Prusy Górne

Krainy historyczne dawnych Prus

Prusy Górne (niem. Oberland) – kraina historyczna w północno-wschodniej Polsce, jedna z krain historycznego regionu Prusy, położona na zachód od Warmii, na południowy wschód od ziemi malborskiej, na wschód od Pomorza Gdańskiego oraz na północny wschód od ziemi chełmińskiej.

Nazwa

Nazwa Prusy Górne (Oberland) odnosi się do „górnego” położenia względem biegu Wisły oraz rzek wpadających do Zalewu Wiślanego, w odróżnieniu do położonych „niżej” Prus Dolnych (Niederland). Nawiązuje również do pagórkowatego ukształtowania terenu Prus Górnych leżących w zachodniej części Pojezierza Mazurskiego, w kontraście do nizinnych Prus Dolnych leżących niemal w całości na terenie Niziny Pruskiej. Na podobnej zasadzie funkcjonowały nazwy: Górny Śląsk, Górna Saksonia, Górne Łużyce, Górna Frankonia, Górna Bawaria, Litwa Górna itp.

W starszej polskiej literaturze region określano również jako Kraj Górny, Pogórze (tłumaczenia z niemieckiego) lub w kontekście turystycznym Mazury Zachodnie. Zwykle jednak przed 1945 rokiem pozostawiano niemiecką nazwę Oberland (i przymiotnik oberlandzki) lub czasem uściślając Oberland Wschodniopruski, aby odróżnić od innych krain o tej nazwie.

Prawidłowa historyczna nazwa Prusy Górne (i za tym przymiotnik górnopruski) opiera się na autorytecie najważniejszych polskich historyków (Marian Biskup, Gerard Labuda) oraz używaniu przez regionalistów warmińsko-mazurskich.

Obszar

Prusy Górne (Oberland) na mapie Prus Wschodnich sprzed 1945 roku

Pomezania i Pogezania to krainy historyczne Prus właściwych położone pomiędzy dolną Wisłą (granica Prus z Pomorzem) a rzeką Pasłęką (granica z Warmią).

Historyk Marian Biskup napisał:

Ukształtowanie terenowe Prus powodowało, że już w XV wieku dzielono je na tak zwane Prusy Górne (Oberland), sięgające od linii dolnej Wisły do Pasłęki, i Prusy Dolne (Niederland) obejmujące nizinne obszary na Wschód od Pregoły (...). Granice z roku 1466 spowodowały, że Prusy Górne zostały odcięte klinem biskupiej Warmii od Prus Dolnych.

Jak podaje Słownik historyczno-geograficzny Prus w średniowieczu:

Tzw. Prusy właściwe najpóźniej od XIV w. zaczęto dzielić na trzy zasadnicze części, przy czym podstawą tego była do pewnego stopnia sytuacja polityczna: Warmię (niem. Ermland), Oberland (Kraj Wyższy, w znaczeniu „wyżej położony”, któremu odpowiada polski toponim Prusy Górne) oraz Niederland (Kraj Niższy, „niżej położony”, Prusy Dolne).

Podział

Podział historyczny

Na mocy II pokoju toruńskiego (1466) Pomezania i Pogezania podzielone zostały na nowo. Północno-zachodnia część obydwu krain historycznych z Malborkiem, Sztumem, Dzierzgoniem, Elblągiem, Młynarami i Tolkmickiem weszła jako ziemia malborska w skład Prus Królewskich, stanowiąc wraz z Warmią obszar Prus historycznych (właściwych) należący do Polski, w późniejszych latach częściowo zasiedlony przez ludność polską z Pomorza.

Natomiast ta część obydwu krain historycznych oraz pozostałych wchodzących w skład diecezji pomezańskiej, która po 1466 roku pozostała przy Prusach Zakonnych, a później Książęcych, zaczęła być określana jako Prusy Górne, obejmujące:

• Pomezanię Książęcą z Kwidzynem, Iławą, Prabutami, Suszem, Zalewem, Miłomłynem i Biskupcem
• ziemię Sasinów i część Galindii stanowiące południową część diecezji pomezańskiej nienależącą do ścisłej Pomezanii, w tym miasta: Szczytno, Wielbark, Nidzica, Działdowo, Dąbrówno, Olsztynek i Ostróda
• Hockerlandię, czyli terytorium Pogezanii pomniejszone o Elbląg, Tolkmicko i Młynary, obejmujące natomiast Pasłęk, Godkowo, Miłakowo, Morąg, Łuktę i Małdyty.

Podział etnograficzny

Dawne Prusy Górne zamieszkiwali potomkowie zarówno osadników niemieckich, jak i polskich.

Hasło "Oberland" w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom VII, str. 322 (Warszawa, 1886)

Prusy Górne można zatem podzielić pod względem etnograficznym na następujące obszary:

• pierwszy określano jako "niemieckie Prusy Górne", przy czym
  • jego wschodnia część określana jako Hockerlandia (Pasłęk, Godkowo, Miłakowo, Morąg, Łukta, Małdyty) była niemal wyłącznie niemieckojęzyczna, z enklawami holenderskojęzycznymi,
  • natomiast zachodni fragment (Iława, Zalewo, Susz, Prabuty, Miłomłyn, Biskupiec i Kwidzyn) zaliczano do Powiśla (ścisłego), które historycznie zamieszkiwane było także przez istotny odsetek ludności polskojęzycznej pochodzącej z Pomorza Nadwiślańskiego, czyli Powiślan,
• drugi obszar "polskie Prusy Górne" zamieszkiwany był przez Mazurów używających dialektu mazurskiego, stąd obszar ten to zachodnia część Mazur. Obejmuje on miasta: Szczytno, Wielbark, Nidzica, Działdowo, Dąbrówno, Olsztynek i Ostróda.

Płynną granicę między tymi obszarami wyznacza dawny zasięg dialektu mazurskiego. Wraz z upływem lat wpływ języka polskiego był coraz mniejszy.

Warmiacy i Mazurzy posługiwali się odpowiednio gwarą mazurską i warmińską, które językoznawcy uważają za pochodną dialektu mazowieckiego języka polskiego. Z tych powodów południowe powiaty Prus Górnych zalicza się również do etnograficznego regionu Mazury. Natomiast Powiślanie, pochodzący głównie z Pomorza Nadwiślańskiego, posługiwali się pochodnymi gwary kociewskiej i chełmińskiej.

Niemiecka ludność Prus Górnych używała dialektu wysokopruskiego (niem.: Hochpreußisch), jednego z dialektów języka wysokoniemieckiego, co wyróżniało ją od mieszkańców pozostałych rejonów Prus, którzy w większości posługiwali się dialektem dolnopruskim (niem.: Niederpreußisch). Obecność dialektu wysokopruskiego wskazywała, że niemiecka ludność Prus Górnych wywodziła się w dużej mierze od osadników ze Śląska, którzy przybywali do tego regionu Prus od XIII wieku. Gwara tego dialektu używana w Prusach Górnych (zwana Oberländisch, gwara oberlandzka lub górnopruska) jest spokrewniona ze śląską odmianą języka niemieckiego.

Ludność niemiecka Prus Górnych w zdecydowanej większość należała do wyznania ewangelickiego, natomiast wśród ludności polskojęzycznej ewangelikami byli głównie Mazurzy, a katolikami Powiślanie. Z kolei na sąsiedniej Warmii wyznanie katolickie dominowało zarówno wśród polskojęzycznych Warmiaków jak i ludności niemieckojęzycznej, a w Prusach Dolnych wszystkie narodowości były niemal wyłącznie wyznania ewangelickiego.

Po roku 1945 tereny Prus Górnych zostały zasiedlone przez osadników pochodzących z różnych rejonów Polski, przede wszystkim z Mazowsza i dawnych Kresów.

Podział administracyjny

Po sekularyzacji Zakonu w roku 1525 Prusy Książęce podzielono administracyjnie na trzy okręgi: górnopruski, królewiecki i natangijski. Od XVI wieku Prusy Górne stanowiły okręg Prus Książęcych. Okręg górnopruski (oberlandzki) objął dawne komturie górnopruskie oraz byłe dominium biskupów pomezańskich w okolicach Kwidzyna, ze starostwami w: Pasłęku, Miłakowie, Morągu, Przezmarku, Kwidzynie, Prabutach, Szymbarku, Iławie, Miłomłynie, Ostródzie, Olsztynku, Dąbrównie, Działdowie, Nidzicy i Szczytnie. Od północy graniczyły z Warmią, od wschodu z okręgiem Natangia (różnym terytorialnie z krainą Prusów o tej samej nazwie). W takim obszarze Prusy Górne nie pokrywały się z wcześniejszymi granicami plemion pruskich ani granicami komturstw krzyżackich.

Okręg ten przetrwał aż do roku 1818, gdy nastąpił nowy podział administracyjny na powiaty (Landkreis), których część znalazło się w prowincji Prusy Zachodnie. Morąg i Pasłęk (powiat morąski) stanowiły zachodnią część Prus Wschodnich, graniczącą z Prusami Zachodnimi i Warmią (od północy).

Obecnie znajdują się w większości w obrębie województwa warmińsko-mazurskiego oraz częściowo pomorskiego.

Historia

Okręg administracyjny Prusy Górne na mapie Królestwa Prus z roku 1758 – oznaczony kolorem różowym

Nowa Mapa Królestwa Prus Johna Carry’ego z 1799. Okręg górnopruski (Oberland) zaznaczony kolorem zielono-niebieskim.

Prusy Górne były pierwszym regionem Prus zdobytym w latach 1230 do 1249 przez Zakon Krzyżacki wspierany przez wojska cesarza Fryderyka II oraz książąt polskich, zwłaszcza mazowieckich i pomorskich. Wcześniej zamieszkiwały go plemiona pruskie Pogezanowie i Pomezanowie (dokładny ich zasięg znany jest w przybliżeniu), a na południu częściowo ludność słowiańska. Przyłączenie Prus Górnych do państwa krzyżackiego przypieczętował układ w Dzierzgoniu w 1249 roku, po którym rozpoczęło się na tych ziemiach osadnictwo z Niemiec, Śląska i Mazowsza.

Zajęte ziemie pruskie na mocy postanowień papieskich podzielono między Zakon a świecką władzę kościelną. I tak Prusy Górne oraz Prusy Dolne podlegały bezpośrednio władzom Zakonu, a położona pomiędzy nimi Warmia stała się wydzieloną w obrębie państwa zakonnego domeną biskupów warmińskich. Komturie górnopruskie (elbląska, dzierzgońska i ostródzka) podlegały bezpośrednio wielkiemu mistrzowi w Malborku, a komturie dolnopruskie nadzorował wielki marszałek, który rezydował w Królewcu. Do Prus Górnych zaliczano także obszar Wielkiej Puszczy w okolicach Szczytna, który podlegał komturii elbląskiej.

Po wojnie trzynastoletniej w roku 1466 i wydzieleniu ziemi malborskiej oraz przyłączeniu jej wraz z Warmią oraz odbitym Pomorzem Gdańskim i ziemią chełmińską, michałowską oraz lubawską do Polski, ostatecznie ukształtowane zostały granice Prus Górnych jako terytorium pozostającego częścią Prus Zakonnych i będącego niemal w całości otoczonym przez ziemie Prus Królewskich należących do Polski. Prusy Górne jako część Prus Zakonnych i Książęcych były lennem Korony Królestwa Polskiego od 1466 aż do roku 1657. W roku 1701 powstało Królestwo Prus, które w XIX wieku weszło w skład zjednoczonych Niemiec. W roku 1772 Prusy Górne (bez Kwidzyna) znalazły się w prowincji Prusy Wschodnie.

W roku 1920 na części obszaru Prus Górnych odbył się plebiscyt i wówczas strona polska podkreślała etniczną odrębność tego obszaru Prus (plebiscyt zakończył się zwycięstwem strony niemieckiej).

Od roku 1945 Prusy Górne w całości wchodzą w skład Polski. W latach 1945–1950 Komisja Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych ponownie nazwała niektóre miejscowości i obiekty fizjograficzne (rzeki, jeziora) na terenie Prus, aby przywrócić – lecz często nadać nową – polską, nazwę. Istniejące wcześniej w polskim piśmiennictwie lub lokalnej mowie nazwy, przemianowano na nowe, wcześniej nie używane, np.

• Pruski Holąd – Pasłęk
• Zełwałd – Zalewo

Ciekawostki

• Od niemieckiej nazwy Prus Górnych (Oberland) wziął swoją nazwę Kanał Elbląski (niem. Oberländischer Kanal, do 1945 Kanał Oberlandzki).
• Znaną badaczką folkloru i pradziejów Prus Górnych była Elisabeth Lemke (1849–1925), wychowana w majątku Rąbity koło Zalewa.
• W 1898 roku w Pasłęku powstało Górnopruskie Towarzystwo Historyczne (Oberländischer Geschichtsverein), którego honorowym przewodniczącym został książę Alexander zu Dohna ze Słobit.

Zobacz też

• Prusy Dolne
• Warmia
• Puszcza Pruska

Bibliografia

• Marian Biskup, Gerard Labuda, Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 1986.
• J. Sikorski, S. Szostakowski, Dzieje Warmii i Mazur w zarysie. Od pradziejów do 1870 roku, PWN 1981.
• Morąg – z dziejów miasta i powiatu, Pojezierze, Olsztyn 1973.
• Max Toeppen, Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej, tłum. M. Szymańska-Jasińska. Wyd. Wspólnota Kulturowa Borussia, Olsztyn 1995.