Prusy Górne

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
Ten artykuł dotyczy krainy na terenie Polski. Zobacz też: Oberland.
Krainy historyczne dawnych Prus

Prusy Górne (niem. Oberland, łac. Hockerlandia) – kraina historyczna w północno-wschodniej Polsce, jedna z krain historycznego regionu Prusy, położona są na zachód od Warmii, na wschód od Pomorza oraz na północny zachód od Mazur.

Obszar[edytuj | edytuj kod]

Prusy Górne (Oberland) na mapie Prus Wschodnich sprzed 1945 roku

Prusy Górne położone są pomiędzy dolną Wisłą (granica Prus z Pomorzem) a rzeką Pasłęką (granica z Warmią)[1]. Powiaty położone nad samą Wisłą określa się również jako Powiśle[2], a południowo-wschodnie tereny Prus Górnych należą do etnograficznej krainy Mazury.

Historyczne Prusy Górne dzielą się na dwa obszary. Pierwszy z nich obejmuje miasta: Elbląg, Tolkmicko, Pasłęk, Miłakowo, Morąg, Miłomłyn, Iława, Młynary, Zalewo, Susz, Prabuty, Kwidzyn i Dzierzgoń. Region ten stanowi właściwe Prusy Górne. Drugi obszar pokrywa się z dawnym zasięgiem dialektu mazurskiego, dlatego też zwykle raczej zalicza się go do Mazur. Obejmuje on miasta: Szczytno, Wielbark, Nidzica, Działdowo, Dąbrówno, Olsztynek i Ostróda. Granica między tymi obszarami jest jednak bardzo umowna.

Odrębność historyczna Prus Górnych utrwaliła się w 1249 roku, gdy ustalono ich zasięg do rzeki Pasłęki. Od 1346 roku Pasłęka jest rzeką graniczną pomiędzy Prusami Górnymi a Warmią. W latach 1466–1772 stanowiła ona też granicę państwową.

Nazwa[edytuj | edytuj kod]

Nazwa Prusy Górne (Oberland) odnosi się do „górnego” położenia względem biegu Wisły oraz rzek wpadających do Zalewu Wiślanego, w odróżnieniu do położonych „niżej” Prus Dolnych (Niederland). Nawiązuje również do pagórkowatego ukształtowania terenu Prus Górnych leżących w zachodniej części Pojezierza Mazurskiego, w kontraście do nizinnych Prus Dolnych leżących niemal w całości na terenie Niziny Pruskiej. Na podobnej zasadzie funkcjonowały nazwy: Górny Śląsk, Górna Saksonia, Górne Łużyce, Górna Frankonia, Górna Bawaria, Litwa Górna itp.

W starszej polskiej literaturze region określano również jako Kraj Górny, Pogórze (tłumaczenia z niemieckiego) lub w kontekście turystycznym Mazury Zachodnie. Zwykle jednak przed 1945 rokiem pozostawiano niemiecką nazwę Oberland (i przymiotnik oberlandzki) lub czasem uściślając Oberland Wschodniopruski[3][4][5], aby odróżnić od innych krain o tej nazwie.

Prawidłowa historyczna nazwa Prusy Górne (i za tym przymiotnik górnopruski) opiera się na autorytecie najważniejszych polskich historyków (Marian Biskup, Gerard Labuda)[6] oraz powszechnym użyciu przez regionalistów warmińsko-mazurskich[7][8].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Prusy Górne (Hockerlandia) na mapie Królestwa Prus z roku 1758 – oznaczone kolorem różowym
Nowa Mapa Królestwa Prus Johna Carry’ego z 1799. Prusy Górne (Oberland) zaznaczone kolorem zielono-niebieskim.

Prusy Górne były pierwszym regionem Prus zdobytym w latach 1230 do 1249 przez Zakon Krzyżacki wspierany przez wojska cesarza Fryderyka II oraz książąt polskich, zwłaszcza mazowieckich i pomorskich. Wcześniej zamieszkiwały go plemiona pruskie Pogezanowie i Pomezanowie (dokładny ich zasięg znany jest w przybliżeniu). Przyłączenie Prus Górnych do państwa krzyżackiego przypieczętował układ w Dzierzgoniu w 1249 roku, po którym rozpoczęło się na tych ziemiach osadnictwo z Niemiec, Śląska i Mazowsza.

Zajęte ziemie pruskie na mocy postanowień papieskich podzielono między Zakon a świecką władzę kościelną. I tak Prusy Górne oraz Prusy Dolne podlegały bezpośrednio władzom Zakonu, a położona pomiędzy nimi Warmia stała się wydzieloną w obrębie państwa zakonnego domeną biskupów warmińskich[9]. Komturie górnopruskie (elbląska, dzierzgońska i ostródzka) podlegały bezpośrednio wielkiemu mistrzowi w Malborku, a komturie dolnopruskie nadzorował wielki marszałek, który rezydował w Królewcu. Do Prus Górnych zaliczano także obszar Wielkiej Puszczy w okolicach Szczytna, który podlegał komturii elbląskiej.

Po wojnie trzynastoletniej w roku 1466 region Prus Górnych pozostał w Prusach Zakonnych (z wyjątkiem kilku powiatów nad Wisłą), niemal w całości otoczony przez ziemie Prus Królewskich należących do Polski. Po sekularyzacji Zakonu w roku 1525 Prusy Książęce podzielono administracyjnie na trzy okręgi: górnopruski, królewiecki i natangijski. Okręg górnopruski (oberlandzki) objął dawne komturie górnopruskie oraz byłe dominium biskupów pomezańskich w okolicach Kwidzyna. Okręg ten przetrwał aż do roku 1818, gdy nastąpił nowy podział administracyjny na powiaty (Landkreis).

Prusy Górne jako część Prus Książęcych były lennem Królestwa Polskiego od 1525 aż do roku 1657. W roku 1701 powstało Królestwo Prus, które w XIX wieku weszło w skład zjednoczonych Niemiec. W roku 1772 Prusy Górne (bez Kwidzyna) znalazły się w prowincji Prusy Wschodnie.

Od roku 1945 Prusy Górne w całości wchodzą w skład Polski. Obecnie znajdują się w większości w obrębie województwa warmińsko-mazurskiego oraz częściowo pomorskiego. Część leżącą w województwie pomorskim zalicza się zwyczajowo do etnograficznego regionu Powiśle.

Na dawnych mapach region ten nazywano Hockerlandia od legendarnego wodza Pogezanów, Hoggo lub po prostu Pomezania.

Mieszkańcy[edytuj | edytuj kod]

Hasło "Oberland" w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom VII, str. 322 (Warszawa, 1886)

Dawne Prusy Górne zamieszkiwali potomkowie zarówno osadników niemieckich, jak i polskich. Jednak z upływem lat wpływ języka polskiego był coraz mniejszy i ograniczał się tylko do rejonów południowych. Według Leksykonu Polactwa w Niemczech (1939 rok) Prusy Górne nieformalnie dzieliły się na „Polnisch Oberland” (Polskie Prusy Górne) z powiatami Nibork (Nidzica), Ostróda i Szczytno oraz „Deutsch Oberland” (Niemieckie Prusy Górne), czyli terytorium na zachód i północ od Ostródy[4]

Ludność polska – Mazurzy – posługiwała się gwarą mazurską, którą językoznawcy uważają za pochodną dialektu mazowieckiego języka polskiego. Z tych powodów południowe powiaty Prus Górnych zalicza się również do etnograficznego regionu Mazury.

Niemiecka ludność Prus Górnych używała dialektu wysokopruskiego (niem.: Hochpreußisch), jednego z dialektów języka wysokoniemieckiego, co wyróżniało ją od mieszkańców pozostałych rejonów Prus, którzy w większości posługiwali się dialektem dolnopruskim (niem.: Niederpreußisch).

Obecność dialektu wysokopruskiego wskazywała, że niemiecka ludność Prus Górnych wywodziła się w dużej mierze od osadników ze Śląska, którzy przybywali do tego regionu Prus od XIII wieku. Gwara tego dialektu używana w Prusach Górnych (zwana Oberländisch, gwara oberlandzka lub górnopruska) jest spokrewniona ze śląską odmianą języka niemieckiego.

Zarówno ludność mazurska, jak i niemiecka Prus Górnych w zdecydowanej większość należała do wyznania ewangelickiego, podobnie jak na Mazurach i w pozostałych regionach dawnych Prus Książęcych. Natomiast na Warmii dominowało wyznanie katolickie.

Po roku 1945 tereny Prus Górnych zostały zasiedlone przez osadników pochodzących z różnych rejonów Polski, przede wszystkim z Mazowsza i dawnych Kresów.

Podział wewnętrzny[edytuj | edytuj kod]

Od XVI wieku Prusy Górne stanowiły okręg Prus Książęcych, ze starostwami w: Pasłęku, Miłakowie, Morągu, Przezmarku, Kwidzynie, Prabutach, Szymbarku, Iławie, Miłomłynie, Ostródzie, Olsztynku, Dąbrównie, Działdowie, Nidzicy i Szczytnie. Od północy graniczyły z Warmią, od zachodu z okręgiem Natangia (różnym terytorialnie z krainą Prusów o tej samej nazwie). W takim obszarze Prusy Górne nie pokrywały się z wcześniejszymi granicami plemion pruskich ani granicami komturstw krzyżackich[10].

W okresie porozbiorowym część starostw dawnych Prus Górnych znalazło się w prowincji Prusy Zachodnie. Morąg i Pasłęk (powiat morąski) stanowiły zachodnią część Prus Wschodnich, graniczącą z Prusami Zachodnimi i Warmią (od północy).

Nazewnictwo miejscowości[edytuj | edytuj kod]

W latach 1945–1950 Komisja Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych ponownie nazwała niektóre miejscowości i obiekty fizjograficzne (rzeki, jeziora) na terenie Prus, aby przywrócić – lecz często nadać nową – polską, nazwę. Istniejące wcześniej w polskim piśmiennictwie lub lokalnej mowie nazwy, przemianowano na nowe, wcześniej nie używane, np.

Ciekawostki[edytuj | edytuj kod]

  • Od niemieckiej nazwy Prus Górnych (Oberland) wziął swoją nazwę Kanał Elbląski (niem. Oberländischer Kanal, do 1945 Kanał Oberlandzki).
  • Znaną badaczką folkloru i pradziejów Prus Górnych była Elisabeth Lemke (1849–1925), wychowana w majątku Rąbity koło Zalewa.
  • W 1898 roku w Pasłęku powstało Górnopruskie Towarzystwo Historyczne (Oberländischer Geschichtsverein), którego honorowym przewodniczącym został książę Alexander zu Dohna ze Słobit[11].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Marian Biskup Wojna pruska, str. 29: "Ukształtowanie terenowe Prus powodowało, że już w XV wieku dzielono je na tak zwane Prusy Górne (Oberland), sięgające od linii dolnej Wisły do Pasłęki, i Prusy Dolne (Niederland) obejmujące nizinne obszary na Wschód od Pregoły (...). Granice z roku 1466 spowodowały, że Prusy Górne zostały odcięte klinem biskupiej Warmii od Prus Dolnych." (M. Biskup, Wojna pruska, Oświecim 2014)
  2. ↑ Chodzi o powiaty położone po wschodniej stronie Wisły: sztumski, malborski, kwidzyński oraz częściowo elbląski. Na mocy II pokoju toruńskiego (1466) część z nich weszła w skład Prus Królewskich i aż do rozbiorów należała do Polski. Obszary te były zasiedlane przez ludność polską z Pomorza. W roku 1920 na Powiślu odbył się plebiscyt i wówczas strona polska podkreślała etniczną odrębność tego obszaru Prus (plebiscyt zakończył się zwycięstwem strony niemieckiej). Powiśle jest jednak krainą etnograficzną, nie historyczną.
  3. ↑ Hasło Obeland w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom VII, str. 322, Warszawa, 1886
  4. ↑ a b Leksykon Polactwa w Niemczech, wyd. Związek Polaków w Niemczech, Opole 1939.
  5. ↑ L. Słodownik Pogórze, Prusy Górne, Oberland... na stronie kanalelblaski.eu
  6. ↑ M. Biskup, G. Labuda Dzieje Zakonu Krzyżackiego w Prusach, M. Biskup Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim, Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach i inne tegoż, zob. mapki w tych pracach
  7. ↑ W. Kujawski Prusy Górne. Szlak wodny/Ein Wasserweg, wydawnictwo QMK, Olsztyn, 2016 (z serii przewodników po dawnych Prusach Wschodnich).
  8. ↑ Nasz region to nie tylko Warmia i Mazury... na stronie mojemazury.pl
  9. ↑ Historyk: Nasz region to nie tylko Warmia i Mazury.
  10. ↑ Mapa „Prusy Książęce w XVI wieku” W: Max Toeppen „Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej”, Wspólnota Kulturowa Borussia, Olsztyn 1995 r.
  11. ↑ Andreas Kossert, Prusy Wschodnie. Historia i mit, Wyd. nauk. Scholar, Warszawa 2009.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Marian Biskup, Gerard Labuda, Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 1986.
  • J. Sikorski, S. Szostakowski, Dzieje Warmii i Mazur w zarysie. Od pradziejów do 1870 roku, PWN 1981.
  • Morąg – z dziejów miasta i powiatu, Pojezierze, Olsztyn 1973.
  • Max Toeppen, Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej, tłum. M. Szymańska-Jasińska. Wyd. Wspólnota Kulturowa Borussia, Olsztyn 1995.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Prusy_Górne&oldid=56777779”