Pomidor zwyczajny
| ||
 Pęd pomidora z owocem | ||
| Systematyka[1] | ||
| Domena | eukarionty | |
| Królestwo | rośliny | |
| Klad | rośliny naczyniowe | |
| Klad | Euphyllophyta | |
| Klad | rośliny nasienne | |
| Klasa | okrytonasienne | |
| Klad | astrowe | |
| Rząd | psiankowce | |
| Rodzina | psiankowate | |
| Rodzaj | psianka | |
| Sekcja | pomidor | |
| Gatunek | pomidor zwyczajny | |
| Nazwa systematyczna | ||
| Solanum lycopersicum L. Sp. pl. 1:185. 1753[2][3] | ||
| Synonimy | ||
|
Lycopersicon lycopersicum (L.) H. Karst., | ||
Pomidor zwyczajny, psianka pomidor, pomidor[4] (Solanum lycopersicum L.) – gatunek rośliny z rodziny psiankowatych. Pochodzi z Ameryki Południowej lub Środkowej. Do Europy dotarł po 1492 roku, po odkryciu Ameryki przez Krzysztofa Kolumba.
Spis treści
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
- Pokrój
- Roślina gruczołowata, lepko owłosiona, o charakterystycznej woni.
- Łodyga
- Do 1,5 m wysokości, u odmian szklarniowych nawet do kilku metrów.
- Liście
- Pojedynczo lub podwójnie przerywanopierzastodzielne o odcinkach w zarysie sercowatojajowych, pierzastowcinanych.
- Kwiaty
- O koronie długości kielicha, żółte, o zaostrzonych płatkach, zebrane w jednostronne, kilkukwiatowe skrętki w kątach liści.
- Owoce
- Soczyste, duże jagody. W ostatnim czasie dostępnych jest wiele odmian pomidorów, o różnych kolorach i kształtach owocu. Owoce mogą mieć wielkość od 20 do ponad 100 mm średnicy. Kształt może być kulisty, wydłużony (przypominający śliwkę lub gruszkę), a także żebrowany (podobny do papryki). Barwa owocu pierwotnie i najczęściej czerwona. Występują też odmiany pomarańczowe, żółte, zielone (dojrzałe) oraz czarne.
Biologia[edytuj | edytuj kod]
W strefie międzyzwrotnikowej rośnie jako bylina, jednak z powodu wrażliwości na mróz w strefie klimatu umiarkowanego gatunek uprawiany jest jako roślina jednoroczna. Kwiaty są samopylne[5].
Występują m.in. następujące odmiany pomidora zwyczajnego[6]:
- Pomidory czereśniowe (koktajlowe, drobnoowocowe):
- Sweet 100 – słodkie owoce wielkości 2,5 cm, tworzą duże grona, wymagają podwiązywania, dojrzewają 2,5 miesiąca.
- Evita – jednakowej wielkości owoce, błyszczące, koloru czerwonego, posiadają charakterystyczny smak, wytrzymałe, dojrzewają 2 miesiące.
- Mirabell – owoce złotożółte, słodkie wielkości 2,5 cm, rosnące w gronach, dojrzewają 2 miesiące.
- Pomidory średnioowocowe:
- Martina – błyszczące, czerwone owoce, odporne na pękanie, rosną szybko i zdrowo, dojrzewają 1,5 miesiąca.
- Brylant – odmiana wczesna, posiadająca czerwone owoce o wyrafinowanym smaku, odmiana bardzo wydajna, dojrzewająca 2,5 miesiąca.
- Morden – owoce kuliste, koloru żółtopomarańczowego, posiada wyrafinowany smak, dojrzewająca 1,5–2 miesiące.
- Balkonstar – odmiana niska, wytrzymała o jasnych, regularnych owocach oraz o wyrafinowanym smaku, dojrzewająca 1,5–2 miesiące.
- Pomidory typu Lima:
- Roma – owoce łagodne w smaku, o grubej skórce i małej liczbie pestek, dobrze nadają się na sosy i soki, dojrzewają 2,5 miesiąca.
- New Yorker – odmiana wczesna, o dużych, nieco spłaszczonych, wyrafinowanych owocach, dojrzewają 2,5–3 miesiące.
- Pomidory wielkoowocowe:
- Master – owoce duże, okrągłe, gładkie, bardzo aromatyczne, odmiana o silnym wzroście i dużej zdrowotności, dojrzewają 2,5–3 miesiące.
- Beefmaster – odmiana wytrzymała, odporna na choroby grzybowe, duże owoce o wadze 1 kg, soczyste o grubej skórce, dojrzewają 2,5–3 miesiące.
- Jawor – owoce odporne na pękania, dojrzewają równomiernie, najlepsze do bezpośredniego spożycia i na przetwory, dojrzewają 2,5 miesiąca.
Nazewnictwo[edytuj | edytuj kod]
Gatunek przez długi czas znany był jako Lycopersicum esculentum, która to nazwa naukowa ustalona została przez Philipa Millera w 1768 r.[7] Autor ten adoptował jednak wcześniejsze nazewnictwo – pierwszym, który zastosował nazwę lykopérsikon w nowożytnej literaturze botanicznej był Joseph Pitton de Tournefort w 1696 r. Opisał on pomidora w publikacji „Elements de botanique” pod nazwą zaczerpniętą z prac Galena, który z kolei określał w ten sposób niezidentyfikowaną roślinę używając złożenia z dwóch terminów greckich: lýcos (=wilk) i persiké (=pochodzący z Persji), co tłumaczone jest na „wilczą brzoskwinię”[8]. Nazwa gatunkowa esculentus oznacza „jadalny” i pochodzi od łacińskiego słowa esca (=pokarm, pożywienie)[8]. Karol Linneusz w publikacji „Species Plantarum” (1753) opisał gatunek pod nazwą Solanum lycopersicum zaliczając pomidora do rodzaju psianka, co współcześnie uznawane jest za rozwiązanie poprawne[3].
Pierwsze zachowane nazwy zwyczajowe pomidora w językach europejskich pojawiają się w podpisie rysunku z roku 1553 w pracy Remberta Dodoensa, który podpisał rycinę z tym gatunkiem określeniem Poma amoris (=jabłka miłości). Późniejsi autorzy używali także odmiennych wariantów nazw, takich jak Poma aurea (=złote jabłka) i Pomi del Peru (=jabłka z Peru). Nazwa zwyczajowa utrwalona w języku włoskim „pomi d'oro” (dosłownie tłumaczona na „złote jabłka”) stała się źródłem dla określenia używanego w języku polskim[9]. W starszych publikacjach w języku polskim używane były jednak określenia „jabłko miłości” (u Syreniusza) i „jabłko złote” (słownik języka polskiego z 1861 r.). Nazwa „pomidor” rozpowszechniła się w piśmiennictwie dopiero w XIX wieku (wówczas też czasem w formie plurale tantum jako „pomidory”)[10]. Gatunek określany był początkowo nazwą „pomidor”, także w pracach botanicznych[10][11]. Jednowyrazowe określenie gatunku jest często nadal spotykane, zwłaszcza w literaturze z zakresu warzywnictwa[9][12][13][14]. W publikacjach stosujących binominalne nazewnictwo także w nazwach zwyczajowych (polskich) gatunek określany jest najczęściej jako „pomidor zwyczajny”[15][16] i „pomidor jadalny”[17][18]. Czasem wskazywane jako nazwa poboczna jest określenie „psianka pomidor” nawiązujące do ujęcia systematycznego Linneusza[15].
Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]
Warzywo. Owoce pomidorów spożywane są pod różnymi postaciami: w stanie surowym, jako składnik zup, sosów, sałatek, kanapek, potraw z ryżu. Pomidory są też przetwarzane na soki, przeciery i koncentraty.
Pomidory są bogate w likopen – przeciwutleniacz, który, jak podejrzewano do niedawna, przeciwdziała zachorowaniom na nowotwory (zwłaszcza na raka prostaty). Likopen jest szczególnie przyswajalny dla człowieka w formie poddanej termicznej obróbce (przetwory pomidorowe). Dlatego też więcej tego związku będzie przyswojone w sosie pomidorowym czy sałatce z oliwą niż w surowych pomidorach. Badania epidemiologiczne na dużych populacjach wskazują, że spożywanie przetworów z pomidorów chroni komórki przed uszkodzeniami, obniża ryzyko zachorowania na raka prostaty, płuc, piersi, nowotwory układu pokarmowego oraz białaczkę, a przy dużym stężeniu ok. 40 µM, także raka wątroby i jajnika. Wyższe stężenie likopenu we krwi stwierdzano u osób spożywających przetworzone pomidory. Jest to związane z faktem, że w produktach poddanych obróbce termicznej wzrasta ilość cis-likopenu. Ryzyko rozwoju nowotworu prostaty w grupie osób, u których stężenie likopenu w surowicy mieści się w przedziale 24,8–57,4 µg/dl jest o 45% niższe niż u osób ze stężeniem 0,5–10,7 µg/dl. W ciężkiej postaci raka jest ono niższe nawet o 63%. Zależności takiej nie obserwuje się dla innych karotenoidów, co wskazuje na specyficzność i skuteczność działania likopenu. Badania wskazują również, że spożywanie dużych ilości pomidorów zmniejsza ryzyko rozwoju chorób układu krążenia. W grupie osób z dietą bogatą w likopen, obserwuje się wolniejsze odkładanie płytek miażdżycowych w naczyniach[19][20].
Owoce pomidora zawierają m.in.: sód, potas, magnez, wapń, mangan, żelazo, kobalt, miedź, cynk, fosfor, fluor, chlor, jod, karoten, witaminy: K, B1, B2, B6, C, PP; kwasy: pantotenowy, foliowy, szczawiowy; biotynę, a także śladowe ilości innych substancji, m.in. nikotyny.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Dane liczbowe na podstawie: [21] Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[22] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Przechowywanie pomidorów w lodówce może spowodować ich przemrożenie, bowiem temperatury poniżej 7 °C im nie sprzyjają. Takie przemrożenie prowadzi do wielu negatywnych skutków, m.in. utraty smaku, koloru i konsystencji oraz zwiększa prawdopodobieństwo gnicia i występowania drobnoustrojów, które je powodują[23].
Uprawa[edytuj | edytuj kod]
Uprawiany jest powszechnie dla soczystych owoców. Znajduje się w rejestrze roślin uprawnych Unii Europejskiej. Wymaga gleb przepuszczalnych, ciepłych i zasobnych w próchnicę oraz miejsc osłoniętych od wiatru i nasłonecznionych.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Początkowo, do XIX w., przez wielu Europejczyków pomidor był uważany za roślinę trującą[24]. Uprawiano go w ogrodach w celach dekoracyjnych.
W kulturze[edytuj | edytuj kod]
Tomatina to hiszpańskie święto, podczas którego uczestnicy obrzucają się nawzajem pomidorami.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Stevens P.F.: Angiosperm Phylogeny Website (ang.). 2001–. [dostęp 2009-06-13].
- ↑ Taxon: Solanum lycopersicum L.. W: U.S. National Plant Germplasm System [on-line]. USDA. [dostęp 2016-08-13].
- ↑ a b c Solanum lycopersicum L.. W: The Plant List [on-line]. [dostęp 2016-08-13].
- ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
- ↑ Lycopersicon lycopersicum (ang.). W: Floridata.com [on-line]. [dostęp 2012-03-10].
- ↑ Ogród moich marzeń. Warszawa: IMP, 1999. ISBN 83-908277-4-3.
- ↑ E. Terrell. Proposal (695) to conserve the name of the tomato as Lycopersicum esculentum P. Miller and reject the combination Lycopercon lycopersicum (L.) Karsten (Solanaceae). „Taxon”. 32, s. 310–313, 1983 (ang.).
- ↑ a b Marian Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: 1996. ISBN 83-05-12868-7.
- ↑ a b Władysław Gosiewski, Henryk Skąpski: Pomidory szklarniowe. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1979, s. 12.
- ↑ a b Majewski Erazm: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. Warszawa: Nakładem autora, 1894.
- ↑ Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński, Bogumił Pawłowski: Rośliny polskie. Lwów – Warszawa: Książnica – Atlas, 1924, s. 488.
- ↑ Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1989, s. 291. ISBN 83-09-00256-4.
- ↑ Zofia Dobrakowska-Kopecka, Roch W. Doruchowski, Marian Gapiński: Warzywnictwo. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1989, s. 137. ISBN 83-09-01204-7.
- ↑ Marian Lityński, Helena Nieć: Warzywnictwo. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1977, s. 99.
- ↑ a b Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Kraków: PAN, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
- ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych łacińsko-polski. Kraków: Officina botanica, 2008. ISBN 978-83-925110-5-2.
- ↑ Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Wyd. wydanie II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003. ISBN 83-214-1305-6.
- ↑ Bogdan Zemanek: pomidor jadalny. W: Encyklopedia biologiczna. Zdzisława Otałęga (red. nacz.). Wyd. t. VIII. Kraków: Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, 1999, s. 332.
- ↑ Agnieszka Belter i inni, Likopen – występowanie, właściwości oraz potencjalne zastosowanie., „Postępy Biochemii”, 57 (4), Polskie Towarzystwo Biochemiczne, 2011, s. 373-377, ISSN 0032-5422.
- ↑ Agnieszka Szajdek, Julita Borowska, Właściwości przeciwutleniające żywności pochodzenia roślinnego., „Żywność. Nauka. Technologia. Jakość”, 41 (4), Kraków: Wydawnictwo Naukowe PTTŻ, 2004, s. 13-14, ISSN 2451-0769.
- ↑ Hanna Kunachowicz; Beata Przygoda; Irena Nadolna; Krystyna Iwanow: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. wydanie II zmienione. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017, s. 506. ISBN 978-83-200-5311-1.
- ↑ Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.)
- ↑ Tomatoes in the Refrigerator – A Bad Idea (ang.). Tomato Casual: Everything Tomato for People who Love Tomatoes, 2007-09-12. [dostęp 2011-07-04].
- ↑ Za co Polacy kochają pomidory? - Warzywa/owoce, www.portalspozywczy.pl [dostęp 2017-07-18] (pol.).
