Pomidor zwyczajny

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Skocz do: nawigacja, szukaj
Pomidor zwyczajny
Ilustracja
Pęd pomidora z owocem
Systematyka[1]
Domena eukarionty
Królestwo rośliny
Klad rośliny naczyniowe
Klad Euphyllophyta
Klad rośliny nasienne
Klasa okrytonasienne
Klad astrowe
Rząd psiankowce
Rodzina psiankowate
Rodzaj psianka
Sekcja pomidor
Gatunek pomidor zwyczajny
Nazwa systematyczna
Solanum lycopersicum L.
Sp. pl. 1:185. 1753[2][3]
Synonimy

Lycopersicon lycopersicum (L.) H. Karst.,
Solanum pomiferum Cav[3].
Commons Multimedia w Wikimedia Commons
Kwitnący pęd
Owoce w różnych stadiach dojrzałości
Pomidory koktajlowe "Yellow Pearshaped"
Tomatoes plain and sliced.jpg

Pomidor zwyczajny, psianka pomidor, pomidor[4] (Solanum lycopersicum L.) – gatunek rośliny z rodziny psiankowatych. Pochodzi z Ameryki Południowej lub Środkowej. Do Europy dotarł po 1492 roku, po odkryciu Ameryki przez Krzysztofa Kolumba.

Morfologia[edytuj]

Pokrój
Roślina gruczołowata, lepko owłosiona, o charakterystycznej woni.
Łodyga
Do 1,5 m wysokości, u odmian szklarniowych nawet do kilku metrów.
Liście
Pojedynczo lub podwójnie przerywanopierzastodzielne o odcinkach w zarysie sercowatojajowych, pierzastowcinanych.
Kwiaty
O koronie długości kielicha, żółte, o zaostrzonych płatkach, zebrane w jednostronne, kilkukwiatowe skrętki w kątach liści.
Owoce
Soczyste, duże jagody. W ostatnim czasie dostępnych jest wiele odmian pomidorów, o różnych kolorach i kształtach owocu. Owoce mogą mieć wielkość od 20 do ponad 100 mm średnicy. Kształt może być kulisty, wydłużony (przypominający śliwkę lub gruszkę), a także żebrowany (podobny do papryki). Barwa owocu pierwotnie i najczęściej czerwona. Występują też odmiany pomarańczowe, żółte, zielone (dojrzałe) oraz czarne.

Biologia[edytuj]

W strefie międzyzwrotnikowej rośnie jako bylina, jednak z powodu wrażliwości na mróz w strefie klimatu umiarkowanego gatunek uprawiany jest jako roślina jednoroczna. Kwiaty są samopylne[5].

Występują m.in. następujące odmiany pomidora zwyczajnego[6]:

  • Pomidory czereśniowe (koktajlowe, drobnoowocowe):
    • Sweet 100 – słodkie owoce wielkości 2,5 cm, tworzą duże grona, wymagają podwiązywania, dojrzewają 2,5 miesiąca.
    • Evita – jednakowej wielkości owoce, błyszczące, koloru czerwonego, posiadają charakterystyczny smak, wytrzymałe, dojrzewają 2 miesiące.
    • Mirabell – owoce złotożółte, słodkie wielkości 2,5 cm, rosnące w gronach, dojrzewają 2 miesiące.
  • Pomidory średnioowocowe:
    • Martina – błyszczące, czerwone owoce, odporne na pękanie, rosną szybko i zdrowo, dojrzewają 1,5 miesiąca.
    • Brylant – odmiana wczesna, posiadająca czerwone owoce o wyrafinowanym smaku, odmiana bardzo wydajna, dojrzewająca 2,5 miesiąca.
    • Morden – owoce kuliste, koloru żółtopomarańczowego, posiada wyrafinowany smak, dojrzewająca 1,5–2 miesiące.
    • Balkonstar – odmiana niska, wytrzymała o jasnych, regularnych owocach oraz o wyrafinowanym smaku, dojrzewająca 1,5–2 miesiące.
  • Pomidory typu Lima:
    • Roma – owoce łagodne w smaku, o grubej skórce i małej liczbie pestek, dobrze nadają się na sosy i soki, dojrzewają 2,5 miesiąca.
    • New Yorker – odmiana wczesna, o dużych, nieco spłaszczonych, wyrafinowanych owocach, dojrzewają 2,5–3 miesiące.
  • Pomidory wielkoowocowe:
    • Master – owoce duże, okrągłe, gładkie, bardzo aromatyczne, odmiana o silnym wzroście i dużej zdrowotności, dojrzewają 2,5–3 miesiące.
    • Beefmaster – odmiana wytrzymała, odporna na choroby grzybowe, duże owoce o wadze 1 kg, soczyste o grubej skórce, dojrzewają 2,5–3 miesiące.
    • Jawor – owoce odporne na pękania, dojrzewają równomiernie, najlepsze do bezpośredniego spożycia i na przetwory, dojrzewają 2,5 miesiąca.

Nazewnictwo[edytuj]

Gatunek przez długi czas znany był jako Lycopersicum esculentum, która to nazwa naukowa ustalona została przez Philipa Millera w 1768 r.[7] Autor ten adoptował jednak wcześniejsze nazewnictwo – pierwszym, który zastosował nazwę lykopérsikon w nowożytnej literaturze botanicznej był Joseph Pitton de Tournefort w 1696 r. Opisał on pomidora w publikacji „Elements de botanique” pod nazwą zaczerpniętą z prac Galena, który z kolei określał w ten sposób niezidentyfikowaną roślinę używając złożenia z dwóch terminów greckich: lýcos (=wilk) i persiké (=pochodzący z Persji), co tłumaczone jest na „wilczą brzoskwinię”[8]. Nazwa gatunkowa esculentus oznacza „jadalny” i pochodzi od łacińskiego słowa esca (=pokarm, pożywienie)[8]. Karol Linneusz w publikacji „Species Plantarum” (1753) opisał gatunek pod nazwą Solanum lycopersicum zaliczając pomidora do rodzaju psianka, co współcześnie uznawane jest za rozwiązanie poprawne[3].

Pierwsze zachowane nazwy zwyczajowe pomidora w językach europejskich pojawiają się w podpisie rysunku z roku 1553 w pracy Remberta Dodoensa, który podpisał rycinę z tym gatunkiem określeniem Poma amoris (=jabłka miłości). Późniejsi autorzy używali także odmiennych wariantów nazw, takich jak Poma aurea (=złote jabłka) i Pomi del Peru (=jabłka z Peru). Nazwa zwyczajowa utrwalona w języku włoskim „pomi d'oro” (dosłownie tłumaczona na „złote jabłka”) stała się źródłem dla określenia używanego w języku polskim[9]. W starszych publikacjach w języku polskim używane były jednak określenia „jabłko miłości” (u Syreniusza) i „jabłko złote” (słownik języka polskiego z 1861 r.). Nazwa „pomidor” rozpowszechniła się w piśmiennictwie dopiero w XIX wieku (wówczas też czasem w formie plurale tantum jako „pomidory”)[10]. Gatunek określany był początkowo nazwą „pomidor”, także w pracach botanicznych[10][11]. Jednowyrazowe określenie gatunku jest często nadal spotykane, zwłaszcza w literaturze z zakresu warzywnictwa[9][12][13][14]. W publikacjach stosujących binominalne nazewnictwo także w nazwach zwyczajowych (polskich) gatunek określany jest najczęściej jako „pomidor zwyczajny”[15][16] i „pomidor jadalny”[17][18]. Czasem wskazywane jako nazwa poboczna jest określenie „psianka pomidor” nawiązujące do ujęcia systematycznego Linneusza[15].

Zastosowanie[edytuj]

Warzywo. Owoce pomidorów spożywane są pod różnymi postaciami: w stanie surowym, jako składnik zup, sosów, sałatek, kanapek, potraw z ryżu. Pomidory są też przetwarzane na soki, przeciery i koncentraty.

Pomidory są bogate w likopen – przeciwutleniacz, który, jak podejrzewano do niedawna, przeciwdziała zachorowaniom na nowotwory (zwłaszcza na raka prostaty). Likopen jest szczególnie przyswajalny dla człowieka w formie poddanej termicznej obróbce (przetwory pomidorowe). Dlatego też więcej tego związku będzie przyswojone w sosie pomidorowym czy sałatce z oliwą niż w surowych pomidorach. Badania epidemiologiczne na dużych populacjach wskazują, że spożywanie przetworów z pomidorów zapobiega chroni komórki przed uszkodzeniami, obniża ryzyko zachorowania na raka prostaty, płuc, piersi, nowotwory układu pokarmowego oraz białaczkę, a przy dużym stężeniu ok. 40 µM, także raka wątroby i jajnika. Wyższe stężenie likopenu we krwi stwierdzano u osób spożywających przetworzone pomidory. Jest to związane z faktem, że w produktach poddanych obróbce termicznej wzrasta ilość cis-likopenu. Ryzyko rozwoju nowotworu prostaty w grupie osób, u których stężenie likopenu w surowicy mieści się w przedziale 24,8–57,4 µg/dl jest o 45% niższe niż u osób ze stężeniem 0,5–10,7 µg/dl. W ciężkiej postaci raka jest ono niższe nawet o 63%. Zależności takiej nie obserwuje się dla innych karotenoidów, co wskazuje na specyficzność i skuteczność działania likopenu. Badania wskazują również, że spożywanie dużych ilości pomidorów zmniejsza ryzyko rozwoju chorób układu krążenia. W grupie osób z dietą bogatą w likopen, obserwuje się wolniejsze odkładanie płytek miażdżycowych w naczyniach[19][20].

Owoce pomidora zawierają m.in.: sód, potas, magnez, wapń, mangan, żelazo, kobalt, miedź, cynk, fosfor, fluor, chlor, jod, karoten, witaminy: K, B1, B2, B6, C, PP; kwasy: pantotenowy, foliowy, szczawiowy; biotynę, a także śladowe ilości innych substancji, m.in. nikotyny.

Wartość odżywcza
Pomidor uprawny
(100 g)
Wartość energetyczna 82 kJ (20 kcal)
Białka 0,9 g
Węglowodany 4,1 g
Tłuszcze 0,2 g
Woda 94,3 g
Dane liczbowe na podstawie: [21]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[22]

Przechowywanie pomidorów w lodówce może spowodować ich przemrożenie, bowiem temperatury poniżej 7 °C im nie sprzyjają. Takie przemrożenie prowadzi do wielu negatywnych skutków, m.in. utraty smaku, koloru i konsystencji oraz zwiększa prawdopodobieństwo gnicia i występowania drobnoustrojów, które je powodują[23].

Uprawa[edytuj]

Uprawiany jest powszechnie dla soczystych owoców. Znajduje się w rejestrze roślin uprawnych Unii Europejskiej. Wymaga gleb przepuszczalnych, ciepłych i zasobnych w próchnicę oraz miejsc osłoniętych od wiatru i nasłonecznionych.

Historia[edytuj]

Początkowo, do XIX w., przez wielu Europejczyków pomidor był uważany za roślinę trującą[24]. Uprawiano go w ogrodach w celach dekoracyjnych.

W kulturze[edytuj]

Tomatina to hiszpańskie święto, podczas którego uczestnicy obrzucają się nawzajem pomidorami.

Przypisy

  1. ↑ Stevens P.F.: Angiosperm Phylogeny Website (ang.). 2001–. [dostęp 2009-06-13].
  2. ↑ Taxon: Solanum lycopersicum L.. W: U.S. National Plant Germplasm System [on-line]. USDA. [dostęp 2016-08-13].
  3. ↑ a b c Solanum lycopersicum L.. W: The Plant List [on-line]. [dostęp 2016-08-13].
  4. ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland : a checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
  5. ↑ Lycopersicon lycopersicum (ang.). W: Floridata.com [on-line]. [dostęp 2012-03-10].
  6. ↑ Ogród moich marzeń. Warszawa: IMP, 1999. ISBN 83-908277-4-3.
  7. ↑ E. Terrell. Proposal (695) to conserve the name of the tomato as Lycopersicum esculentum P. Miller and reject the combination Lycopercon lycopersicum (L.) Karsten (Solanaceae). „Taxon”. 32, s. 310–313, 1983 (ang.). 
  8. ↑ a b Marian Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: 1996. ISBN 8305128687.
  9. ↑ a b Władysław Gosiewski, Henryk Skąpski: Pomidory szklarniowe. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1979, s. 12.
  10. ↑ a b Majewski Erazm: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. Warszawa: Nakładem autora, 1894.
  11. ↑ Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński, Bogumił Pawłowski: Rośliny polskie. Lwów – Warszawa: Książnica – Atlas, 1924, s. 488.
  12. ↑ Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1989, s. 291. ISBN 8309002564.
  13. ↑ Zofia Dobrakowska-Kopecka, Roch W. Doruchowski, Marian Gapiński: Warzywnictwo. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1989, s. 137. ISBN 8309012047.
  14. ↑ Marian Lityński, Helena Nieć: Warzywnictwo. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1977, s. 99.
  15. ↑ a b Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Kraków: PAN, 2002. ISBN 8385444831.
  16. ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych łacińsko-polski. Kraków: Officina botanica, 2008. ISBN 9788392511052.
  17. ↑ Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003. ISBN 83-214-1305-6.
  18. ↑ Bogdan Zemanek: pomidor jadalny. W: Encyklopedia biologiczna. Zdzisława Otałęga (red. nacz.). Wyd. t. VIII. Kraków: Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, 1999, s. 332.
  19. ↑ Agnieszka Belter i inni, Likopen – występowanie, właściwości oraz potencjalne zastosowanie., „Postępy Biochemii”, 57 (4), Polskie Towarzystwo Biochemiczne, 2011, s. 373-377, ISSN 0032-5422.
  20. ↑ Agnieszka Szajdek, Julita Borowska, Właściwości przeciwutleniające żywności pochodzenia roślinnego., „Żywność. Nauka. Technologia. Jakość”, 41 (4), Kraków: Wydawnictwo Naukowe PTTŻ, 2004, s. 13-14, ISSN 2451-0769.
  21. ↑ Hanna Kunachowicz; Beata Przygoda; Irena Nadolna; Krystyna Iwanow: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017, s. 506. ISBN 978-83-200-5311-1.
  22. ↑ Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.)
  23. ↑ Tomatoes in the Refrigerator – A Bad Idea (ang.). Tomato Casual: Everything Tomato for People who Love Tomatoes, 2007-09-12. [dostęp 2011-07-04].
  24. ↑ Za co Polacy kochają pomidory? - Warzywa/owoce, www.portalspozywczy.pl [dostęp 2017-07-18] (pol.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pomidor_zwyczajny&oldid=49928480”