2022-07-05] (ang.).
  20. ↑ J.J. Hublin i inni, A late Neanderthal associated with Upper Palaeolithic artefacts, „Nature”, 381 (6579), 1996, s. 224–226, DOI: 10.1038/381224a0, PMID: 8622762 [dostęp 2022-07-05] (ang.).
  21. ↑ Pettitt, P.B. (1998) Etud. Rech. Archeol. Univ. Liège 85, 329–338.
  22. ↑ Beth S. Kauderer, Eric R. Kandel, Capture of a protein synthesis-dependent component of long-term depression, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”, 97 (24), 2000, s. 13342–13347, DOI: 10.1073/pnas.97.24.13342, PMID: 11087874, PMCID: PMC27226 [dostęp 2022-07-05] (ang.).
  23. ↑ Did Neandertals have language?. Heritage Daily, 2013-07-09. [dostęp 2013-07-10]. (ang.).
  24. ↑ B. Arensburg i inni, A Middle Palaeolithic human hyoid bone, „Nature”, 338 (6218), 1989, s. 758–760, DOI: 10.1038/338758a0 [dostęp 2022-07-05] (ang.).
  25. ↑ Mariusz Błoński: Nowe odkrycie przewraca teorie dotyczące ewolucji mowy. KopalniaWiedzy.pl, 2017-01-12. [dostęp 2017-01-15].
  26. ↑ Philipp Gunz, Katerina Harvati, The Neanderthal "chignon": variation, integration, and homology, „Journal of Human Evolution”, 52 (3), 2007, s. 262–274, DOI: 10.1016/j.jhevol.2006.08.010, PMID: 17097133 [dostęp 2022-07-05] (ang.).
  27. ↑ Potwierdzono, że neandertalczycy chowali zmarłych [online], Nauka w Polsce [dostęp 2022-02-06] (pol.).
  28. ↑ Paul Rincon: Neanderthal 'skeleton' is first found in a decade. bbc.co.uk, 2020-02-18. [dostęp 2020-02-21]. (ang.).
  29. ↑ Szymon Zdziebłowski, Odkryto największą neandertalską pracownię krzemieniarską [online], Archeologia Żywa, 7 marca 2019 [dostęp 2020-01-05] (pol.).
  30. ↑ Radosław Biel, Archeologiczne Sensacje 2019 [online], Archeologia Żywa [dostęp 2020-01-05] (pol.).
  31. ↑ Scientists decode Neanderthal genes.
  32. ↑ Fred H. Smith, Ivor Janković, Ivor Karavanić, The assimilation model, modern human origins in Europe, and the extinction of Neandertals, „Quaternary International”, 137 (1), 2005, s. 7–19, DOI: 10.1016/j.quaint.2004.11.016 [dostęp 2022-07-05], Cytat: The assessment presented here concludes that the assimilation model is the best explanation for the origin of anatomically modern humans in Europe. If Neandertals are assimilated into in-migrating populations of modern people in Europe, then Neandertals do not go extinct in the classical sense of the word. (ang.).
  33. ↑ April Holloway, Entire Neanderthal genome finally mapped – with amazing results [online], Ancient Origins, 19 grudnia 2013 [dostęp 2022-07-05] (ang.).
  34. ↑ David Serre i inni, No Evidence of Neandertal mtDNA Contribution to Early Modern Humans, „PLoS Biology”, 2 (3), 2004, e57, DOI: 10.1371/journal.pbio.0020057, PMID: 15024415, PMCID: PMC368159 [dostęp 2022-07-05] (ang.).
  35. ↑ Kowalski Krzysztof. Seksualna tajemnica dwóch różnych gatunków. „Rzeczpospolita”, 2011-07-19. 
  36. ↑ Anna Piotrowska. My, potomkowie jednego neandertalczyka. „Gazeta Wyborcza”, 2011-01-31. 
  37. ↑ Patrick D. Evans i inni, Evidence that the adaptive allele of the brain size gene microcephalin introgressed into Homo sapiens from an archaic Homo lineage, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”, 103 (48), 2006, s. 18178–18183, DOI: 10.1073/pnas.0606966103, PMID: 17090677, PMCID: PMC1635020 [dostęp 2022-07-05] (ang.).
  38. ↑ Erik Trinkaus, European early modern humans and the fate of the Neandertals, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”, 104 (18), 2007, s. 7367–7372, DOI: 10.1073/pnas.0702214104, PMID: 17452632, PMCID: PMC1863481 [dostęp 2022-07-05] (ang.).
  39. ↑ Patrick D. Evans i inni, Microcephalin, a gene regulating brain size, continues to evolve adaptively in humans, „Science”, 309 (5741), 2005, s. 1717–1720, DOI: 10.1126/science.1113722, PMID: 16151009 [dostęp 2022-07-05] (ang.).
  40. ↑ Neanderthals’ 'last rock refuge'.
  41. ↑ Cidália Duarte i inni, The early Upper Paleolithic human skeleton from the Abrigo do Lagar Velho (Portugal) and modern human emergence in Iberia, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”, 96 (13), 1999, s. 7604–7609, DOI: 10.1073/pnas.96.13.7604, PMID: 10377462, PMCID: PMC22133 [dostęp 2022-07-05] (ang.).
  42. ↑ Andrei Soficaru, Adrian Doboş, Erik Trinkaus, Early modern humans from the Peştera Muierii, Baia de Fier, Romania, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”, 103 (46), 2006, s. 17196–17201, DOI: 10.1073/pnas.0608443103, PMID: 17085588, PMCID: PMC1859909 [dostęp 2022-07-05] (ang.).
  43. ↑ Katarzyna Burda: Pobudka gigantów. Newsweek.pl, 2013-11-16. [dostęp 2017-01-08].
  44. ↑ Erik Trinkaus, European early modern humans and the fate of the Neandertals, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”, 104 (18), 2007, s. 7367–7372, DOI: 10.1073/pnas.0702214104, PMID: 17452632, PMCID: PMC1863481 [dostęp 2022-07-05] (ang.).
  45. ↑ Ałmasty, czyli przygody neandertalczyka w ZSRR, Rzeczpospolita, 25 sierpnia 2007 nr 198.
  46. ↑ Molecular analysis of Neanderthal DNA from the northern Caucasus, Igor V. Ovchinnikov (Human Identification Centre, University of Glasgow, Glasgow G12 8QQ, Scotland, UK) http://www.2think.org/neanderthaldna.shtml.
  47. ↑ a b Richard E. Green i inni, A Draft Sequence of the Neandertal Genome, „Science”, 328 (5979), 2010, s. 710–722, DOI: 10.1126/science.1188021, PMID: 20448178, PMCID: PMC5100745 [dostęp 2022-07-05] (ang.).
  48. ↑ Dokument „Neandertal” w portalu IMDB.

Bibliografia

  • James Shreeve, Zagadka neandertalczyka. W poszukiwaniu rodowodu współczesnego człowieka, przekład Karol Sabath, Prószyński i S-ka, 1998, ISBN 83-7180-075-4.

Linki zewnętrzne

Antropogeneza
Homininae
Australopithecine
Ardipitek
Parantrop
Australopitek
Człowiek
Wczesne gatunki człowieka
Człowiek wyprostowany
Pozostałe
Człowiek rozumny
Tematy powiązane

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Neandertalczyk&oldid=67527637”