Mistrzostwa świata w szachach 1972 – cykl rozgrywek najwyższej rangi w celu wyłonienia indywidualnego szachowego mistrza świata na 1972 pod egidą FIDE. Finałowy mecz tych rozgrywek pomiędzy aktualnym mistrzem świata Borisem Spasskim, a zwycięzcą meczów pretendentów, Robertem Fischerem został rozegrany w Reykjavíku w dniach 4 lipca – 1 września1972. Odbyło się dziesięć turniejów strefowych, turniej międzystrefowy, mecze kandydatów oraz mecz finałowy, w którym zwyciężył pretendent Amerykanin Robert Fischer, zostając jedenastym w historii oficjalnym mistrzem świata w szachach.
W rozgrywkach wzięło udział 167 szachistów z 60 krajów, w tym dwóch Polaków Jan Adamski (wicemistrz Polski) i Jerzy Lewi (mistrz Polski), ale bez sukcesów. Obaj odpadli w turniejach strefowych: Adamski był 19. w Raacha, a Lewi 12. w Atenach.
Przeprowadzony system rozgrywek o tytuł indywidualnego szachowego mistrza świata na 1972 składał się z dwóch etapów (eliminacji – w celu wyłonienia pretendenta do tytułu MŚ i pojedynku finałowego). Eliminacje były trójstopniowe (turnieje strefowe, turniej międzystrefowy oraz trójstopniowe mecze kandydatów – ćwierćfinały, półfinały i finał). FIDE ustaliło następujące parytety szachistów w poszczególnych strefach, którzy awansowali do turnieju międzystrefowego[2]:
zwycięzca turnieju międzystrefowego w poprzednim cyklu rozgrywek 1966–1969 – Bent Larsen (Dania)
Z turnieju międzystrefowego do meczy kandydatów awansowało 6 szachistów, finalista w poprzednim cyklu rozgrywek 1966–1969 – Tigran Petrosjan (ZSRR) i finalista meczy kandydatów w poprzednim cyklu rozgrywek 1966–1969 – Wiktor Korcznoj (ZSRR)[3]. Zwycięzca finałowego pojedynku kandydatów (pretendent) awansował do meczu finałowego, w którym zmierzył się z obrońcą tytułu MŚ – Boris Spasski (ZSRR).
Już na długo przed rozpoczęciem mecz cieszył się olbrzymim zainteresowaniem, nie tylko wśród szachistów. Po raz pierwszy bowiem od ćwierćwiecza naprzeciwko radzieckiego mistrza miał zasiąść pretendent z innego kraju. Pretendent Amerykanin Robert Fischer był szachistą wyjątkowym, odnoszącym niespotykane wcześniej sukcesy (w drodze do meczu z Borisem Spasskim dwukrotnie pokonał w meczach kandydatów swoich przeciwników w stosunku 6 : 0, a byłego mistrza świata, Tigrana Petrosjana – 6½ : 2½). Z tego powodu, jak również i powodów politycznych (naprzeciwko siebie stanęli rywale z dwóch największych, rywalizujących ze sobą, mocarstw świata), pojedynek nazwano „meczem stulecia”[26]. Fischer przed meczem przestudiował z tzw. „czerwonej księgi”[27] wszystkie partie Spasskiego, a prócz tego trenował podnoszenie ciężarów i boks, aby nabrać kondycji fizycznej, natomiast Spasski przede wszystkim gruntownie przygotowywał się teoretycznie, korzystając z pomocy paru arcymistrzów[28]. Spasski miał pewną przewagę psychologiczną, bowiem w pięciokrotnych wcześniejszych partiach nigdy z nim nie przegrał (trzykrotnie zwyciężył i dwa razy zremisował)[28].
Organizacja meczu – jak przewidywał ówczesny prezes FIDE, dr Max Euwe – wymagała rozwiązania wielu niełatwych problemów[28]. Pierwszym z nich okazał się wybór miejsca spotkania. Zainteresowane przeprowadzeniem spotkania miasta zaoferowały następujące kwoty przetargowe o prawo przeprowadzenia tego meczu: Belgrad (152 000 $), Buenos Aires (150 000 $) i Reykjavík (125 000 $)[28]. Z tej listy miast Spasski wybrał Reykjavík, a Fischer – Belgrad, dlatego początkowo wybrano rozwiązanie kompromisowe: pierwsza połowa meczu w Belgradzie, a druga w Reykjavíku[33]. Niespodziewanie jednak Fischer oświadczył, iż nie odpowiadają mu warunki finansowe meczu[33]. Zażądano od obu miast gwarancji finansowych, w związku z czym Belgrad zrezygnował z organizacji części tego meczu. Autorzy David Edmonds i John Eidinow w książce „Bobby Fischer Goes to War” twierdzą, że Fischer czynił trudności organizatorom, domagając się coraz lepszych warunków finansowych oraz ryzykując swoją karierę, mając na celu jedynie zdobycie tytułu mistrza świata[34][35]. Ostatecznie decyzją FIDE wyznaczono na miejsce spotkania Reykjavík (hala koncertowo-sportowa Laugardalshöll na 3000 miejsc)[36], a datę rozpoczęcia meczu wyznaczono na dzień 1 lipca 1972[33][37].
Pojedynek miał składać się z 24 partii[37]. Mistrzem świata miał zostać ten z szachistów, który jako pierwszy zdobędzie 12½ punktów[37]. W przypadku remisu tytuł zachowywał Spasski. Grano o fundusz nagrodowy w łącznej wysokości 300 000 $[j] (w tym część wpływów za transmisję telewizyjną)[36], który miał być podzielony w stosunku ⅝ : ⅜ między zwycięzcę i pokonanego[33]. Na sędziego głównego spotkania wyznaczono Niemca Lothara Schmida, a sędzią pomocniczym został Islandczyk Guðmundur Arnlaugsson[37]. Sekundantami Spasskiego zostali: Jefim Geller, Nikołaj Krogius i Iivo Nei, a Fischera – William Lombardy oraz prawnik Paul Marshall[33][38]. Limit czasu ustalono na 2 godziny 30 minut / 40 posunięć + 1 godzina / dalszych 16 posunięć[37]. Partie odbywały się w niedzielę, wtorek i czwartek, w godzinach 17:00–22:00[38]. Po 40 posunięciach partia była przekładana i dogrywana następnego dnia od godziny 16:00[38].
Do stolicy Islandii przybyło około 40 000 turystów, pragnących oglądać historyczny pojedynek[33]. Fischer postawił organizatorom kolejne wygórowane warunki finansowe, a ponieważ nie mogli oni ich spełnić, nie przybył na czas do Reykjavíku[33]. Dopiero po telefonicznej interwencji Maxa Euwego i doradcy ds. bezpieczeństwa narodowego Stanów Zjednoczonych, późniejszego sekretarza stanuHenry'ego Kissingera oraz powiększeniu funduszu nagrodowego przez londyńskiego bankiera Jamesa Slatera o 50 000 £[39], Fischer zdecydował się na przyjazd 4 lipca o godzinie 7:00 do Reykjavíku, po czym z powodu zmęczenia podróżą udał się na odpoczynek z lotniska do luksusowej willi otoczonej kordonem policji na przedmieściu Reykjavíku, a na losowanie kolorów bierek wyznaczone na godzinę 12:00 w „Hótelu Loftleiðir”, oddelegował swojego sekundanta i adwokata, ale zostało ono przesunięte[33][35][40]. Co skłoniło Fischera do przyjazdu na Islandię? Wspomniani wcześniej autorzy Edmonds i Eidinow odpowiadając na to pytanie, twierdzą, że najwyraźniej trzy elementy: duma, pieniądze i patriotyzm[34][35].
Na żądanie Fischera po jego interwencji zmieniono oświetlenie sali, skrócono stół szachowy, a zamiast szachownicy o polach czarno-białych dano szachownicę o polach zielono-białych, zlikwidowano również dwa pierwsze rzędy, choć on domagał się dziesięciu[36]. Termin I partii wyznaczono na 11 lipca. Spasski przybył na rozpoczęcie I partii o godzinie 16:40 przywitany przez publiczność[36]. Zaczęła się ona pod nieobecność Fischera. Spasski wykonał pierwsze posunięcie pionem (1.d4) i nacisnął zegar, po czym po około 9 minutach zjawił się Fischer i po uściśnięciu jego dłoni, wykonał swoje pierwsze posunięcie skoczkiem (1...Sf6)[41]. W I partii Fischer łatwo wyrównawszy czarnymi albo przecenił nieco pozycję, albo w remisowej końcówce dał się złapać w pułapkę, a w rezultacie stracił gońca (29...G:h2??)[42][43] za dwa piony i mimo wytężonej obrony przegrał tę partię w końcówce[33][35] (→ diagram).
Już podczas dogrywki tej partii Fischer zażądał kategorycznie usunięcia z sali kamer telewizyjnych, mimo wcześniejszej zgody, ponieważ – jak twierdził – przeszkadzają mu w koncentracji[33][44]. Organizatorzy zobowiązani kontraktem na prawo transmisji i filmowania meczu z amerykańską firmą „Chester Fox”, na podstawie umowy amsterdamskiej, którą podpisali przedstawiciele FIDE, federacji szachowych Stanów Zjednoczonych i ZSRR oraz organizatora meczu Islandzkiej Federacji Szachowej, kamery pozostawili, czyniąc je ukrytymi i niesłyszalnymi[33][44]. Mimo to Fischer stwierdził, że przeszkadza mu samo „poczucie ich obecności” i oświadczył sędziemu Schmidowi, że nie stawi się do II partii[45]. Tak się też stało, co było wydarzeniem w meczach o mistrzostwo świata dotychczas nieoglądanym – II partia, po godzinnym oczekiwaniu na Fischera zgodnie z międzynarodowymi przepisami szachowymi zakończyła się walkowerem[33][44]. Złożony protest Fischera, Komisja Arbitrów większością głosów odrzuciła[46]. Groziło zerwanie meczu, posypały się depesze zachęcające Fischera do kontynuowania meczu oraz groźba dyskwalifikacji nadesłana przez Maxa Euwego[46]. Schmid, próbował ułatwić porozumienie szachistów, twierdząc, że może przenieść pojedynek do innej sali[35]. Spasski, wbrew jednogłośnej rekomendacji swoich doradców, zgodził się grać III partię bez kamer[35]. Sytuacja została rozwiązana tylko dzięki jego dobrej woli[35]. Gdyby nie zgodził się na rozegranie III partii w tych warunkach, jego odmowa zostałaby uznana za uzasadnioną i jest prawie pewne, że mecz by się zakończył, a Spasski zachowałby tytuł mistrza świata[35]. Ponadto szachista i psychologNikołaj Krogius, twierdził, że Spasski czuł się moralnie zobowiązany do kontynuowania gry po wygraniu II partii walkowerem[35]. Natomiast Larry Evans, szachista i dziennikarz, powiedział z kolei[35]:
Fischer głęboko w sercu zakorzenił irracjonalny strach przed porażką. W Reykjavíku mógł przezwyciężyć ten strach tylko wtedy, gdy zdał sobie sprawę, że zakłócił równowagę emocjonalną Spasskiego.
Kryzys udało się w końcu opanować. III partię rozegrano w małej sali, bez kamer i widzów[46]. Spasski po biciu i wymianie bierek na polu e4 (posunięcia 32–34) stracił piona, a następnie popełnił duży błąd (41.Hd4??)[47][48] i pretendent odniósł pierwsze w życiu zwycięstwo nad Spasskim (→ diagram)[46].
IV partię na żądanie Spasskiego znów rozegrano w dużej sali, ale bez kamer[46]. Spasski grając czarnymi poświęcił piona, przejął inicjatywę i osiągnął przewagę, ale zakończyła się ona remisem po burzliwym przebiegu (obie strony z gońcem i czterema pionami) i nawet dużym błędzie Spasskiego w końcówce (29...Wh8??)[49][46][35].
W V partii Spasski wyszedł również nieco lepiej z debiutu, nie znalazł jednak sposobu na powiększenie przewagi, inicjatywę przejął Fischer i popełniony w niedoczasie błąd Spasskiego doprowadził do przegranej już w 27 posunięciu (27.Hc2??), w którym stracił piona (27...G:a4!)[50][51][46] (→ diagram).
Kluczowym momentem całego meczu okazały się decyzje podjęte wówczas przez pretendenta[46]. Doszedłszy do wniosku, że przedmeczowe teoretyczne studium Spasskiego dotyczące analizy grywanych debiutów i jego wariantów przez Fischera działa bez zarzutu, Fischer postanowił zmienić prawie cały repertuar debiutowy[46]. Już w VI partii zaskoczył on dwukrotnie mistrza świata, po raz pierwszy ruchem pionem (1.c4!), a następnie w jednym z koronnych wariantów Spasskiego pewną nowością i Fischer wygrał w dobrym stylu – zdaniem Spasskiego – najlepszą swą partię w całym meczu, a Spasski zdaniem komentatorów (Svetozar Gligorić, Samuel Reshevsky) popełnił w niej kilka błędów (16...Wa7??,...18...Hf8?)[52][53][46] (→ diagram).
VII partia skończyła się remisem po długiej, zaciętej walce[46]. Początkowo nie licząc się z ofiarami atakował Spasski, potem Fischer wypuścił z rąk prawie już pewną wygraną, popełniając kilka błędów (31...Wc8?,...43...Kf5?)[54][55] i ostatecznie Spasski uratował pozornie już straconą partię, pomimo tego że Fischer miał dwa piony przewagi po posunięciach (8...H:b2,...12...S:e4)[46].
W VIII partii (najsłabszej w meczu), Spasski nad jednym ruchem w debiucie zastanawiał się prawie godzinę, potem nastąpił niedoczas, pomyłka (15...b5??)[56][57], potem wymiana w 17 posunięciu białego gońca za czarną wieżę (17.G:b8 W:b8) i wreszcie przegrywający błąd (19...Sd7??)[56][57][46] (→ diagram).
Następna – X partia zakończyła się zwycięstwem pretendenta, który w ostrej grze środkowej, uzyskał przewagę materialną, a Spasski popełnił w niej kilka błędów (25...H:a5?,...27...Wd7?,...40...Kf7?)[58][59][46] (→ diagram).
W XI partii Fischer powtórzył debiut i wariant z VII partii, ale wpadł na przygotowaną przez Spasskiego kontrę i ostatecznie ją przegrał, popełniając w niej kilka błędów (18...h4?, 19...Sd6?, 20...f5?,...22...Hb5?), potem w 25 posunięciu stracił hetmana (25.a:b5)[60][61][46] (→ diagram).
XII partia zakończyła się praktycznie bez emocji – remisem po dłuższej walce o charakterze kombinacyjnym, pomimo że Spasski uzyskał po 52 posunięciu (52...W:f2+) przewagę piona[46].
Bardzo ważna, a zarazem najdłuższa, trwająca 9,5 godziny okazała się XIII partia[46][35]. Fischer w debiucie ofiarował piona, po wcześniejszym błędzie Spasskiego (9.a4?)[62][63], a Spasski miał inicjatywę, której nie wykorzystał[46]. Wytworzyła się ostra końcówka z lepszymi szansami dla Fischera, pretendent wypuścił jednak przewagę, a w dogrywce Spasski mógł parokrotnie zremisować, ale jednak popełnił błąd (69.Wd1+??)[64][65] i Fischer odniósł kolejne zwycięstwo[66][35] (→ diagram). Po rozegraniu całego meczu wspomniany wcześniej Krogius stwierdził[35]:
Po meczu Fischer powiedział mi, że jeszcze zanim Spasski popełnił ten fatalny błąd, wiedział, patrząc na twarz Spasskiego, że mistrz był już zrezygnowany z przegranej gry.
Partie od XIV do XX to seria remisów[67]. W XIV partii Fischer niepewnie rozegrał debiut, popełniwszy błąd (18.Ge5?)[68][69], potem stracił piona, a w końcówce to Spasski podstawił mu piona (27...f6??)[70][71] w dwuruchowej kombinacji, a partia zakończyła się remisem (obie strony wieża i trzy piony)[67].
W XV partii Spasski zdobył piona (14.H:g7), potem „lekkomyślnie” wziął drugiego (29.H:h5?!), został zaatakowany, ale Fischer wypuścił w końcu wygraną[67].
Partie XVI i XVII to względnie, spokojna wyrównana walka[67]. W partii XVI Spasski uzyskał po 33 posunięciu (33...W:h2) przewagę piona, ale zakończyła się ona remisem.
Przed rozpoczęciem XVII partii, sekundant Spasskiego – Geller sugerował o możliwym wpływie na Spasskiego elementów elektronicznych lub substancji chemicznych, które mogą znajdować się na sali gry[35]. Podejrzany był m.in. fotel Fischera[35]. Organizatorzy potraktowali sprawę poważnie i prześwietlili fotel promieniami rentgenowskimi, ale podejrzenia się nie potwierdziły[35].
Partia XVIII z błędem Spasskiego (34...H:d5?)[72][73] i uzyskaną przewagą Fischera w postaci jednego piona po 36 posunięciu (36.W:h5) zakończyła się kolejnym remisem.
Partia XIX zakończyła się remisem (obie strony wieża i trzy piony), a partia XX to z kolei ostra kombinacyjna gra obu rywali, bez zdecydowanej przewagi którejś ze stron[67].
Partia XXI okazała się ostatnią. Spasski wyraźnie grał słabo, popełniwszy błąd (30.g4?)[74][75], kilkakrotnie wypuścił remis i Fischer wygrał w końcówce[67] (→ diagram).
Wynik meczu 12½ : 8½. Nowym, jedenastym w historii oficjalnym mistrzem świata proklamowano 1 września 1972 Amerykanina Roberta Fischera[67]. Fischera przyjęto w Stanach Zjednoczonych jak bohatera narodowego – prezydentRichard Nixon wysłał mu telegram gratulacyjny, zapraszając go do Białego Domu[35].
↑Barażowa rozgrywka w celu wyłonienia dwóch kandydatów z drugiego miejsca, którzy awansowali do turnieju międzystrefowego zakończyła się następująco: 1. Portisch 4 pkt; 2. Ivkov 3½ pkt; 3. Smejkal 2½ pkt; 4. Andersson 2 pkt[5].
↑Dodatkowy baraż w celu wyłonienia zwycięzcy turnieju Suttles – Vranesic 2½ : 1½[9].
↑Dodatkowy baraż w celu wyłonienia zwycięzcy turnieju Jímenez – Yépez 2½ : ½[10].
↑Dodatkowy baraż w celu wyłonienia trzeciego szachisty, który awansował do turnieju międzystrefowego Mecking – García 2½ : ½[11].
↑Dodatkowy baraż w celu wyłonienia zwycięzcy turnieju Üjtümen – Kagan 3 : 0[12].
↑Dodatkowy baraż w celu wyłonienia zwycięzcy turnieju Naranja – Browne 1 : 1. W tej sytuacji zastosowano system Sonneborna-Bergera, w którym lepszą punktację turniejową miał Naranja (38,25) : (36,75)[13].
↑Fischer, który nie startował w turnieju 5 strefy w Nowym Jorku, nie mógł wystartować w turnieju międzystrefowym, ale na skutek odstąpienia miejsca przez Pála Benkő oraz interwencji działaczy amerykańskich w FIDE, został dopuszczony poza regulaminem, uchwałą Kongresu FIDE w Siegen 1970 do rozgrywek (→ Frey i Witkowski 1978 ↓, s. 24).
↑Hübner po zakończeniu siódmej partii wycofał się z meczu, na skutek odrzucenia jego protestu, spowodowanego problematycznymi warunkami przebiegu partii (rzekomy hałas)[18].
↑Niektóre źródła określają wysokość funduszu nagrodowego na 250 000 $ (→ Gligorić 1972 ↓, s. 36).
↑A.S.A.S.LifšicA.S.A.S., BorisB.SpasskijBorisB., EduardE.WildhagenEduardE., Weltgeschichte des Schachs. Lfg. 27, Boris Spassky. 355 Partien, Berlin, Hamburg: Wildhagen, 1972, OCLC698912155(niem.). Brak numerów stron w książce
DavidD.EdmondsDavidD., JohnJ.EidinowJohnJ., Bobby Fischer goes to war. The true story of how the Soviets lost the most extraordinary chess match of all time, London: Faber & Faber, 2011, ISBN 978-0-571-28294-4, OCLC978256530(ang.).