Języki indoaryjskie

Języki indoaryjskie (indyjskie^[1]) – grupa języków indoeuropejskich. Grupa ta oraz grupy językowe: irańska oraz dardyjska tworzyły przed 1500 r. p.n.e. jedną wspólnotę językowo-kulturową (zobacz: języki indoirańskie). Językami tej grupy posługiwali się Indoariowie, którzy zaczęli zasiedlać subkontynent indyjski około I poł. II tysiąclecia p.n.e.

Języki indoaryjskie wyodrębniły się około 1500 r. p.n.e., a ich zasięg pokrywał się z zasięgiem dorzecza Indusu. Z tego okresu pochodzą najstarsze zabytki okresu staroindyjskiego (1500–500 r. p.n.e.) – Wedy spisane językiem wedyjskim. W okresie średnioindyjskim (500 r. p.n.e. – 1000 r. n.e.) język wedyjski przekształcił się w sanskryt klasyczny i jego potoczne warianty, czyli prakryty, z których jednym jest pali. Następnym stopniem w ewolucji tej grupy językowej były dialekty zwane apabhrańśa, z których w okresie nowoindyjskim (po 1000 r.) ukształtowały się współczesne języki indyjskie. Najważniejsze z nich to m.in. język hindi, urdu, bengalski, marathi, gudżarati i pendżabski. Ogółem językami z tej grupy posługuje się ponad 700 mln osób, głównie na terenie Indii, Pakistanu, Nepalu, Bangladeszu i Sri Lanki.

System fonetyczny języków indoaryjskich

W poniższych tabelach przedstawiono system fonologiczny sanskrytu klasycznego, który z drobnymi odchyleniami jest również typowy dla współczesnych języków indoaryjskich. Podano odpowiadające poszczególnym dźwiękom znaki sylabicznego alfabetu dewanagari. Inne alfabety indyjskie są niemal dokładnym odzwierciedleniem pisma dewanagari. Jak widać w tabeli spółgłosek, dla języków indoaryjskich charakterystyczna jest fonemiczna opozycja spółgłosek zarówno dźwięcznych/bezdźwięcznych, jak i przydechowych/bezprzydechowych. Dodatkową typową cechą jest występowanie tzw. spółgłosek retrofleksywnych (wymawianych z językiem wygiętym do tyłu, tak że czubek języka dotyka podniebienia). Ta cecha najprawdopodobniej związana jest z silnym wpływem języków drawidyjskich.

Samogłoski

Dewanagari	Transliteracja	Jako znak diakrytyczny z प	Dewanagari	Transliteracja	Jako znak diakrytyczny z प
अ	a	प	आ	ā	पा
इ	i	पि	ई	ī	पी
उ	u	पु	ऊ	ū	पू
ऋ	ṛ	पृ	ॠ	ṝ	पॄ
ऌ	ḷ	पॢ	ॡ	ḹ	पॣ
ए	e	पे	ऐ	ai	पै
ओ	o	पो	औ	au	पौ

Spółgłoski

	Zwarte												Nosowe			Płynne			Szczelinowe
	Bezdźwięczne						Dźwięczne												Szczelinowe
	Nieprzydechowe			Przydechowe			Nieprzydechowe			Przydechowe									Bezdźwięczne			Dźwięczne
Tylnojęzykowe	क	ka	k ə	ख	kha	k ʰ ə	ग	ga	ɡ ə	घ	gha	ɡ ʱ ə	ङ	ṅa	ŋ ə							ह	ha	ɦ ə h ə
Miękkopodniebienne	च	ca	tʃ ə ts ə	छ	cha	tʃ ʰ ə ts ʰ ə	ज	ja	dʒ ə dz ə	झ	jha	dʒ ʱ ə dz ʱ ə	ञ	ña	ɲ ə	य	ya	j ə	श	śa	ɕ ə ʃ ə
Retrofleksywne	ट	ṭa	ʈ ə	ठ	ṭha	ʈ ʰ ə	ड	ḍa	ɖ ə	ढ	ḍha	ɖ ʱ ə	ण	ṇa	ɳ ə	र	ra	ɹ ə ɾ ə	ष	ṣa	ʂ ə ʃ ə
Zębowe	त	ta	t̪ə	थ	tha	t̪ʰ ə	द	da	d̪ə	ध	dha	d̪ʱ ə	न	na	n ə	ल	la	l ə	स	sa	s ə
Wargowe	प	pa	p ə	फ	pha	p ʰ ə	ब	ba	b ə	भ	bha	b ʱ ə	म	ma	m ə	व	va	ʋ ə w ə

W sanskrycie wedyjskim istniał dodatkowo fonem ɭ - retrofleksywne „l” („ळ”), który nie zachował się w sanskrycie klasycznym, ale przetrwał w niektórych językach nowoindyjskich, jak np. marathi i radżastani.

	Transliteracja		Wymowa (IPA)
	IAST	ITRANS	Sanskryt	Hindi	Marathi
ळ	ḷa	La			/ɭ ə /

Najważniejsze odchylenia od powyższego schematu

W grupie wschodniej (np. język bengalski) trzy dźwięki: श ś ɕ, ष ṣ ʂ i स s s zlały się w jeden dźwięk ʃ
W grupie wschodniej i północnej istnieje tendencja do zlania się dźwięków „v” ʋ i „b” b w „b” b (stąd np. wymowa i zapis „Bisznu” zamiast „Wisznu”)
W grupie południowej (np. język marathi) głoskę ṛ („r” zgłoskotwórcze) wymawia się jako „ru” (np. Kryszna brzmi jak „Kruszna”)
W grupie wschodniej (np. język bengalski) dźwięk अ (krótkie „a”) wymawia się jako „o”, dlatego imię Sarasvati wymawia się jak „Szoroszszoti”
W językach znajdujących się pod silnym wpływem języka arabskiego i perskiego (dotyczy to zwłaszcza urdu, w nieco mniejszym stopniu hindi) wykształcone osoby wymawiają słowa pochodzące z tych języków zgodnie z ich wymową oryginalną, a więc z użyciem dźwięków pierwotnie nie występujących w językach indoaryjskich, takich jak z, q, x itd.

Uproszczona klasyfikacja języków indoaryjskich

języki indoeuropejskie
- języki indoirańskie
  - języki indoaryjskie (850 mln)
    - wedyjski †
    - sanskryt klasyczny (średnioindyjski) †*
    - pali †*
    - prakryty †
    - mitanni †

Współczesne języki indoaryjskie (według Ethnologue):

Grupa centralna

Grupa wschodnia

Grupa północna
- języki pahari
  - dogri
  - garhwali
  - kumauni
  - mandeali
  - nepali

Grupa północno-zachodnia
- lahnda
- sindhi

Grupa południowa
- konkani
- marathi

Grupa syngalesko-malediwska
- syngaleski
- malediwski

romski - ze względu na rozbieżne hipotezy klasyfikacyjne dot. pochodzenia i przynależności języków i dialektów romskich do którejś z powyższych grup (wg klasyfikacji Ethnologue zalicza się go do grupy centralnej, wg innych klasyfikacji do grupy północno-zachodniej lub nawet syngalesko-malediwskiej), bezpieczniej jest wyodrębnić ten język jako przypadek szczególny.

Osobne grupy stanowią języki dardyjskie i języki nuristańskie, najczęściej klasyfikowane jako grupy językowe odrębne od indoaryjskich, o cechach pośrednich między językami indoaryjskimi i irańskimi^[2], lub też jako podgrupy w obrębie języków indoaryjskich (w grupie północno-zachodniej) – według Ethnologue:

języki dardyjskie
- kaszmirski
- khowar
- kohistani
- pashai
- shina

języki nuristańskie

Zobacz też

Przypisy

↑ Artykuł dotyczy podrodziny języków indoeuropejskich. Ponieważ tylko ok. 75% użytkowników języków indyjskich posługuje się językami indoeuropejskimi, nazwa „języki indyjskie” jest myląca. Spośród poważnych publikacji określenie „języki indyjskie” jako równoznaczne z „języki indoaryjskie” występuje jedynie w: Majewicz 1989 ↓, s. 23-24. W innych publikacjach natomiast termin „języki indyjskie” jest używany zamiennie z terminem „języki Indii”, np. L. Frédéric Słownik cywilizacji indyjskiej)
↑ Majewicz 1989 ↓, s. 23.

Bibliografia

Alfred F.A.F. Majewicz Alfred F.A.F., Języki świata i ich klasyfikowanie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, ISBN 83-01-08163-5, OCLC 749247655 (pol.).
Danuta Stasik: Język hindi cz. 1 i 2 Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 1994/97, ISBN 83-86483-01-6
R. S. McGregor: Outline of Hindi Grammar, Oxford University Press 1972 (ang.).
Anna Sieklucka: Język pendźabski, Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 1998, ISBN 83-86483-88-1
Czterojęzyczna chrestomatia pendźabska, AnnaA. Sieklucka (tłum.), JuliuszJ. Parnowski (tłum.), Warszawa: Wydawnictwo Akademickie DIALOG, 1998, ISBN 83-88238-11-6, OCLC 316472986 .
Elżbieta Walter, Gramatyka języka bengalskiego, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie DIALOG, 2008, ISBN 978-83-61203-06-3, OCLC 316482826 .
India. Lonely planet phrasebooks. 2008, Omkar NathO.N. Koul, wyd. 1st ed, Footscray, Vic.: Lonely Planet, 2008, ISBN 978-1-74179-141-9, OCLC 213446423 (ang.).

Linki zewnętrzne

Pełna klasyfikacja języków indoaryjskich według Ethnologue (ang.)
Alfabety indyjskie (ang.)
Słownik porównawczy języków indoaryjskich (ang.)
Opis i klasyfikacja języków indoaryjskich (ang.)

[1] Artykuł dotyczy podrodziny języków indoeuropejskich. Ponieważ tylko ok. 75% użytkowników języków indyjskich posługuje się językami indoeuropejskimi, nazwa „języki indyjskie” jest myląca. Spośród poważnych publikacji określenie „języki indyjskie” jako równoznaczne z „języki indoaryjskie” występuje jedynie w: Majewicz 1989 ↓, s. 23-24. W innych publikacjach natomiast termin „języki indyjskie” jest używany zamiennie z terminem „języki Indii”, np. L. Frédéric Słownik cywilizacji indyjskiej)

[CITEREFMajewicz198923-2] Majewicz 1989 ↓, s. 23.

[1]

[2]

podstawowe grupy	języki albańskie języki anatolijskie † języki bałtyckie języki celtyckie języki germańskie języki helleńskie języki indoaryjskie języki irańskie języki italskie (języki romańskie) języki nuristańskie języki ormiańskie języki słowiańskie języki tocharskie †
niesklasyfikowane	języki paleobałkańskie † języki ilirskie † języki trackie †