Bogurodzica (pieśń)
 Rękopis z roku 1408[1] | |
| Autor |
nieznany |
|---|---|
| Typ utworu |
pieśń religijna |
| Data powstania |
XIII–XIV wiek |
| Wydanie oryginalne | |
| Język | |
Bogurodzica – średniowieczna polska pieśń religijna i najstarszy zachowany wraz z melodią polski tekst poetycki. Nie jest znana data powstania utworu, przyjmuje się, że nastąpiło to w XIII lub XIV wieku[2], chociaż pierwszy zapis tekstu pochodzi dopiero z początku XV wieku (rok 1407). W 1506 roku tekst pieśni został dołączony do Statutów Jana Łaskiego[3] z błędną informacją, że jej autorem jest św. Wojciech[4].
Stanisław Piekarski w Encyklopedji wierzeń wszystkich ludów i czasów podaje, że „Bogarodzica, najdawniejsza pieśń polska, zwana „pieśnią ojców“, powstała w drugiej połowie XIII wieku, napisana przez Boguchwała, spowiednika królowej Kingi”[5].
Od XV wieku Bogurodzica pełniła także rolę hymnu państwowego w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim. Dziś jest śpiewana jako pieśń patriotyczna i kościelna.
W Liturgii godzin Kościoła katolickiego w Polsce Bogurodzica jest hymnem odmawianym w II Nieszporach Uroczystości Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski 3 maja[6]. Jako antyfona maryjna Bogurodzica może być odmawiana po Komplecie[7].
Pochodzenie
[edytuj | edytuj kod]
Bogurodzica w pierwotnej postaci obejmuje 2 strofy. Pierwsza zwracająca się do Najświętszej Marii Panny, a druga z prośbą do Jezusa. Ma charakter meliczny: jest utworem do śpiewania. Ułożono ją do istniejącej już, znanej na Zachodzie, melodii z kręgu miłosnych pieśni rycerskich. Melodię tę zapisali benedyktyni, a z ich klasztoru w Sankt Gallen w Alpach trafiła do Polski. Bogurodzica to kontrafaktura, czyli nowy tekst, który zmienia pierwotny charakter wykorzystanej ilustracji muzycznej z miłosnego na pobożny. Jej melodia ma formę śpiewu chóralnego, wykonywanego a cappella. Bogurodzica powstała jako trop[8], czyli pieśń śpiewana przez wspólnotę podczas mszy jako swoisty komentarz do łacińskiego tekstu liturgii. Obfitującą w ozdobniki (melizmaty), trudną wykonawczo pieśń śpiewali raczej nie wszyscy wierni, ale wyszkolony wokalnie chór chłopców (schola cantorum).
Autor Bogurodzicy jest nieznany. Legenda o autorstwie św. Wojciecha nie ma podstaw źródłowych, jednak Józef Birkenmajer w monografii o utworze (1937)[9] wskazał krąg misjonarzy, współbraci Wojciecha (który przybył z misją do Polski jako zakonnik benedyktyn) oraz ich (nieznane dziś, lecz powstające w X wieku) pieśni jako możliwą inspirację dla utworu. Nie umiemy wskazać miejsca, w którym wykonano po raz pierwszy Bogurodzicę, choć najstarszy przekaz kieruje na północ. W okresie (hipotetycznym, lecz poświadczanym przez bardzo stare formy językowe tekstu) powstania Bogurodzicy ważnym ośrodkiem religijnym i literackim na północnym Mazowszu był Płock, stolica diecezji, mająca też prężny klasztor benedyktynów. Zachowane opisy obrzędów liturgicznych w katedrze płockiej poświadczają wczesne wykonywanie tam innych pieśni w języku polskim. Brak jednak jednoznacznego dowodu, że tam właśnie powstała Bogurodzica.
Dopiero później i wtórnie Bogurodzica zaczęła pełnić role pieśni rycerskiej i częściowo hymnu państwowego (narodowego).
Niektórzy historycy (ich opinie przytacza Maria Janion w książce Niesamowita Słowiańszczyzna) są zdania, iż pierwotny rodowód tekstu Bogurodzicy jest słowiańsko-bizantyński (wskazuje na to zwłaszcza figura Deesis, tj. Matki Boskiej, Jezusa i Jana Chrzciciela – kult tego ostatniego został zapoznany w katolicyzmie potrydenckim) i że jako taka pieśń stanowi świadectwo, iż w okresie kształtowania się państwowości na ziemiach polskich współistniały dwie równoległe tradycje chrześcijaństwa: cyrylo-metodiańska (bizantyńsko-słowiańska, wschodnia) i łacińska (zachodnia). Dopiero później ta pierwotna dwutorowość zanikła na rzecz uniwersalizmu łaciny, wypierającej „błędny obrządek słowiański”. „[...] pierwsza nasza pieśń narodowa, pierwsze słowo polskiej poezji chrześcijańskiej, było jednocześnie [...] najgłębszym oddechem naszego chrześcijaństwa, zaczerpniętym obydwoma równocześnie płucami tysiącletniej tradycji: wschodniej i zachodniej”[10]. „Dziś czytanie i słuchanie Bogurodzicy wymaga pewnego wysiłku intelektualnego i emocjonalnego. Ale on się opłaca: pozwala ożywić w naszej wyobraźni «obydwa płuca» dawnej kultury polskiej”[11].
Przekaz i dzieje tekstu
[edytuj | edytuj kod]
Najstarszy znany zapis tekstu Bogurodzicy – obejmującego 2 strofy i opatrzonego nutami – pochodzi z początku XV w. W 1407 zapisany został na tylnej wyklejce zbioru kazań łacińskich skopiowanych przez wikarego w Kcyni na Pałukach Macieja z Grochowa[12]. W Bibliotece Jagiellońskiej odnalazł go około 1877 roku kustosz biblioteki – dr Władysław Ignacy Wisłocki[13][14]. Obecnie wyklejka ta przechowywana jest w Bibliotece Jagiellońskiej (sygn. 1619)[15].
Od połowy XV wieku do pierwotnego tekstu pieśni dopisywano kolejne strofy. Drugim zachowanym przekazem Bogurodzicy (tzw. rękopis krakowski) jest kodeks Decisiones rote Wilhelmi Horborg, do którego dopisano utwór w 1408 roku na karcie 87 verso[16]. Także i ten manuskrypt przechowywany jest w Bibliotece Jagiellońskiej (sygn. 408)[17].
Trzecim najstarszym zachowanym rękopisem jest tzw. redakcja warszawska z 1456, składająca się z dziewiętnastu zwrotek[18]. Rękopis ten pochodzi z opactwa na Świetym Krzyżu[18]. Po powstaniu listopadowym został zagrabiony przez Rosjan i przewieziony do Petersburga[18]. Do Polski powrócił po traktacie ryskim z 1921[18]. W czasie II wojny światowej został w 1944 ewakuowany przez Niemców do Goerbitsch, skąd Rosjane przewieźli go do Moskwy[18]. Do Biblioteki Narodowej powrócił w 1947[18]. Od 2024 rękopis ten znajduje się na wystawie w Pałacu Rzeczypospolitej[19].
Z uwagi na tematykę Aleksander Brückner wyodrębnił wersy 12–34 jako „pieśń wielkanocną” (Nas dla wstał z martwych Syn Boży), a wersy 35–48 – jako „pieśń pasyjną”[12]. Podział ten został przyjęty także przez późniejszych badaczy utworu. W ciągu XVI w. dodawano jeszcze zwrotki o charakterze okolicznościowo-modlitewnym tworząc obszerny, ale niespójny literacko tekst. We wszystkich tekstach, jakie kiedykolwiek powstały, naliczono ogółem 27 zwrotek.
Bogurodzica w historii literatury i kultury
[edytuj | edytuj kod]Bogurodzica po okresie ustnego obiegu tekstów jest pierwszą zapisaną pieśnią religijną w literaturze polskiej. Nie ma tytułu, a określa się ją według pierwszego wyrazu tekstu (w najstarszym przekazie są to dwa osobno zapisane słowa: „Bogu rodzica”).
Z czasem Bogurodzica stała się pieśnią bojową polskiego rycerstwa. Jak podają zarówno wczesna Kronika konfliktu, jak i piszący pół wieku później Jan Długosz, miała być śpiewana przed bitwą pod Grunwaldem w 1410 roku[20]. Została także odśpiewana podczas koronacji Władysława Warneńczyka w 1434 roku oraz przed bitwą pod Warną w roku 1444[21]. Cały obrzęd koronacji odbywał się po łacinie, jedynie Bogurodzica wykonana została w języku polskim. Latopis ruski podaje pod rokiem 1248, że Polacy, stając do bitwy, śpiewali kierlesz. Zdaniem Aleksandra Wilkonia tą pieśnią mogła być Bogurodzica – zawiera ona zwrot kyrie eleison, zaś kierlesz to jego zniekształcona i spolszczona forma, używana potocznie od średniowiecza[22].
Była także przez wiek XV hymnem królewskim dynastii Jagiellonów. Od tej chwili pieśni religijne zaczęły się łączyć z pieśniami wojskowymi, a Bogurodzica stała się symbolem jedności religijno-patriotycznej. Wzmianka o Bogurodzicy, śpiewanej przez polskich rycerzy przed bitwą, pojawia się w anonimowej komedii pt. Albertus z wojny, która ukazała się drukiem w Krakowie w 1596 r. Jeden z bohaterów, Ksiądz, podczas rozmowy z wracającym z wojny Albertusem, zauważa[23]:
Wżdyć ten dawny a święty obyczaj chowają,
że o Bogarodzicy przy bitwie śpiewają.
Jako to bywało w Polszcze po przyjęciu wiary,
Mnie to jeszcze powiedał, pomnię, ojciec stary.
Jednak Albertus, ubogi i niezbyt odważny sługa parafialny, odpowiada:
Już dziś o niej nie słychać, babom ją oddali
W imię Boże, jałmużny aby nie dawali.
Byłoby śmiechu dosyć, kto by wiódł do tego,
Śpiewać Bogarodzicę czasu wojennego.
Symbolikę Bogurodzicy wykorzystywali również kompozytorzy w drugiej połowie XX wieku. Pisząc utwór na 1000-lecie chrztu Polski, Andrzej Panufnik na melodii tej oparł finał (Hymn) Sinfonii sacra (1963). W 1975 Wojciech Kilar napisał Bogurodzicę na chór i orkiestrę. Tematem wolnej części Symfonii „Polskiej” Krzysztofa Meyera, skomponowanej pod wrażeniem stanu wojennego (1982), także jest Bogurodzica[24].
Pieśń Bogurodzica została umieszczona w kanonie lektur obowiązujących podczas egzaminu maturalnego z języka polskiego w roku 2023[25].
Konstrukcja utworu
[edytuj | edytuj kod]
Archaizmy
[edytuj | edytuj kod]W Bogurodzicy znajdują się liczne archaizmy. Niektóre z nich były nieaktualne już w XV wieku:
- leksykalne (dawne wyrazy)
- dziela – dla
- bożyc – syn Boga
- Gospodzin – Pan
- zbożny – dostatni
- przebyt – bytowanie, istnienie
- rodzica – matka
- jąż, jegoż – którą, którego
- słowotwórcze (przestarzały sposób tworzenia wyrazów):
- Bogurodzica – matka Boga, już w XV w. mówiło się matka (kogo?, czyja?) Boga, a nie matka (komu?) Bogu
- fleksyjne (dawne końcówki odmiany wyrazów)
- raczy – racz
- ziści – pozyskaj
- spuści – ześlij
- czasowniki zawierają dawne końcówki trybu rozkazującego -y, -i
- składniowe (nieużywany sposób łączenia wyrazów w zdaniu)
- Bogiem sławiena – sławiona przez Boga; taki sposób tworzenia strony biernej jest nadal poprawny np. w języku rosyjskim
- fonetyczne (dawny sposób wymawiania wyrazów)
- Krzciciela – Chrzciciela
- sławiena – wysławiana (zapożyczenie z języka czeskiego)
- zwolena – wybrana (brak przegłosu polskiego).
Kontrowersje dotyczące nauczania w szkole
[edytuj | edytuj kod]Jacek Podsiadło kwestionuje narzucaną uczniom przez podręczniki szkolne opinię o Bogurodzicy jako dziele odznaczającym się wysokim artyzmem i katolicką indoktrynację przy okazji nauczania polskiego w niektórych podręcznikach[26].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]
- Apel Jasnogórski tam „Bogurodzica” w rozdziale: Przebieg modlitwy Apelu Jasnogórskiego
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Decisiones Rotae Romanae collectae a Guilelmo Horborch, secundum thematum ordinem dispositae. [dostęp 2022-03-16]. (pol.).
- ↑ Średniowieczna pieśń religijna polska, oprac. Mirosław Korolko, wyd. 2 zmienione, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1980, s. 3, ISBN 83-04-00737-1.
- ↑ Jan Łaski, Commune incliti Poloniae Regni privilegium -Libri duo iuris civilis Magdeburgensis et provincialis Saxonici cum tertio libro iuris feudalis- Raymundus Parthenopeus: Summa utriusque iuris, Cracovie, in aedibus Johannis Haller, 1506 [online], [karta z tekstem „Bogurodzicy”], polona.pl [dostęp 2018-06-13].
- ↑ Teresa Michałowska: Średniowiecze. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, s. 280. ISBN 83-01-13842-4.
- ↑ Stanisław Piekarski, Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów, wyd. 1, Warszawa: Wydawnictwo M. Arcta, 1930.
- ↑ Bogurodzica, Dziewica. brewiarz.pl. [dostęp 2020-01-16]. (pol.).
- ↑ Łukasz Szczeblewski: Wspólnotowa celebracja Liturgii godzin. opoka.org.pl. [dostęp 2020-01-16]. (pol.).
- ↑ Średniowieczna pieśń religijna polska, oprac. Mirosław Korolko, wyd. 2 zmienione, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1980, s. 3, ISBN 83-04-00737-1.
- ↑ Józef Birkenmajer, Bogarodzica Dziewica. Analiza tekstu, treści i formy, Lwów 1937 [online], polona.pl [dostęp 2018-06-13].
- ↑ Roman Mazurkiewicz, Deesis. Idea wstawiennictwa Bogurodzicy i św. Jana Chrzciciela w kulturze średniowiecznej, wyd. 2 popr., Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2002. s. 298, ISBN 83-7052-484-2.
- ↑ Maria Janion, Niesamowita Słowiańszczyzna. Fantazmaty literatury, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2006, s. 185, ISBN 978-83-08-04080-5.
- ↑ a b Średniowieczna pieśń religijna polska, oprac. Mirosław Korolko, wyd. 2 zmienione, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1980, s. 3, ISBN 83-04-00737-1.
- ↑ [Do cennych zabytków mowy polskiej należy...], „Tydzień” 1877, nr 14 (7 sierpnia), s. 3–4 [online].
- ↑ Jan Rymarkiewicz. Pieśń „Bogu-Rodzica.”. „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego”. T. 10, s. 333 (djvu – 3), 1878. Poznań: Towarzystwo Przyjaciół Nauk Poznańskie. [dostęp 2016-09-03].
- ↑ Bogurodzica, [ca 1408] [online], [tekst kcyński], polona.pl [dostęp 2018-06-13].
- ↑ Średniowieczna pieśń religijna polska, oprac. Mirosław Korolko, wyd. 2 zmienione, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1980, s. 4, ISBN 83-04-00737-1.
- ↑ Decisiones Rotae Romanae collectae a Guilelmo Horborch, secundum thematum ordinem dispositae, 1408 [online], [karta z tekstem „Bogurodzicy”], polona.pl [dostęp 2018-06-13].
- ↑ a b c d e f Pałac Rzeczypospolitej. Trzy razy otwierana. Najcenniejsze zbiory Biblioteki Narodowej w Pałacu Rzeczypospolitej. Tomasz Makowski (oprac.), Patryk Sapała (współprac.). Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2024, s. 31.
- ↑ Pałac Rzeczypospolitej. Trzy razy otwierana. Najcenniejsze zbiory Biblioteki Narodowej w Pałacu Rzeczypospolitej. Tomasz Makowski (oprac.), Patryk Sapała (współprac.). Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2024, s. 9.
- ↑ Jana Długosza Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Ks. 10, ks. 11, 1406-1412, Stanisław Gawęda (red.) i inni, wyd. 2, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009, s. 122, ISBN 978-83-01-16074-6 [dostęp 2018-06-15].
- ↑ Juliusz Kleiner, Zarys dziejów literatury polskiej, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1963, s. 11.
- ↑ Aleksander Wilkoń, Dzieje języka artystycznego w Polsce. Średniowiecze, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2004, s. 42–44, ISBN 83-226-1383-0.
- ↑ Cytaty według: Wyprawa plebańska. Albertus z wojny, oprac. A. Siciarek, Kraków 2003, s. 55.
- ↑ Teresa Chylińska, Stanisław Haraschin, Maciej Jabłoński: Przewodnik po muzyce koncertowej. Wyd. I. T. 1. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 2003. ISBN 978-83-224-0933-6.
- ↑ Lista Lektur Obowiązkowych Matura 2023 I 2024 Polski - Poziom Podstawowy I Rozszerzony - Matura Lista Lektur [online], 23 kwietnia 2021 [dostęp 2023-12-18] (pol.).
- ↑ Wyborcza.pl [online], wyborcza.pl [dostęp 2024-07-09].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Mirosław Korolko: Średniowieczna pieśń religijna polska. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1980. ISBN 83-04-00737-1.
- Aleksander Wilkoń: Dzieje języka artystycznego w Polsce. Średniowiecze. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2004. ISBN 83-226-1383-0.
- Jacek Tlaga, Jak czytać Bogurodzicę? artykuł wraz z nagraniem, POLONA/Blog [dostęp 2018-05-17].
- Wojciech Kordyzon, Kto ułożył Bogurodzicę? Krótka historia sporu, artykuł na POLONA/Blog [dostęp 2018-05-17].
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Bogurodzica w serwisie Wolne Lektury
- Bogurodzica w serwisie Staropolska OnLine
- Bogurodzica w wykonaniu benedyktynów z Tyńca (plik w formacie mp3). tyniec.mm.com.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-22)].
- Kolekcja na temat Bogurodzicy w bibliotece Polona
- Bogurodzica w Statucie Jana Łaskiego. Reprodukcja cyfrowa w serwisie Polona.pl.
- Wiesław Wydra, Dlaczego pod Grunwaldem śpiewano „Bogurodzicę”? Trzy rozdziały o najdawniejszych polskich pieśniach religijnych, Poznań: Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka, 2000, s. 60–82. Reprodukcja cyfrowa dostępna w serwisie Polona.pl.
