Zawichost

Szablon:POL miasto infobox Zawichost – miasto w województwie świętokrzyskim, w powiecie sandomierskim, znane dziś głównie z podawanych przed godziną 12:00 w I Programie Polskiego Radia komunikatów o stanie wód na największych rzekach w kraju. Siedziba miejsko-wiejskiej gminy Zawichost. Prawa miejskie od co najmniej 1255.

Miasto położone jest w Małopolsce, w ziemi sandomierskiej, na skraju Małopolskiego Przełomu Wisły.

Według danych z 31 grudnia 2007 Zawichost miał 1821 mieszkańców.

Położenie

Miasto położone jest nad Wisłą, na wysokim wapiennym tarasie jej lewego brzegu. W okolicy miasta znajdują się złoża kamienia wapiennego oraz glinki krzemionkowej. Zawichost położony jest ok. 17 km na północny zachód od Sandomierza. Przez miasto przebiega droga wojewódzka nr 777 z Sandomierza do Maruszowa oraz droga nr 755 z Kosina do Ostrowca Świętokrzyskiego. W Zawichoście znajduje się przeprawa promowa przez Wisłę, powstała za pozwoleniem króla Zygmunta Augusta.

Przez miasto przechodzi czerwony szlak turystyczny z Gołoszyc do Piotrowic.

Historia

Widok na Zawichost ze zniszczonym zamkiem w tle. Erik Dahlbergh, 1656 r.

Kościół Wniebowzięcia NMP

Kościół św. Jana Chrzciciela

Kościół św. Trójcy

Pierwsze wzmianki o mieście pochodzą z ok. 1148 Zawichost był grodem kasztelańskim i osadą targową położoną w pobliżu przeprawy przez Wisłę. Od końca XII w. był siedzibą archidiakonatu. W 1205 w bitwie pod Zawichostem, książęta Leszek Biały i Konrad mazowiecki pokonali wojska księcia halickiego Romana, który w czasie tej bitwy poległ.

Dokładna data nadania Zawichostowi praw miejskich nie jest znana, ale przyjmuje się, że nastąpiło to przed rokiem 1255. Zawichost był niszczony podczas kolejnych najazdów tatarskich w 1241, 1259 i 1500 Miasto jednak szybko odbudowywało się po klęskach.

W 1257 książę Bolesław Wstydliwy nadał miasto oraz 25 okolicznych miejscowości założonemu w Zawichoście klasztorowi klarysek. Przywilej lokacyjny nadawał Zawichostowi 44 łany jako uposażenie, a także prawo do odbywania targów, warzenia piwa i pobierania cła od miedzi i ołowiu spławianych Wisłą. Od XIV w. Zawichost był miastem królewskim i siedzibą starostwa niegrodowego. Za panowania Kazimierza Wielkiego klasztor został umocniony. Król wybudował tu także obronny zamek, który miał strzec przeprawy przez Wisłę. Zawichost miał w tym czasie 540 mieszkańców.

Największy rozkwit miasta przypadł w wieki XV i XVI. Zawichost położony był w tym czasie na szlaku handlowym prowadzącym z Krakowa na Litwę i Ruś. Miasto korzystało z ceł pobieranych od towarów spławianych na Wiśle. Rozwijało się rzemiosło (m.in. piwowarstwo). W 1564 w mieście znajdował się ratusz, łaźnia, słodownia, 4 jatki rzeźnicze oraz 126 domów.

Zawichost został zniszczony podczas potopu szwedzkiego w 1655 i najazdu Rakoczego w 1657 Najeźdźcy spalili wówczas zamek, którego nieodbudowane mury runęły do Wisły w 1813, podczas wielkiej powodzi. W 1666 miasto nawiedził ogromny pożar i zaraza – nieszczęścia, które uśmierciły większość mieszkańców. Ich ciała pochowano prawdopodobnie na niewielkim wzgórzu w południowej części miasta, na którym stoi dziś żelazny krzyż, a obok betonowy austriacki bunkier z I wojny światowej. Po tych wydarzeniach miasto podupadło. Jego problemy pogłębiły się po rozbiorach Polski, po których Zawichost stał się miastem pogranicznym.

Na początku XVIII w. w pobliżu Zawichostu powstało miasto Starostów (przemianowane później na Prosperów), zamieszkane głównie przez Żydów. W 1820 zostało przyłączone do Zawichostu. Ustalił się wówczas podział na położone przy Wiśle „polskie miasto” i oddalone nieco od rzeki „żydowskie miasto”. Granicę wyznaczał murowany krzyż stojący przy dzisiejszej ul. Żeromskiego.

W 1827 połączone miasto miało 281 domów (jednak tylko 5 murowanych) i 2320 mieszkańców. W Zawichoście każdego tygodnia odbywały się dwa targi. W ciągu roku w mieście było 12 jarmarków. W 1888 Zawichost utracił prawa miejskie. W XIX w. w mieście funkcjonowały: cegielnia, garncarnia, 2 wapienniki oraz zakłady rzemieślnicze. W 1926 Zawichost odzyskał prawa miejskie.

W czasie okupacji niemieckiej Niemcy utworzyli tutaj getto, w którym przetrzymywanych było ok. 5 tysięcy Żydów. Funkcjonowało ono do 22 października 1942, dnia w którym Niemcy wywieźli jego mieszkańców do obozu zagłady w Bełżcu.

W 1944 w Zawichoście toczyły się zacięte walki o przyczółek na Wiśle. Podczas walk miasto zostało niemal doszczętnie zniszczone. W latach powojennych Zawichost odbudowano.

W latach 1975–1998 Zawichost administracyjnie należał do woj. tarnobrzeskiego.

Zabytki

• kościół pw. Świętego Jana Chrzciciela z XIII wieku, Wczesnogotycki, ufundowany wraz z klasztorem klarysek przez księcia Bolesława Wstydliwego w 1245 dla jego siostry Salomei. Po bokach nawy z XVII i XVIII wieku. Regotyzowany po 1945 roku. We wnętrzu renesansowe nagrobki. Z zabudowań klasztornych zachował się fragment wschodniego skrzydła. Obok kościoła wolnostojąca dzwonnica.
• Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, pierwotnie romański, został gruntownie przebudowany w XIX wieku, w podziemiach kościoła znajdują się pozostałości romańskiej świątyni; obok kościoła plebania z XIX wieku
• Kościół pw. Świętej Trójcy z XIII wieku, przebudowany w stylu barokowym, wyposażenie kościoła późnobarokowe. Na elewacji wschodniej widać ślady z okresu romańskiego, w tym zamurowane półkoliste ościeże, natomiast na północnej elewacji nawy zamurowany romański portal.
• Pozostałości kaplicy pw. św. Maurycego z początku XI wieku, odkryte podczas badań archeologicznych, jest to fragment absydy romańskiego kościoła zniszczonego przez Wisłę
• Kamienny obelisk służący do pomiaru stanu wody na Wiśle, przy ulicy św. Leonarda
• Dom zajezdny z XIX wieku przy Małym Rynku
• Domy z XIX i początku XX wieku
• kapliczka murowana

Zabytki niezachowane:

• Zamek w Zawichoście
• Dom podcieniowy przy rynku

Zobacz też

• Cmentarz żydowski w Zawichoście
• Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Zawichoście

Bibliografia

• Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski, PWN, Warszawa 1998, ISBN 83-01-12677-9.
• Miasta polskie w Tysiącleciu, przewodn. kom. red. Stanisław Pazyra, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków, 1965-1967

Linki zewnętrzne

• Strona urzędu miasta i gminy w Zawichoście