Przejdź do zawartości

Ruch Narodowo-Radykalny

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Ruch Narodowo-Radykalny Falanga
Ilustracja
Państwo

 Polska

Lider

Bolesław Piasecki

Data założenia

1935

Data rozwiązania

1939

Ideologia polityczna

nacjonalizm polski, narodowy radykalizm, faszyzm

Poglądy gospodarcze

korporacjonizm

Liczba członków

5000 (1937)[1]

Barwy

     zielony

Przemówienie przywódcy RNR Falanga – Bolesława Piaseckiego (11 listopada 1937). Na pierwszym planie widoczny również członek Falangi z naszywką na mundurze przedstawiającą flagę organizacji.

Ruch Narodowo-Radykalny Falanga, Falanga, pot. ONR Falanga – polska nielegalna[2] narodowo-radykalna, określana jako faszystowska[3], faszyzująca[4], quasi-faszystowska[5], wykazująca cechy faszyzmu[6] lub będąca pod wpływem nazizmu[7] formacja polityczna w II Rzeczypospolitej. Sami działacze Falangi określali się często mianem „Ruchu Młodych”, a przez przeciwników politycznych nazywani byli od inicjałów przywódcy – Bolesława Piaseckiego – „bepistami”. Sam Piasecki otwarcie określał RNR Falangę jako organizację faszystowską[8][9].

Organizacja była jedną z dwóch frakcji, które powstały na skutek rozłamu w ONR w 1935. Prowadziła działalność bojówkarską i terrorystyczną, m.in. jej członkowie strzelali do pochodu pierwszomajowego Bundu, w zamachu zostało rannych kilka osób, zginęło 8-letnie dziecko. W ramach działalności terrorystycznej Falanga organizowała także zamachy bombowe (np. na siedzibę Związku Nauczycielstwa Polskiego w Łodzi, zginęła jedna osoba, a cztery zostały ranne).

Kluczowe elementy ideologii Falangi to: nacjonalizm, antysemityzm, antykomunizm, antydemokratyzm. Za ustrój idealny ideologowie ugrupowania uważali państwo totalitarne.

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Geneza

[edytuj | edytuj kod]

RNR Falanga powstał wiosną 1935, w wyniku rozłamu wśród działaczy zdelegalizowanego latem 1934 Obozu Narodowo-Radykalnego[10]. Różnice zdań pomiędzy działaczami ONR istniały już w okresie legalnej działalności obozu. W okresie osadzenia w obozie w Berezie Kartuskiej różnice uległy zaostrzeniu. Wyklarowały się dwie grupy, jedna skupiona dookoła Henryka Rossmana (późniejsza grupa ONR ABC) i druga dookoła Bolesława Piaseckiego (Falanga)[10]. Głównym powodem rozłamu był stosunek do Stronnictwa Narodowego. Grupa Piaseckiego oczekiwała całkowitego zerwania z SN, Rossman chciał zachować poprawne stosunki. Poza tym Piasecki opowiadał się za działalnością terrorystyczną, co było odrzucane przez działaczy ONR skupionych dookoła Rossmana[11]. Grupa ABC odrzucała także zasadę wodzostwa, którą propagowała Falanga[12]. Istotne były też różnice zdań w kwestiach organizacyjnych. Piasecki był przeciwny zarządzaniu za pośrednictwem tajnych organizacji. Grupa ONR ABC była natomiast kierowana przez tajną Organizację Polską[12].

Zjazd organizacyjny RNR odbył się 28 czerwca 1935 w Kątach w powiecie bielskim. Udział wzięło 20 osób. Po zakończeniu zjazdu wszyscy uczestnicy zostali aresztowani[13]. Następnie w listopadzie 1936 skazano uczestników na rok więzienia za przynależność do nielegalnej organizacji, kary zostały jednak darowane na mocy amnestii[14].

Jerzy Wojciech Borejsza, powołując się na dokumenty z włoskiego ministerstwa kultury, ustalił, że falangistowska prasa była finansowana przez faszystowski rząd w Rzymie. Cytowane przez niego akta mają się znajdować w Archivio Centralle dello Stato w zespole Ministero della cultura Popolare. Ambasador Włoch w Warszawie Arone di Valentino w sporządzonym przez siebie raporcie doceniał redakcję „Jutra” za publikowanie tekstów przychylnych Włochom w zamian za wsparcie[15][16]. Wojciech Jerzy Muszyński, polemizując z tezami Borejszy stwierdził, że „nie ma żadnego dowodu ani jakiegokolwiek dokumentu, także w archiwach włoskich czy niemieckich, choćby w sposób śladowy potwierdzającego taki proceder”[17]. MSW w latach 80. opracowało biografię Piaseckiego, z której wynika, że przyjmował on pieniądze z ambasady włoskiej i utrzymywał kontakty z Galeazzo Ciano. Autorzy dokumentu powoływali się m.in. na materiały należące do Gestapo[18].

Liczebność

[edytuj | edytuj kod]

Początkowo była to niewielka liczebnie organizacja o charakterze kadrowym (nigdy nie była ruchem masowym). Falanga była organizacją nielegalną, co powoduje trudności przy ustalaniu liczby członków. Historycy szacują, że w okresie największej aktywności RNR w 1937 do ugrupowania mogło należeć około 5000 osób[1]. Według danych policyjnych w czerwcu 1938 do organizacji należało 607 członków[19]. O liczebności sympatyków możemy także wnioskować na podstawie danych o dystrybucji głównego pisma „Falanga” w lutym 1938 sprzedaż wynosiła 4500 egzemplarzy[19] na terenie Warszawy i okolic oraz 25000 na terenie całego kraju[20]. Największe wydarzenie zorganizowane przez Falangę w Warszawie, wiec w cyrku Staniewskich w 1937 zgromadził według różnych szacunków od 1000–3000 uczestników[21]. Członkami była głównie młodzież pracująca, uczniowie szkół średnich oraz studenci[22].

Działalność terrorystyczna

[edytuj | edytuj kod]
Bolesław Piasecki, przywódca RNR Falanga

RNR posiadał zorganizowaną bojówkę, która nosiła nazwę Narodowa Organizacja Bojowa „Życie i Śmierć dla Narodu”. Na jej czele stał początkowo Zygmunt Dziarmaga, Andrzej Kułakowski, Bolesław Jamontt, następnie Zygmunt Przetakiewicz[13].

Bojówka ostro występowała przeciwko Żydom. Jej działalność polegała na demolowaniu sklepów, lokali i mieszkań żydowskich[23].

Szczególne nasilenie działalności terrorystycznej przypada na okres wiosny i lata 1937[24]. Wtedy właśnie miała miejsce najbardziej brutalna akcja Falangi – oddanie strzałów do pochodu pierwszomajowego Bundu. Zginęło jedno pięcioletnie dziecko, kilka osób, w tym 8-letni chłopiec, zostało rannych[25][26]. Oprócz tego organizacja podłożyła petardy w redakcji żydowskiego czasopisma „Nasz Przegląd”, co spowodowało poważne zniszczenia[27]. RNR dokonał także kilku ataków bombowych na siedziby Związku Nauczycielstwa Polskiego. W jednym z nich, w Łodzi, zginęła jedna osoba a cztery osoby zostały ranne[28]. Inny atak miał miejsce w miejscowości Przytyk, RNR obrzucił domy żydowskie bombami zapalającymi (dodatkowo przerywając kabel telefoniczny tak, by nie dało się wezwać straży pożarnej)[29]. 26 września 1937 bojówka RNR ostrzelała lokal Bundu, rzuciła bomby na siedzibę młodzieży socjalistycznej i podłożyła petardę pod siedzibę redakcji żydowskiego pisma „5 rano”[29]. 1 maja 1938 RNR podłożył bombę na placu Muranowskim w Warszawie, ranne zostały dwie osoby[30]. Tego samego dnia we Lwowie członkowie Falangi rzucili petardy na pochód 1-majowy, 40 osób zostało rannych, z czego 7 ciężko, jednej z ofiar wybuch urwał dłoń i część przedramienia[30].

Pretekstem do przemocy były prowadzone przez Falangę akcje bojkotu handlu żydowskiego. Podczas prób blokad sklepów żydowskich dochodziło do pobić handlarzy żydowskich[31]. Falanga z tryumfem informowała, że „fala antysemityzmu ogarnia Polskę” i „wielu Żydów jest poturbowanych” na skutek akcji bojkotowej[32]. Przykładem działalności Falangi w tej kwestii mogą być wydarzenia z 8 grudnia 1938, gdy 20 członków bojówki uzbrojonych w pałki i łomy zaatakowało stragany żydowskie w Piasecznie[33].

Na terenie Pomorza falangiści zwalczali wpływy NSDAP i V kolumny. Niemniej jednak odwoływali się do nazizmu w swojej propagandzie. W artykule "W rocznicę zwycięstwa rewolucji hitlerowskiej" w piśmie "Falanga" narodowcy przekonywali, że mają taką samą misję do spełnienia, co Adolf Hitler w Niemczech[34]. Cieszyli się też poparciem niektórych kręgów polskiego ziemiaństwa, które w części finansowało działalność ugrupowania.

Relacje z ONR ABC

[edytuj | edytuj kod]

Falanga wrogo odnosiła się do konkurencyjnej frakcji ONR ABC. Do szczególnej eskalacji konfliktu doszło w 1937[35]. Wydawane przez ONR ABC pismo „ABC” publikowało w tym okresie liczne artykuły opisujące malwersacje finansowe członka RNR Aleksandra Sendlikowskiego[35]. W zemście za te artykuły bojówka Falangi pobiła jednego z liderów ONR ABC Tadeusza Gluzińskiego[35]. RNR zorganizowało także napad na innego działacza ONR ABC Jana Korolca[35], napadnięto także na redakcję pisma „ABC”[36]. ONR ABC odpowiedziało na te ataki pobiciem Wojciecha Wasiutyńskiego i próbą pobicia Bolesława Piaseckiego (Piasecki podobno odpędził napastników rewolwerem)[36].

Próba przejęcia młodzieżówki OZN (1937)

[edytuj | edytuj kod]

W 1937 Bolesław Piasecki nawiązał kontakt z nacjonalistycznie nastawionymi politykami sanacji związanymi z Obozem Zjednoczenia Narodowego[37]. Adam Koc przywódca OZN przyjaźnie odnosił się do Falangi[37]. RNR działało wówczas nielegalnie, co utrudniało rozwój organizacji, Piasecki pragnął zalegalizować działalność, nawiązanie kontaktów z OZN dawało także możliwość pozyskania funduszy państwowych[37]. W rezultacie ustaleń z Kocem szefem Związku Młodej Polski (młodzieżówki OZN) – został związany z Piaseckim były działacz ONR, nie należący do RNR, Jerzy Rutkowski[38], a wiele kierowniczych stanowisk objęli członkowie Falangi[potrzebny przypis]. Decyzję o nawiązaniu relacji z OZN Piasecki podjął samodzielnie (bez poinformowania czy dyskusji z innymi członkami RNR), wywołała ona zaskoczenie i wątpliwości anty-sanacyjnie nastawionych członków Falangi[39].

Kulminacją wpływów Falangi był legalny wiec w budynku braci Staniewskich, który miał miejsce 28 listopada 1937[21]. W wiecu wzięło udział około 1000-3000 osób, przemawiał Piasecki, który pozdrowił zebranych salutem rzymskim. Wydarzenie wywołało kontrowersje w Warszawie i doprowadziło do zerwania dobrych relacji z sanacją. Początkiem 1938 przychylny Falandze szef OZN Adam Koc został zmuszony do rezygnacji, a RNR stracił swoje wpływy w OZN.

Przyjazny Falandze szef OZN Adam Koc przed mikrofonem radiowym, podczas wygłaszania deklaracji ideowo-politycznej OZN (21 lutego 1937)

Kryzys

[edytuj | edytuj kod]

Po zerwaniu współpracy z sanacją Falanga zaczęła przeżywać kryzys, co doprowadziło do secesji oraz spadku zaufania do wodza – Bolesława Piaseckiego, który w przededniu wojny zawiesił działalność RNR.

W 1939 współpracę z Falangą nawiązał dziennikarz Stanisław Brochwicz, agent wywiadu niemieckiego i zadeklarowany sympatyk nazizmu[40]. Ze względu na to, że Brochwicz jawnie propagował nazizm, redakcje wszystkich czasopism poza Falangą zerwały z nim współpracę[40]. Brochwicz był zafascynowany Falangą, uważał, że jej program jest podobny do nazizmu. Jak pisał: „zbliżyłem się do kół narodowo-radykalnych ponieważ ich program najbardziej zbliżony jest do narodowego socjalizmu, głoszonego w Niemczech przez Adolfa Hitlera”[40][41]. Brochwicz publikował na łamach Falangi artykuły gloryfikujące nazizm[42][43]. W 1939 Brochwicz zachęcał Bolesława Piaseckiego do współpracy z Niemcami[42]. Wzbudziło to podejrzenia Piaseckiego, który nakazał śledzić Brochwicza, wywiad Falangi ustalił, że jest on agentem niemieckim i przekazał tę informacje polskiemu wywiadowi. Brochwicz został skazany na karę śmierci, wyroku jednak nie wykonano[42]. Zwolennikami sojuszu z III Rzeszą byli też Olgierd Szpakowski i Stanisław Cimoszyński[44].

Po wrześniu 1939 wielu członków RNR Falanga działało w wywodzącej się z tego środowiska konspiracyjnej organizacji Konfederacja Narodu[45], ale także w innych organizacjach niepodległościowych, zwłaszcza o profilu narodowym.

Niektórzy działacze Falangi, w tym jeden z liderów organizacji warszawskiej Andrzej Świetlicki utworzyli (wspólnie z Brochwiczem) Narodową Organizację Radykalną, która podjęła próbę kolaboracji z Niemcami i współorganizowała pogrom wielkanocny[46]. Nie jest jasne, czy NOR powstał na zlecenie przywódcy Falangi Bolesława Piaseckiego czy też nie, istnieją w tej kwestii rozbieżne relacje[47].

Ideologia

[edytuj | edytuj kod]
Fragment czasopisma „Falanga” publikowanego przez RNR Falanga nr 16 z 1938.[48]

RNR w zakresie organizacji, części ideologii i form zewnętrznych (elementy kultu wodza, salut rzymski, stylistyka symbolów partyjnych itp.) wyraźnie nawiązywał do faszystowskich wzorów włoskich i niemieckich[49], a pośrednio również do komunistycznych[50]. Piotr Osęka jest zdania, że symbol używany przez organizację był inspirowany narodowym socjalizmem: Ten emblemat jest ewidentnym nawiązaniem do swastyki. To jest bardzo dobrze widoczne, gdy przyjrzymy się mundurom narodowych radykałów, które w kroju były czymś pośrednim między uniformami nazistowskich SA i SS. Falanga była noszona na opasce na ramieniu[51]. W Hiszpanii działała partia o podobnym profilu i tej samej nazwie (Falanga)[potrzebny przypis].

Program organizacji został opublikowany w 1937[19] w publikacji pod tytułem Zasady Programu Narodowo-Radykalnego.

Koncepcja ustrojowa – totalitaryzm

[edytuj | edytuj kod]

Falanga otwarcie opowiadała się za totalitaryzmem i przeciwko demokracji[a][52][53]. Wzorowano się przy tym na niemieckim narodowym socjalizmie[49]. Postulowano budowę państwa zorganizowanego hierarchicznie, w którym każda jednostka podlega zwierzchnikowi, na czele państwa znajduje się wódz. Uważano, że totalitaryzm jest pożądany, jeśli jest zgodny z katolicyzmem[52]. Program Falangi postulował budowę Katolickiego Państwa Narodu Polskiego. Państwo to miało być zarządzane przez Organizację Polityczną Narodu, która miałaby odgrywać rolę monopartii[54][55]. Wszystkie inne partie polityczne poza Organizacją Polityczną Narodu miały być zlikwidowane. Hierarchia w OPN miała być opartą na cechach charakteru, im lepszy charakter tym wyżej dana jednostka znajdowałaby się w hierarchii. O tym, jaki dana osoba ma charakter decydować miałaby partia. Udział w OPN miał być teoretycznie dobrowolny, ale działalność wszystkich innych partii miała być zakazana, a udział w OPN był warunkiem zdobycia pracy i udziału w życiu społecznym, trudno więc mówić o dobrowolności. W OPN skoncentrowana byłaby pełnia władzy politycznej w państwie, organizacja zajmowałaby się szczegółowym nadzorem i kontrolą życia jednostki[56]. Uważano, że ideologia narodowo-radykalna jest jedyną słuszną, wszystkie inne poglądy i ideologię (zwłaszcza te prodemokratyczne) będą w projektowanym państwie zwalczane[57]. Partia miała także kontrolować życie gospodarcze kraju[54].

Postulowano także powołanie Powszechnej Organizacji Wychowawczej, która wspólnie z rodziną, kościołem katolickim i armią miała wychować „nowy typ człowieka”[54].

W propagandzie Falangi pozytywnie wypowiadano się o nazistowskich wzorcach ustrojowych. Wojciech Kwasieborski pisał: "Narodowo-socjalistyczne Niemcy przyczyniły się w wielkiej mierze do podważenia międzynarodowej pozycji tych sił, które naszą cywilizację rozkładały i niszczyły. Cios wymierzony przez hitleryzm żydostwu oraz jego narzędziom: masonerii i marksizmowi, posiada ogromną wartość nie tylko polityczną, ale cywilizacyjną w ogóle"[58].

Skrajny nurt Falangi reprezentował Zygmunt Cybichowski i jego zwolennicy. Od 1934 r. był on współpracownikiem Internationale Arbeitsgemeinschaft der Nationalisten, wyznającej paneuropejski nurt ideologii nazistowskiej. W tym samym roku brał udział zjeździe antysemickim w III Rzeszy[59]. Cybichowski był zwolennikiem utworzenia jednopartyjnej „demokracji nacjonalistycznej”, legitymizował dyktatury faszystowskie i propagował poglądy rasistowskie[60].

Antysemityzm

[edytuj | edytuj kod]
Pikieta studentów-członków ONR z antyżydowskimi transparentami (m.in. Żądamy ghetta dla Żydów i obniżki opłat oraz Śmierć żydo-komunie) na Bramie Głównej Uniwersytetu Warszawskiego (1936)

Antysemityzm Falangi polegał na przekonaniu, że Żydzi są największym wrogiem narodu polskiego[b][61]. Wszystkie negatywne zdaniem Falangi zjawiska – takie jak demokracja, komunizm czy kapitalizm – były wiązane z Żydami[62]. Publicyści ugrupowania uważali, że Żydzi reprezentują szatana[c]. Ich zdaniem Żydzi wywierają szkodliwy wpływ na życie społeczne w sposób ukryty, poprzez działalność w tajnych stowarzyszeniach[63]. Falanga rozpowszechniała informacje, że komunizm jest spiskiem żydowskim, którego celem jest zdobycie władzy nad światem[64].

Falanga pozytywnie oceniała prześladowania Żydów w Niemczech, kwestionowano jedynie rasizm. Same rozwiązania hitlerowskie, takie jak ustawy norymberskie były oceniane pozytywnie[65]. Jeden z publicystów pisał w 1938:

Obecnie Niemcy przystąpili do ostatecznej likwidacji żydostwa u siebie […]. Kiedy wreszcie my przystąpimy do męskiego i poważnego rozwiązania tej sprawy?[66]

Pozytywnie wypowiadano się na temat osadzenia Żydów w obozie w Dachau (KL) (pisano, że dzięki temu Żydzi będą mogli doświadczyć pracy fizycznej)[67]. Falanga aprobowała konfiskaty mienia żydowskiego w Niemczech i takie regulacje hitlerowskie jak zesłania do obozów pracy za współżycie Żyda z aryjką[67].

Przekonywano także, że antysemityzm Falangi ma dłuższą historię niż antysemityzm NSDAP:

Antysemityzm w Ruchu Młodych istniał dużo dawniej niż program antyżydowski w NSDAP[66]

Skrajnie antysemickie treści pojawiały się na łamach pism Falangi. W „Kuźnicy” pisano: „Żydzi przedstawiają najbardziej zdegenerowaną i zdeprawowaną warstwę ludności. Zarodki tej gangreny przeszczepiają w społeczeństwo polskie”[68]. Z kolei w „Falandze” proponowano „dezynfekcję” żydowskiej ulicy w Warszawie: „Nalewki czekają dezynfekcji [...], całe domy, bloki, ulice, trzeba burzyć [...]. Wrzątku nie żałować, bo to wszystko brudne, zaplute, zażydżone i parszywe. [...] A jeśli te wszystkie czarne republikany, karaluchy, demokraty chałatowe i pluskwy zechcą rozleźć się po całej stolicy – dam jeszcze jedną radę: [...] otoczyć Nalewki wysokim murem”[68].

Oficjalny program ugrupowania („Zasady programu narodowo-radykalnego”) postulował usunięcie Żydów z Polski i konfiskatę ich majątków. Przed usunięciem Żydów mają być oni pozbawieni wszelkich praw obywatelskich i całkowicie odizolowani od Polaków. Program postuluje zakaz pracy Żydów dla Polaków, zakaz zatrudniania Polaków przez Żydów, zakaz posiadania przez Żydów udziałów w przedsiębiorstwach polskich[66].

W kwestii edukacji Falanga propagowała postulat numerus nullus, czyli całkowitego wykluczenia Żydów z uczelni wyższych[d][69].

Uzupełnieniem czasopism czy książek z treściami antysemickimi były rozdawane przez RNR ulotki. Nie obejmowała ich cenzura. Ich treść była jeszcze bardziej radykalna niż publicystyka i otwarcie nawoływała do przemocy wobec Żydów. Na ulotkach pojawiały się hasła w rodzaju: „Polska dla Polaków, Palestyna dla Arabów, a dla Żydów szubienica”[70].

Poglądy gospodarcze

[edytuj | edytuj kod]

W kwestiach gospodarczych Falanga występowała zarówno przeciwko liberalizmowi, jak i przeciwko komunizmowi, postulując stworzenie „trzeciej drogi” pomiędzy tymi systemami[71]. Zdaniem RNR zarówno komunizm, jak i kapitalizm były wytworem Żydów i były przejawem degeneracji społeczeństwa[71]. Postulowano nacjonalizacje przemysłu i bankowości, a także rozwój drobnych wytwórców[71]. Nacjonalizacja miała się odbyć bez wypłacania odszkodowań posiadaczom przedsiębiorstw, drogą wywłaszczenia[72].

Główne elementy programu ekonomicznego Falangi tworzyli: Marian Reutt i Mirosław Dietrich, przywódca, Bolesław Piasecki nie wypowiadał się na temat ekonomii[73]. Reutt proponował wprowadzenie gospodarki typu wojennego na wzór nazistowskich Niemiec, postulował nacjonalizacje przemysłu wydobywczego i militaryzacje gospodarki[74][75].

Falanga proponowała wprowadzenie gospodarki planowej, gospodarką miała zarządzać Polityczna Organizacja Narodu[76] za pośrednictwem swoich sekcji zawodowych, była to forma korporacjonizmu[potrzebny przypis]. Państwo miało prowadzić działalność gospodarczą, udzielać kredytów, a także decydować o cenach towarów[72]. Postulowano także upaństwowienie każdego przedsiębiorstwa, w którym decydującym źródłem dochodu nie jest praca właściciela[potrzebny przypis].

Poglądy gospodarcze były związane z antysemityzmem. Majątki wszystkich Żydów miały być w całości skonfiskowane przez państwo, bez żadnych odszkodowań[72].

Przełom narodowy

[edytuj | edytuj kod]

Falanga głosiła konieczność dokonania „przełomu narodowego”. Radykalnie nacjonalistyczna, ostro zwalczała lewicę, tak rewolucyjną (komunistów), jak i reformistyczną (socjalistów) oraz ludowców. Krytykowała także obóz rządzący, określając go jako „żydo-sanację”.

Specyficzną cechą ideologii Falangi jako ugrupowania nacjonalistycznego było uznawanie polskości słowiańskich mniejszości narodowych np. Ukraińców, Białorusinów czy Litwinów (pkt. 14). Postulowano asymilacje tych mniejszości i walkę z jednostkami wrogimi Polsce. Odmawiano mniejszościom prawa do budowy własnego państwa, nie uznawano tych mniejszości za odrębne od Polski narody.

Ulotka RNR Falanga[77]

Relacje z innymi organizacjami faszystowskimi

[edytuj | edytuj kod]

Członkowie RNR stawiali się w jednym szeregu z ruchami, takimi jak: Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników, Narodowa Partia Faszystowska, Christus Rex, Nasjonal Samling, Brytyjska Unia Faszystów, Imperialna Liga Faszystów[78]. Bliższe relacje utrzymywali jednak jedynie z Rumunami z Żelaznej Gwardii. Łącznikami między tymi grupami byli Alfred Łaszowski i Anna Woroncow[78].

Kalendarium Ruchu Narodowo-Radykalnego

[edytuj | edytuj kod]
  • początek 1935 – ukazała się książka Bolesława Piaseckiego „Duch czasów nowych a Ruch Młodych”. Stanowiła ona wykładnię poglądów grupy Falanga[79].
  • 28 czerwca 1935 – zjazd organizacyjny Ruchu Narodowo-Radykalnego Falanga w Kątach. Uczestnicy zjazdu zostali aresztowani. Zidentyfikowano ich na podstawie fotografii[13]. Podczas zjazdu B. Piasecki wygłosił referat pt. „Cele rewolucji narodowo-radykalnej”[14].
  • październik 1935 – ukazał się pierwszy numer „Ruchu Młodych”, teoretycznego organu Falangi[80].
  • 24 maja 1936 – pielgrzymka polskich nacjonalistów (Falanga, ABC, Sekcja Młodych SN) na Jasną Górę[81].
  • 12 lipca 1936 – rozpoczęto kolportaż pisma „Falanga”[82]. Nakład pisma na przełomie lat wahał się w granicach 5–25 tys. egzemplarzy[83].
  • 1 listopada 1936 – wiec w Filharmonii Warszawskiej, zorganizowany przez Komitet Prasy Młodych (Front Pism)[84]. Uczestniczyło w nim ok. 3 tys. osób[84]. Brali w nim udział przede wszystkim członkowie i sympatycy RNR Falanga[84].
  • lato 1936 – pierwsze spotkanie Adama Koca z B. Piaseckim, początek współpracy z częścią obozu sanacyjnego[37].
  • 10 listopada 1936 – proces uczestników zjazdu założycielskiego RNR Falanga w Kątach[14].
  • 23 listopada 1936 – rozpoczęcie blokady Uniwersytetu Warszawskiego[85]. Działacze RNR Falanga zgłosili postulat numerus nullus, czyli całkowitego usunięcia Żydów z uczelni, podczas blokady dochodziło do licznych pobić studentów żydowskich[86].
  • 5 grudnia 1936 – powstanie Polskiej Organizacji Akcji Kulturalnej, związanej z Falangą. Ruch ten podejmował akcje w rodzaju „Tygodnia bez żydowskiego kina”. Akcja polegała na przykład na wrzucaniu petard do kin podczas seansów filmów, uznanych przez RNR za „żydowskie” lub takich, które uważano za „niemoralne”[87].
  • grudzień 1936 – w „Falandze” ukazała się publikacja B. Piaseckiego – „Wytyczne narodowo-radykalnej myśli gospodarczej”[88].
  • 1 maja 1937 – Członkowie bojówki Ruchu Narodowo-Radykalnego zaatakowali pochód partii żydowskiej o profilu socjalistycznym „Bund” w wyniku ataku z użyciem broni palnej zginęło żydowskie dziecko[89].
  • 28 maja 1937 – atak terrorystyczny RNR na siedzibę Związku Nauczycielstwa Polskiego w Łodzi. Na skutek wybuchu bomb zginęły dwie osoby[29]
  • 22 czerwca 1937 – utworzenie przez część rządzącego obozu sanacyjnego Związku Młodej Polski, młodzieżowej sekcji Obozu Zjednoczenia Narodowego. Na jego czele stanął Adam Koc. Jego zastępcą został – formalnie nie związany z Falangą, lecz sympatyk tej organizacji – Jerzy Rutkowski[39], późniejszy szef Tajnych Wojskowych Zakładów Wydawniczych[potrzebny przypis]. Próba współpracy OZN z radykalnymi organizacjami młodzieżowymi obozu narodowego[39].
  • sierpień 1937 – powstanie Komitetu Organizacyjnego Narodowych Związków Zawodowych. Został on przekształcony w Narodową Organizację Pracy (NOP), skupiającą 8 związków zawodowych związanych z Falangą[90].
  • 9 października 1937 – falangiści zdobyli wpływy w licznych okręgach Narodowej Partii Robotniczej (NPR), m.in. w Warszawie[90].
  • 28 listopada 1937 – wiec Falangi w cyrku Staniewskich w Warszawie, w którym uczestniczyło według różnych szacunków od 1 do 3 tys. osób. Podczas wiecu doszło do starć z bojówkami socjalistycznymi, które wzniosły okrzyk: „niech żyją pięcioprzymiotnikowe wybory”[91].
  • 27 lutego 1938 – powstał Komitet Porozumienia Organizacji Narodowo-Radykalnych. Na jego czele stanął Bolesław Piasecki[92].
  • 22 kwietnia 1938 – oficjalne zerwanie współpracy Falangi z OZN-em[93].
  • 1 maja 1938 – zjazd organizacji „Zarzewie”. Część kierownictwa tej organizacji opowiedziała się za współpracą z Falangą. Utworzyli oni Międzyskupieniową Grupę „Szlakiem Zarzewia”[94].
  • 12 czerwca 1938 – zorganizowanie przez Falangę Wielkiego Zgromadzenia Antymasońskiego[95].
  • 24 września 1938 – polecenie wydane przez B. Piaseckiego odnośnie do zaciągu do Zaolziańskiego Korpusu Ochotniczego. Zaciągiem kierował Olgierd Szpakowski. Zgłosiło się ok. 600 falangistów[96].
  • lato 1939 – zawieszenie działalności RNR przez Bolesława Piaseckiego, coraz bardziej krytykowanego przez członków Ruchu[97].

Działacze

[edytuj | edytuj kod]
 Z tym tematem związana jest kategoria: Członkowie Ruchu Narodowo-Radykalnego „Falanga”.

Przywódca: Bolesław Piasecki. Najbardziej znani działacze: Władysław Jamontt, Wojciech Kwasieborski, Alfred Łaszowski, Paweł Musioł, Adolf i Marian Reutt, Witold Wincenty Staniszkis, Wojciech Wasiutyński, Wojciech Zaleski.

Czasopisma związane z Falangą

[edytuj | edytuj kod]
  • „Falanga”
  • „Ruch Młodych”
  • „Ruch Kulturalny”
  • „Ruch Gospodarczy”
  • „Kuźnica”
  • "Przełom"
  • "Jutro"
  • "Sztafeta" (pismo nielegalne) 1937 r.

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ "Totalitarne założenia ONR-Falangi znalazły najpełniejszy wyraz w 'Zasadach Programu Narodowo-Radykalnego'"[98].
  2. ↑ Publicysta Falangi pisał: "z trzech wrogów naszego Narodu – Niemców, Rosjan i żydów – w tej chwili najgroźniejsi są żydzi."[61]
  3. ↑ „Późniejsi publicyści przypisują Żydom po prostu… satanizm: w judaizmie mieści się duch satanizmu”; […] szatański pierwiastek Zła – zorganizowana i fanatyczna międzynarodowa mafia żydowska.”[62]
  4. ↑ "W zakresie szkolnictwa walczyć będziemy […] o usunięcie żydów nauczycieli i profesorów […], o całkowite usunięcie żydowskiej młodzieży ze wspólnej z Polakami szkoły i uniwersytetu"[69]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b Dudek i Pytel 1990 ↓, s. 58.
  2. ↑ Norman Davies: Europa, Kraków, Znak s. 1039.
  3. ↑
    • W. Loh, W. Wipperman, Faschismus kontrovers, 2016, s. 21
    • Amerykańska myśl polityczna, ekonomiczna i prawna – zagadnienia wybrane (tom II), red. Ł. D. Bartosik, D. Szlingiert, A. Demenko, J. P. Higgins, 2021, s. 168-169
    • J. T. Gross, Fear: Anti-Semitism in Poland After Auschwitz, 2007, s. 224
    • J. Wyrozumski, J. Buszko, Historia Polski: 1864-1948, 1989, s. 319
    • L. George, J. McGlynn, Rethinking Period Boundaries. New Approaches to Continuity and Discontinuity in Modern European History and Culture, 2022, s. 169
    • P. Bachmat, Przestępstwa z art. 256 i 257 k.k. – analiza dogmatyczna i praktyka ścigani, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, 2005, s. 17
    • R. T. De George, J. P. Scanlan, Marxism and Religion in Eastern Europe, 1975, s. 96
    • A. Czubiński, Stronnictwo Demokratyczne, 1937-1989: zarys dziejów, 1998, s. 24
    • J. Leszkowicz-Baczyński, Wpływ prawicowych ideologii jako źródło spadku zaufania społecznego w Polsce, [w:] Przegląd Polityczny, 63-81, 2017, s. 70
    • M. Pielużek, Nacjonalistyczny internet. Rekonstrukcja medialnego ekosystemu polskiej skrajnej prawicy w internecie, [w:] Zeszyty Prasoznawcze, t. 66, nr 3, 2023, s. 88
    • L. W. Głuchowski, Antony Polonsky, 1968, Forty Years After, 2009, s. 108
    • A. Michnik, A. Marczyk, Against Anti-Semitism. An Anthology of Twentieth-century Polish Writings, 2018, s. 223
    • N. Atkin, M. Biddiss, Themes in Modern European History, 1890–1945, 2008, s. 235
    • S. G. Payne, A History of Fascism, 1914–1945, 1996, s. 321
    • S. J. Lee, European Dictatorships 1918-1945, 2016, s. 332
    • M. Blinkhorn, Fascism and the Right in Europe 1919-1945, 2014, s. 53
    • M. Kornak, Brunatna księga 1987-2009, 2009, s. 18
    • C. Tonini, Czas nienawiści i czas troski. Zofia Kossak-Szczucka antysemitka, która ratowała Żydów, 2007, s. 78
    • M. Przeperski, Gorące lata trzydzieste. Wydarzenia, które wstrząsnęły Rzeczpospolitą, 2014, s. 45
    • P. Davies, D. Lynch, Fascism and the Far Right, 2002, s. 324
    • M. Kunicki, Gra w kości, s. 14, 15, 16, [w:] ACADEMIA-magazyn Polskiej Akademii Nauk 2/46/2016 [1]
    • J. Connelly From Peoples Into Nations: A History of Eastern Europe Princeton University Press 2022, s. 419
    • W. Kozub-Ciembroniewicz, Doktryna i system władzy Włoch faszystowskich na tle porównawczym, 2016, s. 221-223
    • M. S. Kunicki, Between the Brown and the Red Nationalism, Catholicism, and Communism in Twentieth-Century Poland — The Politics of Bolesław Piasecki, 2012, s. 22
    • J. W. Borejsza, Szkoły nienawiści: historia faszyzmów europejskich 1919-1945, 2000, s. 139
    • A. Kierys, Biografia paralelna katolików polskich, [w:] Znak, nr 738, 2016, s. 118-120
    • Rudnicki 2018 ↓, s. 481
    • D. G. Williamson, The Age of the Dictators. A Study of the European Dictatorships, 1918-53, Taylor & Francis 2013, s. 374
    • M. Przeperski, Nacjonalizm, ideologia, charyzma. Żelazna Gwardia i Ruch Narodowo-Radykalny: perspektywa porównawcza, [w:] Mishellanea, 7, 2010, s. 50
    • J. W. Borejsza, K. Ziemer, M. Hułas, Totalitarian and Authoritarian Regimes in Europe. Legacies and Lessons from the Twentieth Century, s. 354-355
    • Luciano Cheles, Ronnie Ferguson, Michalina Vaughan: The Far right in western and eastern Europe, Longman, 1995, s. 198.
    • Michał Przeperski, Faszyzm w środku Warszawy [online], histmag.org, 28 listopada 2012 [dostęp 2024-03-30].
  4. ↑
    • The appeal of fascism and of anti-Semitism was most pronounced among young radical NDs, who in 1934 formed the ‘National Radical Camp’ (ONR), from which emerged the distinctly totalitarian ONR-Falanga under Bolesław Piasecki – Lukowski, J., Zawadzki, H., A Concise History of Poland, s. 217–218.
    • I. Kovács, Cud nad Wisłą i nad Bałtykiem. Piłsudski – Katyń – Solidarność, 2016, s. 104
    • C.P. Blamires: World Fascism: A Historical Encyclopedia, ABC-Clio, 2006, s. 523.
    • M. Pielużek, Obrazy świata w komunikacji polskiej skrajnej prawicy, 2017, s. 74
    • P. Davies & D. Lynch: The Routledge Companion to Fascism and the Far Right, London: Routledge, 2002. s. 324.
  5. ↑ P. D. Stachura , Poland, 1918-1945 An Interpretive and Documentary History of the Second Republic, 2004, s. 60
  6. ↑ B. Grott, Światopoglądowe aspekty polskiego nacjonalizmu, s 65, [w:] Różne oblicza nacjonalizmów (pod red.), Kraków 2010
  7. ↑ S. G. Payne, Fascism in Spain, 1923–1977, University of Wisconsin Press 1999, s. 309
    • I. T. Berend, Decades of Crisis Central and Eastern Europe Before World War II, University of California Press 2001, s. 315
  8. ↑ Dudek i Pytel 1990 ↓, s. 163.
  9. ↑ U. Jakubowska, Fanatyk polityki (Bolesław Piasecki), [w:] Kwartalnik Historii Prasy Polskiej, 1992, 31, 3-4, s. 226
  10. ↑ a b Rudnicki 2018 ↓, s. 63.
  11. ↑ Rudnicki 2018 ↓, s. 64.
  12. ↑ a b Rudnicki 2018 ↓, s. 68.
  13. ↑ a b c Rudnicki 2018 ↓, s. 73.
  14. ↑ a b c Rudnicki 2018 ↓, s. 74.
  15. ↑ Rudnicki 2018 ↓, s. 77.
  16. ↑ J. W. Borejsza, Musssolini był pierwszy, 1979, s. 217
    • M. S. Kunicki, Between the Brown and the Red Nationalism, Catholicism, and Communism in Twentieth-Century Poland — The Politics of Bolesław Piasecki, 2012, s. 36
  17. ↑ W.J. Muszyński, Bolesław Piasecki. Początki drogi (1915-1944), Warszawa 2023, s. 165.
  18. ↑ Rudnicki 2018 ↓, s. 77-78.
  19. ↑ a b c Rudnicki 2018 ↓, s. 93.
  20. ↑ Broniarek ↓, s. 11.
  21. ↑ a b Rudnicki 2018 ↓, s. 101.
  22. ↑ Wojciech Muszyński: Historia: Ruch Narodowo – Radykalny „Falanga”. 02.10.2006. [dostęp 2014-06-16].
  23. ↑ Jerzy Wojciech Borejsza: East European Perceptions of Italian Fascism, [w:] Who were the Fascists: Social Roots of European Fascism. Bergen 1980. s.358.
  24. ↑ Dudek i Pytel 1990 ↓, s. 80.
  25. ↑ Działalność Ruchu Narodowo Radykalnego, Rafał Dobrowolski, www.nop.org.pl.
  26. ↑ Rudnicki 2018 ↓, s. 157.
  27. ↑ Dudek i Pytel 1990 ↓, s. 89.
  28. ↑ Rudnicki 2018 ↓, s. 154.
  29. ↑ a b c Dudek i Pytel 1990 ↓, s. 81.
  30. ↑ a b Rudnicki 2018 ↓, s. 158.
  31. ↑ Rudnicki 2018 ↓, s. 168.
  32. ↑ Rudnicki 2018 ↓, s. 169.
  33. ↑ Rudnicki 2018 ↓, s. 170.
  34. ↑ S. Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 293. ISBN 978-83-07-01221-6.
  35. ↑ a b c d Rudnicki 2018 ↓, s. 164.
  36. ↑ a b Rudnicki 2018 ↓, s. 165.
  37. ↑ a b c d Dudek i Pytel 1990 ↓, s. 76.
  38. ↑ Dudek i Pytel 1990 ↓, s. 77.
  39. ↑ a b c Dudek i Pytel 1990 ↓, s. 78.
  40. ↑ a b c Rudnicki 2018 ↓, s. 132.
  41. ↑ Stanisław Brochwicz: Bohaterowie czy zdrajcy? Wspomnienia więżnia politycznego. Warszawa: Wydawnictwo nowoczesne, 1940, s. 71. OCLC 39637624.
  42. ↑ a b c Rudnicki 2018 ↓, s. 133.
  43. ↑ Dudek i Pytel 1990 ↓, s. 98.
  44. ↑ J. Tomasiewicz, W kierunku nacjokracji : tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933-1939): narodowcy - narodowi radykałowie - narodowi socjaliści, Katowice, 2019, s. 140
  45. ↑ Dudek i Pytel 1990 ↓, s. 113.
  46. ↑ Dudek i Pytel 1990 ↓, s. 108.
  47. ↑ Rudnicki 2018 ↓, s. 109.
  48. ↑ Falanga Walczy, Falanga Czuwa. Falanga Pismo Narodowo-Radykalne, 1938-04-12. [dostęp 2018-11-20].
  49. ↑ a b J. Marcus, Social and Political History of the Jews in Poland 1919-1939, Mouton Publishers 2011, s. 344
  50. ↑ J. Srokosz Model państwa totalnego w myśli Bolesława Piaseckiego s. 72 [2]
  51. ↑ Falanga - symbol polskiego nacjonalizmu
  52. ↑ a b Lipski 2015 ↓, s. 198.
  53. ↑ M. Derwich, Polska XX wieku: 1914-2003, 2004, s. 63
  54. ↑ a b c Grott 2015 ↓, s. 195.
  55. ↑ Zasady Programu Narodowo-Radykalnego, 1937, s. 3.
  56. ↑ Lipski 2015 ↓, s. 215.
  57. ↑ Lipski 2015 ↓, s. 296.
  58. ↑ J. Tomasiewicz, W kierunku nacjokracji : tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933-1939): narodowcy - narodowi radykałowie - narodowi socjaliści, Katowice, 2019, s. 138-39
  59. ↑ J. Tomasiewicz: W kierunku nacjokracji. Tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933–1939): narodowcy – narodowi radykałowie – narodowi socjaliści. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2019, s. 205, 208.
  60. ↑ J. Tomasiewicz: W kierunku nacjokracji. Tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933–1939): narodowcy – narodowi radykałowie – narodowi socjaliści. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2019, s. 205-207.
  61. ↑ a b Lipski 2015 ↓, Antysemityzm ONR „Falangi”, s. 48.8.
  62. ↑ a b Lipski 2015 ↓, Antysemityzm ONR „Falangi”, s. 30.0.
  63. ↑ Lipski 2015 ↓, Antysemityzm ONR „Falangi”, s. 39.4.
  64. ↑ Lipski 2015 ↓, Antysemityzm ONR „Falangi”, s. 44.1.
  65. ↑ Lipski 2015 ↓, Antysemityzm ONR „Falangi”, s. 56.3.
  66. ↑ a b c Lipski 2015 ↓, Antysemityzm ONR „Falangi”, s. 58.3.
  67. ↑ a b Lipski 2015 ↓, Antysemityzm ONR „Falangi”, s. 61.9.
  68. ↑ a b J. Leociak, Młyny Boże. Zapiski o Kościele i Zagładzie, 2018, s. 31-32
  69. ↑ a b Lipski 2015 ↓, Antysemityzm ONR „Falangi”, s. 106.
  70. ↑ Rudnicki 2018 ↓, s. 159.
  71. ↑ a b c Rudnicki 2018 ↓, s. 706.
  72. ↑ a b c Rudnicki 2018 ↓, s. 709.
  73. ↑ Rudnicki 2018 ↓, s. 703.
  74. ↑ Rudnicki 2018 ↓, s. 707.
  75. ↑ Marian Reutt. Kapitalizm na barykadach. „Falanga”. Nr 8, rok I, 1936-09-02. 
  76. ↑ Rudnicki 2018 ↓, s. 708.
  77. ↑ Czym są i o co walczą organizacje narodowo-radykalne. Życie i śmierć dla narodu. polona. [dostęp 2018-11-20].
  78. ↑ a b Rudnicki 2018 ↓, s. 660.
  79. ↑ Dudek i Pytel 1990 ↓, s. 48.
  80. ↑ Rudnicki 2018 ↓, s. 83.
  81. ↑ Rudnicki 2018 ↓, s. 108.
  82. ↑ Rudnicki 2018 ↓, s. 80.
  83. ↑ Rudnicki 2018 ↓, s. 82.
  84. ↑ a b c Rudnicki 2018 ↓, s. 88.
  85. ↑ Dudek i Pytel 1990 ↓, s. 69.
  86. ↑ Dudek i Pytel 1990 ↓, s. 67.
  87. ↑ Dudek i Pytel ↓, s. 70.
  88. ↑ Dudek i Pytel ↓, s. 71.
  89. ↑ Pierwszego maja 1937 członkowie bojówki RNR (NOB) zaatakowali pochód żydowskiej organizacji socjalistycznej „Bund” na rogu ulic Smoczej i Dzielnej podczas ataku użyto broni palnej, w wyniku czego prawdopodobnie zginęło żydowskie dziecko.Działalność Ruchu Narodowo Radykalnego, Rafał Dobrowolski, www.nop.org.pl.
  90. ↑ a b Dudek i Pytel 1990 ↓, s. 82.
  91. ↑ Rudnicki 2018 ↓, s. 100.
  92. ↑ Dudek i Pytel 1990 ↓, s. 92.
  93. ↑ Dudek i Pytel 1990 ↓, s. 93.
  94. ↑ Dudek i Pytel ↓, s. 94.
  95. ↑ Dudek i Pytel ↓, s. 95.
  96. ↑ Dudek i Pytel ↓, s. 96.
  97. ↑ Dudek i Pytel ↓, s. 102.
  98. ↑ Dudek i Pytel 1990 ↓, s. 71.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Faszyzm
Odmiany
związane
z poszczególnymi
krajami
inne
Faszyzm w historii
Faszyści
Partie i organizacje
Tematy powiązane

Polskie organizacje narodowo-radykalne
sprzed II wojny światowej
działające podczas II WŚ
działające po II WŚ
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ruch_Narodowo-Radykalny&oldid=74893615”