Parki narodowe w Europie
Parki narodowe w Europie – obszary prawnie chronione jako parki narodowe przez prawo narodowe krajów na terenie Europy.
W Europie powołano kilkaset parków narodowych, w większości odpowiadających kategorii II obszarów chronionych według Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Pierwsze decyzje o objęciu ochroną obiektów przyrodniczych w Europie dyktowane były względami politycznymi w celu umacniania tożsamości narodowej i skupiały się na obiektach o znaczeniu historycznym[1]. W 1836 roku Prusy ustanowiły ochronę skały Drachenfels górującej nad Renem niedaleko Königswinter wraz ze znajdującym się na niej zamkiem[1]. W 1860 roku, niedługo po zakończeniu wojny domowej w 1847 roku i ustanowieniu federacji w 1848 roku, w wyniku kampanii obywatelskiej, Szwajcaria objęła ochroną łąkę Rütli nad jeziorem Czterech Kantonów uznawaną za miejsce narodzin państwowości szwajcarskiej w średniowieczu, zapobiegając budowie prywatnego hotelu[1].
1 marca 1872 roku Stany Zjednoczone utworzyły pierwszy park narodowy na świecie – Park Narodowy Yellowstone, który początkowo postrzegany był jako środek ochrony osobliwości przyrodniczych, lecz z czasem stał się modelem państwowej ochrony przyrody i konserwacji gatunków zagrożonych[1]. W 1898 roku pruski parlamentarzysta Wilhelm Wetekamp (1859–1945) wystąpił do rządu o wsparcie państwa dla ochrony obiektów historii naturalnej i nawiązał do Yellowstone w swojej mowie przed Pruskim Parlamentem[1].
W 1906 roku Prusy utworzyły urząd konserwatora przyrody (niem. Staatliche Stelle für Naturdenkmalpflege in Preußen), na czele którego stanął botanik Hugo Conwentz (1855–1922)[1]. Podobne urzędy powstały w Holandii – nid. Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten (1905), w Szwajcarii – niem. Kommission für die Erhaltung von Naturdenkmälern und prähistorischen Stätten (1906), we Włoszech – wł. Lega Nazionale per la Protezione dei monumenti naturali (1913)[1].
Francja (1906) i Szwecja (1909) wprowadziły prawo ochrony pomników przyrody, przy czym Szwecja uchwaliła jednocześnie prawo o parkach narodowych, wzorując się na amerykańskim modelu o podwójnym celu: ochrony przyrody i użytku publicznego, ustanawiając jednocześnie dziewięć parków na łącznym obszarze 3500 km²[1][2]. Do wybuchu II wojny światowej parki narodowe powstały w 12 państwach europejskich: w Szwecji (od 1909 roku), Francji (1913)[3], Szwajcarii (1914)[4], Hiszpanii (1918)[5], we Włoszech (1922)[6], w Islandii (1930)[7], Polsce (1932)[8], Irlandii (1932)[9], Bułgarii (1934)[10], Rumunii (1935)[11], Finlandii (1938)[12] i Grecji[13].
Największym parkiem jest rosyjski Park Narodowy „Jugyd Wa” mający obszar 18 917 km²[14][a]. W artykule nie uwzględniono parków państw europejskich bądź ich terytoriów zależnych znajdujących się poza granicami fizycznymi kontynentu (dotyczy to Danii, Francji, Hiszpanii, Holandii, krajów Kaukazu, Kazachstanu, Rosji, Turcji oraz byłych kolonii).
W Albanii powołano dotąd 15 parków narodowych (stan na rok 2019), w tym jeden o charakterze parku morskiego – Park Narodowy Karaburun-Sazan[16].
W Austrii znajduje się sześć parków narodowych (stan na rok 2019)[17]. Pierwszy – i dotąd największy – to Park Narodowy Wysokich Taurów założony w 1981 roku[17]. Opiekę nad parkami sprawuje „Nationalparks Austria”[17].
- Park Narodowy Wysokich Taurów (1856 km², 1981);
- Jezioro Nezyderskie-Seewinkel (90,6 km², 1993, graniczy z węgierskim PN Fertő-Hanság);
- Łęgi Naddunajskie (93 km², 1996);
- Alpy Wapienne (208,25 km², 1997);
- Dolina Dyi (13,3 km², 2000, graniczy z czeskim PN Podyje);
- Gesäuse (110,5 km², 2002).
Belgia jest jednym z obszarów najmocniej przekształconych przez człowieka w Europie. Królestwo jest jednym z ostatnich państw kontynentu, które powołało swój park narodowy – Park Narodowy Hoge Kempen ustanowiono dopiero w 2006 roku na obszarze 57 km², po 16 latach starań[18][19]. Wcześniej, w 2001 roku powołano belgijsko-holenderski Park Transgraniczny De Zoom-Kalmthouse Heide mający status zbliżony do parku narodowego[20]. W grudniu 2022 w Walonii powołano dwa nowe parki narodowe: Doliny Semois oraz Między Sambrą i Mozą[21]. W 2023 kolejne trzy parki są planowane na terenie Flandrii[22]. Ponadto w Walonii znajduje się jedenaście „parków przyrodniczych” (fr. parc naturel)[23] a we Flandrii oraz siedemnaście „krajobrazów regionalnych” (hol. Regionale Landschappen)[24].
Pierwszym parkiem narodowym który częściowo znajdował się na obszarze dzisiejszej Białorusi był Białowieski Park Narodowy. Po rozpadzie ZSRR, na terenie niepodległej republiki powołano cztery parki narodowe[b]:
- Park Narodowy Puszcza Białowieska (Нацыянальны парк «Белавежская пушча»)
- Naroczański Park Narodowy (Нацыянальны парк «Нарачанскі»)
- Park Narodowy Jeziora Brasławskie (Нацыянальны парк «Браслаўскія азёры»)
- Prypecki Park Narodowy (Нацыянальны парк «Прыпяцкі»)
Na terenie Bośni i Hercegowiny istnieją trzy parki narodowe, w tym dwa powołane za czasów Jugosławii:
- Park Narodowy Sutjeska (Nacionalni Park Sutjeska)
- Park Narodowy Kozara (Nacionalni Park Kozara)
- Park Narodowy Una (Nacionalni Park Una)
Bułgaria była pierwszym bałkańskim krajem, który na swoim terytorium powołał park narodowy[10]. Zainicjowany w 1934 r. Park Narodowy Witosza zmienił jednak w 2000 r. status na park przyrodniczy. Obecnie istnieją trzy parki narodowe (национален парк, l.mn. национални паркове) i jedenaście parków przyrodniczych (природен парк, l.mn. природни паркове), które charakteryzują się nieco niższym statusem ochronnym i obecnością gruntów prywatnych w ich obrębie (stan na rok 2019)[26].
Bułgarskie parki narodowe:
- Park Narodowy Pirynu (Национален Парк Пирин, powołany 1962 r., 403,3 km²)[27]
- Park Narodowy Riły (Национален Парк Рила, 1991 r., 716,7 km²)[28]
- Park Narodowy Bałkanu Środkowego (Национален Парк Централен Балкан, 1992 r., 810,5 km²)[29]
Pierwsze parki narodowe w granicach Chorwacji zaczęto powoływać niedługo po II wojnie światowej, gdy ta stanowiła część Jugosławii. Obecnie na terenie kraju znajduje się osiem parków narodowych (stan na rok 2019)[30], zajmujących 97 963,16 ha[31].
W Czarnogórze znajduje się pięć parków narodowych (stan na rok 2019), które zajmują 7,7% powierzchni kraju[32]. Najsłynniejszy park narodowy Czarnogóry – Durmitor – znajduje się też na liście światowego dziedzictwa UNESCO[32]. Obszarami zarządza instytucja Nacionalni parkovi Crne Gore[32].
Lista czarnogórskich parków narodowych:
- Durmitor (Nacionalni Park Durmitor)
- Lovcen (Nacionalni Park Lovcen)
- Biogradska gora (Nacionalni Park Biogradska gora)
- Jezioro Szkoderskie (Nacionalni Park Skadarsko jezero)
- Prokletije (Nacionalni Park Prokletije)
Pierwszy park narodowy na terenie Czechosłowacji powstał w Tatrach w 1949 r., zaś w granicach dzisiejszej Republiki Czeskiej najstarszym jest powołany w 1963 r. Karkonoski Park Narodowy (Krkonošský národní park). Na terenie Czech istnieją cztery parki narodowe (stan na rok 2019), każdy zarządzany jest osobno przez własną administrację[33].
Na terenie Królestwa Danii znajduje się sześć parków narodowych – pięć w Danii właściwej i jeden na Grenlandii (stan na 2019 rok)[34]. Powołany w 1974 roku Park Narodowy Grenlandii jest największym parkiem narodowym na świecie[35]. Pierwszym parkiem utworzonym na obszarze Danii właściwej był ustanowiony w 2008 roku Park Narodowy Thy[36].
Początki ochrony przyrody na terenie Estonii sięgają 1910 roku, kiedy to z prywatnej inicjatywy lokalnego kierownika latarni morskiej Artura Tooma, Ryskie Towarzystwo Odkrywców Przyrody ogłosiło wyspy Vaika (obecnie Park Narodowy Vilsandi) rezerwatem przyrody[37]. Po uzyskaniu niepodległości młode państwo zaczęło tworzyć własny, zintegrowany system obszarów chronionych[37]. Po II wojnie światowej i aneksji przez ZSRR nowe prawo ochrony przyrody powstało w r. 1957 roku. W 1971 roku powołano pierwszy w kraju Park Narodowy Lahemaa[38]. Po odzyskaniu przez Estonię niepodległości w 1991 roku system ochrony przyrody został zreformowany[37]. W 1993 roku utworzono parki narodowe Soomaa i Karula, a rezerwat przyrody Vilsandi został poszerzony i przekształcony w park narodowy[37]. Na terenie Estonii znajduje się 6 parków narodowych (stan na rok 2019)[37].
Ochrona przyrody na terenie Finlandii ma długą historię[12]. Najstarszy rezerwat przyrody powołano w 1843 roku a Państwowa Administracja Lasów (Metsähallitus), która zajmuje się m.in. obszarami chronionymi powstała w 1859 roku. Z inicjatywą powołania parków narodowych w Finlandii i Szwecji wyszedł szwedzki przyrodnik fińskiego pochodzenia A. E. Nordenskiöld w 1880 roku. Powstały w 1912 roku rezerwat Pyhä-Häkki przekształcono w 1956 roku w park narodowy. Mimo wszystkich podjętych działań dopiero w 1938 roku zainaugurowano pierwszy właściwy park narodowy – Pallas-Ounastunturi. Po II wojnie światowej Finlandia utraciła na rzecz ZSRR większość swoich obszarów chronionych. W Finlandii jest 40 parków narodowych o łącznej powierzchni 10 033 km² (stan na rok 2020)[39].
Historia ochrony przyrody we Francji sięga XIX w., kiedy to malarze-pejzażyści ze szkoły z Barbizon wystąpili do Napoleona III Bonaparte o ochronę lasu Fontainebleau przed zaplanowaną wycinką[40]. W 1861 roku na terenie 1097 ha powstał „rezerwat artystyczny” – pierwszy obszar chroniony na terenie Francji[40]. Współczesne francuskie parki narodowe opierają się na prawie z 1960 roku, które zostało znowelizowane w 2006 roku[40].
Na terenie Francji istnieje 11 parków narodowych, z czego trzy znajdują się na obszarze terytoriów zamorskich (stan na rok 2019)[41]. Parki zajmują 60 728 km² – 9,5% terytorium Francji[41].
Historia ochrony przyrody w Grecji sięga okresu międzywojennego, kiedy zaczęto powoływać pierwsze rezerwaty przyrody. W 1938 r. powołano parki narodowe chroniące góry Olimp i Parnas[13]. Współcześnie na terenie Grecji istnieje 15 „parków narodowych” (Εθνικά πάρκα), 2 „morskie parki narodowe” (Εθνικά θαλάσσια πάρκα) i 10 „leśnych parków narodowych” (Εθνικοί δρυμοί)[42]. Wiele parków ma strefę centralną i zewnętrzną[42].
Hiszpania jest jednym z pierwszych państw Europy, które powołało parki narodowe. Najstarsze z nich to istniejące od 1918 roku Picos de Europa i Ordesa y Monte perdido, które utworzono na podstawie prawa uchwalonego dwa lata wcześniej[5]. Na terenie Hiszpanii istnieje 15 parków narodowych, w tym 11 w europejskiej części kraju (10 na Półwyspie Iberyjskim i 1 na Balearach) oraz 4 na Wyspach Kanaryjskich (stan na rok 2019)[43]. Cechą charakterystyczną dla tej formy ochrony w Hiszpanii jest udział – częściowy, bądź całkowity – rządów regionów autonomicznych w ich zarządzaniu[44].
Holandia jest jednym z najbardziej przekształconych przez człowieka regionów Europy, stąd idea parków narodowych rozwinęła się w tym kraju relatywnie późno. Dwa najstarsze, początkowo nieoficjalne, parki (Veluwezoom i Hoge Veluwe) powstały w latach 30. XX wieku z prywatnej inicjatywy i są zarządzane przez niezależne fundacje wspierane przez państwo. Państwowe parki narodowe zaczęto tworzyć pod koniec lat 80. XX w. – pomiędzy 1989 a 2006 rokiem utworzono ich 18[45], ostatni – Park Narodowy Nieuw Land – powstał w 2018 roku[46]. Na terenie Holandii istnieje 21 parków narodowych (stan na rok 2019)[47][48].
W Irlandii istnieje sześć parków narodowych (stan na rok 2019)[49]. Pierwszym był utworzony w 1932 roku Parku Narodowego Killarney[9]. Wszystkie parki zarządzane są przez National Parks & Wildlife Service[49].
Na terenie Islandii istnieją trzy parki narodowe (stan na rok 2019)[50]. Pierwszy – Park Narodowy Þingvellir – powstał w 1928 roku, kolejny w 2001 roku, a w 2008 roku dwa parki Skaftafell i Jökulsárgljúfur połączono w jeden – Park Narodowy Vatnajökull (drugi pod względem wielkości w Europie)[50].
Na terenie Litwy istnieje pięć parków narodowych (stan na rok 2019): najstarszy Auksztocki Park Narodowy powołano w czasach ZSRR w 1974 roku a pozostałe cztery utworzono po uzyskaniu przez Litwę niepodległości w 1990 roku[51].
Na Łotwie znajdują się 4 parki narodowe (stan na rok 2019)[52][53]. Pierwszy park – Park Narodowy „Gauja” – powołano w czasach ZSRR w 1973 roku a pozostałe trzy utworzono po uzyskaniu przez Łotwę niepodległości w 1991 roku[53].
W Macedonii Północnej znajdują się trzy parki narodowe: Park Narodowy Pelister, Park Narodowy Mawrowo i Park Narodowy Galiczica (stan na rok 2019)[54].
Malta jest małym i silnie zurbanizowanym państwem śródziemnomorskim, stąd brakuje dużych przestrzeni naturalnych. Dwa parki noszące miano narodowego (Ta’ Qali oraz Salina[55]) mają charakter rekreacyjny, a nie formy ochrony przyrody. Taki charakter ma jednak powołany Park Przyrody i Historii Majjistral (malt. Park Ta’ Natura U Storja Il-Majjistral)[56], powołany w 2007 r. Jest on zarządzany wspólnie przez trzy fundacje państwowe i pozarządowe[57] (stan na rok 2020).
.jpg)
Pierwszym i jedynym parkiem narodowym Mołdawii jest utworzony w 2013 roku Park Narodowy Orgiejów, który powstał wokół rezerwatu kulturowo-przyrodniczego „Stary Orgiejów” i dwóch rezerwatów przyrody Ţigăneşti i Trebujeni (stan na rok 2019)[58]. Celem parku jest ochrona przyrody i wyjątkowych walorów kulturowo-historycznych przed degradacją oraz promocja ekoturystyki[58].
W Niemczech istnieje 16 parków narodowych (stan na rok 2019)[59]. Najstarszy PN Lasu Bawarskiego powstał w 1970 roku[59]. Historia parków narodowych w Niemczech zaczyna się wraz z powołaniem do życia „Stowarzyszenia Parków Ochrony Przyrody” (niem. Verein Naturschutzpark) w 1909 roku, które doprowadziło do powstania pierwszych wielkoobszarowych obszarów chroniononych na terenie Niemiec – rezerwatów przyrody na terenie Pustaci Lüneburskiej w roku 1922[60]. Po II wojnie światowej w RFN rozwinięto koncepcję parków krajobrazowych (Naturparke), jako rozwiązania kompromisowego w związku z brakiem dużych, naturalnych przestrzeni[61]. Dzisiejsze parki narodowe wiążą się z koncepcją „rozwojowych parków narodowych”, tj. terenów które – przy częściowej pomocy człowieka – mają odzyskać charakter naturalny[59]. Większa część obszaru zajmowanego przez niemieckie parki znajduje się na morzu[59].
W Norwegii znajduje się 47 parków narodowych (stan na rok 2019) – 40 na kontynencie i 7 na Svalbardzie[62]. Większość ich obszaru zajmują ekosystemy górskie. Najstarszy z nich – Park Narodowy Rondane – został utworzony w 1962 roku[63].
W okresie międzywojennym Polska wprowadziła jeden z ambitniejszych projektów ochrony przyrody, którego efektem było m.in. powołanie najstarszych polskich parków narodowych w 1932 roku (Pienińskiego[8] i Białowieskiego[64]). Na terenie Polski istnieją 23 parki narodowe (stan na rok 2019)[65].
W Portugalii istnieje jeden park narodowy – Park Narodowy Peneda-Gerês utworzony na północy kraju w 1971 roku[66]. Park ma kilka stref ochronnych i jest zamieszkały, a część gruntów stanowi własność prywatna[67].
Rosja posiada jedne z największych na świecie obszarów dzikiej przyrody. Jeszcze w czasach Imperium Rosyjskiego rozwinęła się zaproponowana przez rosyjskiego zoologa Grigorija Aleksandrowicza Kożewnikowa koncepcja zapowiedników, określanych czasem mianem „absolutnych rezerwatów przyrody”[68] i mających najwyższą, Ia kategorię według IUCN[69]. Między innymi z tej przyczyny idea parków narodowych dotarła dość późno na wschodnie rubieże Europy. Najstarszym parkiem jest powołany 5 maja 1983 r. Soczijski Park Narodowy. Od tego czasu powołano kolejne 63 parki, istniejące obok 104 zapowiedników i 70 federalnych zakazników (określanych w literaturze zachodniej jako „sanktuaria przyrody”)[69].
W Rumunii, podobnie jak w wielu innych krajach, początki ochrony przyrody wiążą się z łowiectwem. Powołany w 1935 r. najstarszy rumuński park narodowy w górach Retezat był wcześniej chroniony jako królewski rezerwat myśliwski[11]. Jest on też najstarszym po Pienińskim Parku Narodowym – parkiem narodowym w Karpatach. Obecnie istnieje w tym państwie 13 parków narodowych, wspieranych siecią 16 parków przyrodniczych i kilkudziesięciu ścisłych rezerwatów przyrody[70]. Ponadto, często jako park narodowy wymienia się Rezerwat Biosfery Delty Dunaju rozpościerający się na obszarze 5800 km², funkcjonujący jednak na niezależnych zasadach[71].
Najstarszym parkiem narodowym w granicach obecnej Serbii jest Fruška Gora. Obecnie istnieje pięć takich obszarów chronionych, w tym jeden w granicach Kosowa[72].
Parki Narodowe w Serbii:
- Park Narodowy Fruška gora (Национални парк Фрушка гора/Nacionalni park Fruška gora)
- Park Narodowy Żelaznej Bramy (Национални парк Ђердап/Nacionalni park Đerdap)
- Park Narodowy Kopaonik (Национални парк Копаоник/Nacionalni park Kopaonik)
- Park Narodowy Tara (Национални парк Тара/Nacionalni park Tara)
- Park Narodowy Šar Planina (Национални парк Шар-планина/Nacionalni park Šar-planina; w granicach Kosowa)
Tatrzański Park Narodowy powołany w 1949 r. jest najstarszym w granicach Słowacji, a także byłej Czechosłowacji[73]. Obecnie istnieje dziewięć parków narodowych w granicach tej republiki[74].
Na terenie Słowenii powołano w 1961 r. dotąd jedyny park narodowy, chroniący obszar najwyższej góry i symbolu kraju – Triglav. Jego powołanie postulowano już przed I wojną światową, a w 1924 r. powstał Park ochrony Alp (Alpski varstveni park), będący zalążkiem późniejszego Parku Narodowego Triglav[75].
Na terenie Konfederacji powołano tylko jeden Szwajcarski Park Narodowy w 1914 roku[4]. Tym samym szwajcarski projekt parku narodowego jest trzecim chronologicznie w Europie. Szwajcarski Park Narodowy posiada najwyższą kategorię I IUCN, co powoduje, że jest jednym z najściślej chronionych obszarów w Europie. Znajduje się on w kantonie Gryzonii i ma kontynuację po włoskiej stronie granicy.
Ideę powołania parków narodowych na terenie Szwecji wysunął szwedzki przyrodnik fińskiego pochodzenia A. E. Nordenskiöld w 1880 r. Ideę udało się zrealizować w 1909 roku, jako pierwszemu państwu w Europie, kiedy powstało dziewięć takich obszarów. Większość powstała po 1982 roku. Według przyjętego w 2008 roku docelowo sieć parków ma chronić wszystkie reprezentatywne ekosystemy kraju, a one same mają zostać dostosowane do standardów międzynarodowych[2]. Parkami zarządza Szwedzka Agencja Ochrony Środowiska (Naturvårdsverket). W przeciwieństwie do większości państw szwedzkie parki narodowe nie mają dolnego ograniczenia rozmiaru, stąd najmniejszy z nich Dalby Söderskogs nationalpark ma jedynie 36 ha powierzchni[76]. Największe zaś obejmują blisko 2000 km² terenów chronionych. Istniejące 29 parków ma około 7000 km², jednak planowane jest powiększenie obszaru niektórych z nich, a kolejne 12 jest planowanych[2].
Na terenie Turcji począwszy od 1958 roku powołano 44 parki narodowe (stan na rok 2020)[77], z czego trzy w jej europejskiej części:
- Historyczny Park Narodowy Çanakkale – Gelibolu (Gallipoli) (Çanakkale-Gelibolu Yarımadası Tarihî Millî Parkı, założony w 1973 roku, obszar 330 km²), powołany w miejscu jednej z największych bitew I wojny światowej[78];
- Park Narodowy Jeziora Gala (Gala Gölü Millî Parkı, 2005 roku, 60,9 km²)[79];
- Park Lasu İğneada Longoz (İğneada Longoz Ormanları Millî Parkı, 2007 roku, 31,6 km²)[80].
Na Ukrainie trzy najstarsze parki narodowe powstały w latach 80. XX w., w czasach ZSRR. Według strony Funduszu Ochrony Przyrody (ukr. Природно-заповідний фонд), na Ukrainie jest 35 parków narodowych (stan na 2018 rok)[81].
Najstarszy park narodowy Węgier powstał w 1972 roku chroniąc cenne przyrodniczo fragmenty puszty wokół miasta Hortobágy. Obecnie istnieje 10 parków narodowych w granicach naddunajskiego państwa[82][83].
Parki narodowe w Wielkiej Brytanii powstały w oparciu o Ustawę o Parkach Narodowych i Dostępie do Wsi uchwaloną w 1949 roku (ang. National Parks and Access to the Countryside Act 1949) oraz w przypadku Szkocji o Ustawę o Parkach Narodowych z 2000 r. (National Parks Act 2000)[potrzebny przypis]. W przeciwieństwie do innych krajów brytyjskie parki są zamieszkałe, składają się w większości z gruntów prywatnych[potrzebny przypis]. Wraz z niemieckim programem parków krajobrazowych (Naturparke) były one prekursorem analogicznych form ochrony w innych krajach (w tym w Polsce)[84].
Parki narodowe w granicach Włoch powstają od 1922 r. Najstarszy z nich – Park Narodowy Gran Paradiso – powstał w miejscu rezerwatu łowieckiego istniejącego od 1856 r. Przed II wojną światową powołano jeszcze trzy podobne obszary chronione. Do końca lat 80. XX w. istniało w kraju łącznie jedynie pięć parków. Od 1989 roku powołano kolejne 20 – obecnie (stan na 2020 roku) jest ich 25[85]. Dwa z nich – Gran Paradiso i Stelvio – mają swoje odpowiedniki po stronie Francji i Szwajcarii.
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Strona parku podaje 1894 km²[15].
- ↑ Strona o Białorusi prowadzona przez Białoruską Agencję Telegraficzną (BiełTA) do parków narodowych zalicza również Berezyński Rezerwat Biosfery[25].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f g h Patrick Kupper: Translating Yellowstone. W: Bernhard Gissibl, Sabine Höhler, Patrick Kupper: Civilizing Nature: National Parks in Global Historical Perspective. Berghahn Books, 2012, s. 123–139. ISBN 978-0-85745-527-7. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ a b c The Swedish Environmental Protection Agency: History. [w:] sverigesnationalparker.se [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ J. Florent. LE PROJET DU PARC NATIONAL DES ÉCRINS. „Les Parcs nationaux français”, 1971. (fr.).
- ↑ a b Pro Natura: Engagement pour la nature: nos succès. [w:] www.pronatura.ch [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (fr.).
- ↑ a b Ministerio de Agricultura y Pesca, Alimentación y Medio Ambiente: Historia de la Red de Parques Nacionales. [dostęp 2020-04-05]. (hiszp.).
- ↑ PARCO NAZIONALE GRAN PARADISO: Conoscere il Parco – Timeline. [w:] pngp.it [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (wł.).
- ↑ Thingvellir National Park: National park history. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ a b Historia utworzenia PPN. Pieniński Park Narodowy. [dostęp 2020-04-05].
- ↑ a b Killarney National Park: History. [w:] www.killarneynationalpark.ie [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ a b Природен парк Витоша: История. [w:] park-vitosha.org [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (bułg.).
- ↑ a b Retezat National Park: History and Land Use. [w:] www.retezat.ro [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-02-04)]. (ang.).
- ↑ a b Metsähallitus: History of the Finnish National Parks. [w:] www.nationalparks.fi/ [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-04-28)]. (ang.).
- ↑ a b Parnitha National Park: National Parks. [w:] /www.parnitha-np.gr [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ ПОСТАНОВЛЕНИЕ Правительства РФ от 23.04.1994 N 377 „О СОЗДАНИИ В РЕСПУБЛИКЕ КОМИ НАЦИОНАЛЬНОГО ПРИРОДНОГО ПАРКА „ЮГЫД ВА” ФЕДЕРАЛЬНОЙ СЛУЖБЫ ЛЕСНОГО ХОЗЯЙСТВА РОССИИ”. [dostęp 2020-04-05]. (ros.).
- ↑ Yugd va National Park: About us. [w:] english.yugyd-va.ru [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ Agjencia Kombëtare e Zonave të Mbrojtura: Park kombëtar. [w:] akzm.gov.al [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (alb.).
- ↑ a b c Nationalparks Austria: General information. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ Natinaal Park Hoge Kempen: History. [w:] ww.rlkm.be [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ Agentschap voor Natuur en Bos (ANB): Nationaal Park Hoge Kempen. [w:] www.natuurenbos.be [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (niderl.).
- ↑ Grenspark De Zoom-Kalmthoutse Heide: Grenzen trekken. [w:] www.grensparkzk.be [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-09-13)]. (niderl.).
- ↑ [Plan de Relance] Les deux parcs nationaux wallons sont connus [online], Wallonie [dostęp 2023-01-12] (fr.).
- ↑ Notre Nature, Qui sont les candidats flamands au titre de parc national ? [online], Notre Nature [dostęp 2023-01-12] (fr.).
- ↑ Fédération des Parcs naturels de Wallonie: Les Parcs naturels. [w:] www.parcsnaturelsdewallonie.be [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (fr.).
- ↑ Regionale Landschappen: Regionale Landschappen: jouw landschap. [w:] www.regionalelandschappen.be [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (niderl.).
- ↑ BelTA News Agency: Belarus natural history and wildlife. [w:] www.belarus.by [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ Executive Environment Agency: Register of protected areas in Bulgaria. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ Rejestr obszarów chronionych Bułgarii: Piryn.
- ↑ Rejestr obszarów chronionych Bułgarii: Riła.
- ↑ Rejestr obszarów chronionych Bułgarii: Bałkan Środkowy.
- ↑ The Ministry of Environment and Energy & UNDP Croatia: Parks of Croatia. [w:] parkovihrvatske.hr/ [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ Protected areas of nature, 2018. W: Croatian Bureau of Statistics: 2019 Statistical Information. Zagreb: 2019, s. 87.
- ↑ a b c NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE. [dostęp 2020-04-05]. (serb.-chorw.).
- ↑ Agencja Ochrony Przyrody i Krajobrazu Republiki Czeskiej: Ochrona terenowa. [dostęp 2020-04-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-01-19)]. (pol.).
- ↑ Miljøstyrelsen: Danmarks Nationalparker. [dostęp 2020-04-05]. (duń.).
- ↑ The National Park. [w:] Visit Greenland [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ Thy National Park Denmark’s Greatest Wilderness. [w:] eng.nationalparkthy.dk [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ a b c d e Historical overview of protected areas. [w:] Environmental Board of Republic of Estonia [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-06-20)]. (ang.).
- ↑ Lahemaa National Park. [w:] Environmental Board of Republic of Estonia [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-06-20)]. (ang.).
- ↑ Metsähallitus: Number and Size of Protected Areas Managed by Metsähallitus. [dostęp 2020-04-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-12-23)]. (ang.).
- ↑ a b c L’histoire des parcs nationaux de France. [w:] parcsnationaux.fr [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (fr.).
- ↑ a b Les 11 parcs nationaux. Fiche d’identité. [dostęp 2020-04-05]. (fr.).
- ↑ a b Greece. [w:] www.protectedplanet.net [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ National Parks. [w:] www.spain.info [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ Ley 5/2007 de la Red de Parques Nacionales. [w:] www.magrama.gob.es [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (hiszp.).
- ↑ National Parks (NP). [w:] www.nationaalpark.nl/ [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ Nieuw Land in Netherlands. [w:] www.protectedplanet.net [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ Netherlands, Europe. [w:] www.protectedplanet.net [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ Het verhaal van de Nederlandse natuur. [w:] www.nationaalpark.nl [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (niderl.).
- ↑ a b National Parks & Wildlife Service: National Parks in Ireland. [w:] www.npws.ie [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ a b The Environment Agency of Iceland: National Parks. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ STATE SERVICE FOR PROTECTED AREAS under the Ministry of Environment: National parks. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ The Nature Conservation Agency (Dabas aizsardzības pārvalde): Protected areas. [dostęp 2020-04-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-04-17)]. (ang.).
- ↑ a b Investment and Development Agency of Latvia (LIAA): National Parks of Latvia. [w:] latvia.travel [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ National Parks. [w:] www.exploringmacedonia.com [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ PARKS Malta Home [online], tourism.gov.mt [dostęp 2020-08-10] (ang.).
- ↑ Majjistral [online], mt.majjistral.org [dostęp 2020-08-10] [zarchiwizowane z adresu 2015-11-28].
- ↑ Majjistral, About Us [online], mt.majjistral.org [dostęp 2020-08-10] [zarchiwizowane z adresu 2020-08-07].
- ↑ a b Parcul Național Orhei. [w:] www.undp.org [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (rum.).
- ↑ a b c d Bundesamt für Naturschutz: Nationalparke in Deutschland. [w:] www.bfn.de [on-line]. 2019. [dostęp 2020-04-05]. (niem.).
- ↑ Die Naturparkgeschichte – lang und bewegt – Zeitlesite. [w:] naturpark-lueneburger-heide.de [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (niem.).
- ↑ Geschichte der Naturparkbewegung. [w:] www.naturparke.de [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (niem.).
- ↑ Norges natsjonalparken. [w:] www.miljodirektoratet.no [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (norw.).
- ↑ Nasjonalparkriket Rondane National Park. [w:] www.nasjonalparkriket.no [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ Białowieski Park Narodowy. [dostęp 2020-04-05].
- ↑ Parki Narodowe w liczbach. [w:] www.parkinarodowe.edu.pl [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (pol.).
- ↑ Peneda-Gerês in Portugal. [w:] www.protectedplanet.net [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ Instituto da Conservação da Natureza e das Florestas: Parque Nacional da Peneda-Gerês, Classificação – Caracterização. [w:] www2.icnf.pt/ [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (port.).
- ↑ Krzysztof Wojciechowski. Ochrona absolutna – przyszłość ochrony przyrody. „Miesięcznik Dzikie Życie”, s. 241–242, lipiec i sierpień 2014. 7–8. [dostęp 2020-04-05]. (pol.).
- ↑ a b Vladimir Krever, Mikhail Stishov, Irina Onufrenya: National protected areas of the Russian Federation: GAP analysis and perspective framework. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ Romania, Europe. [w:] www.protectedplanet.net [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ Zones fonctionnelles. [w:] www.ddbra.ro [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-04-19)]. (fr.).
- ↑ Institute for Nature Conservation of Serbia: National Park. [w:] www.zzps.rs [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ Tatranský národný park: Sprievodca pre Tatranský národný park. [dostęp 2020-04-05]. (słow.).
- ↑ Slovakia, Europe. [w:] www.protectedplanet.net [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ Triglav National Park: About the park. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ Discover Sweden’s national parks. [w:] www.swedishepa.se [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-04-19)]. (ang.).
- ↑ REPUBLIC OF TURKEY MINISTRY OF AGRICULTURE AND FORESTRY GENERAL DIRECTORATE OF NATURE CONSERVATION AND NATIONAL PARKS: strona oficjalna. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ Gelibolu (Gallipoli) Peninsula Historical National Park. [w:] nationalparksofturkey.com [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ Gala Gölü Milli Parkı. [w:] www.parklarimiz.com [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (tur.).
- ↑ İĞNEADA LONGOZ ORMANLARI MİLLİ PARKI. [w:] kirklareli.ormansu.gov.tr [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (tur.).
- ↑ pzf.menr.gov.ua: Система природоохоронних територій. [dostęp 2020-04-05]. (ukr.).
- ↑ Magyar Nemzeti Parkok. [w:] magyarnemzetiparkok.hu [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (węg.).
- ↑ National Parks Hungary – Pure Nature. [w:] national-park.hungaryguide.info [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ Walery Goetel: Rozwój idei parków narodowych. 1959. [dostęp 2020-04-05]. (pol.).
- ↑ 25 Parchi Nazionali. [w:] www.parks.it [on-line]. [dostęp 2020-04-05]. (wł.).