Prusy Górne
Prusy Górne (niem. Oberland, łac. Hockerlandia) – kraina historyczna w północno-wschodniej Polsce, jedna z krain historycznego regionu Prusy, położona na zachód od Warmii, na wschód od Pomorza Gdańskiego oraz na północny-wschód od ziemi chełmińskiej.
Nazwa[edytuj | edytuj kod]
Nazwa Prusy Górne (Oberland) odnosi się do „górnego” położenia względem biegu Wisły oraz rzek wpadających do Zalewu Wiślanego, w odróżnieniu do położonych „niżej” Prus Dolnych (Niederland). Nawiązuje również do pagórkowatego ukształtowania terenu Prus Górnych leżących w zachodniej części Pojezierza Mazurskiego, w kontraście do nizinnych Prus Dolnych leżących niemal w całości na terenie Niziny Pruskiej. Na podobnej zasadzie funkcjonowały nazwy: Górny Śląsk, Górna Saksonia, Górne Łużyce, Górna Frankonia, Górna Bawaria, Litwa Górna itp.
W starszej polskiej literaturze region określano również jako Kraj Górny lub Pogórze (tłumaczenia z niemieckiego). Zwykle jednak przed 1945 rokiem pozostawiano niemiecką nazwę Oberland (i przymiotnik oberlandzki) lub czasem uściślając Oberland Wschodniopruski[1][2][3], aby odróżnić od innych krain o tej nazwie.
W przeszłości wobec całego regionu również używano łacińskiej nazwy Hockerlandia, która z czasem ograniczyła się do węższego obszaru[4].
Potocznie, zwłaszcza w kontekście turystycznym, region określany bywa również jako Mazury Zachodnie[5][6].
Prawidłowa historyczna nazwa Prusy Górne (i za tym przymiotnik górnopruski) opiera się na autorytecie najważniejszych polskich historyków (Marian Biskup, Gerard Labuda)[7] oraz używaniu przez regionalistów warmińsko-mazurskich[8][9][10].
Obszar[edytuj | edytuj kod]
Prusy Górne to kraina historyczna Prus właściwych położona pomiędzy dolną Wisłą (granica Prus z Pomorzem) a rzeką Pasłęką (granica z Warmią).
Historyk Marian Biskup napisał:
Ukształtowanie terenowe Prus powodowało, że już w XV wieku dzielono je na tak zwane Prusy Górne (Oberland), sięgające od linii dolnej Wisły do Pasłęki, i Prusy Dolne (Niederland) obejmujące nizinne obszary na Wschód od Pregoły (...). Granice z roku 1466 spowodowały, że Prusy Górne zostały odcięte klinem biskupiej Warmii od Prus Dolnych[11].
Jak podaje Słownik historyczno-geograficzny Prus w średniowieczu:
Tzw. Prusy właściwe najpóźniej od XIV w. zaczęto dzielić na trzy zasadnicze części, przy czym podstawą tego była do pewnego stopnia sytuacja polityczna: Warmię (niem. Ermland), Oberland (Kraj Wyższy, w znaczeniu „wyżej położony”, któremu odpowiada polski toponim Prusy Górne) oraz Niederland (Kraj Niższy, „niżej położony”, Prusy Dolne).[12]
Historia[edytuj | edytuj kod]
Prusy Górne były pierwszym regionem Prus zdobytym w latach 1230 do 1249 przez Zakon Krzyżacki wspierany przez wojska cesarza Fryderyka II oraz książąt polskich, zwłaszcza mazowieckich i pomorskich. Wcześniej zamieszkiwały go plemiona pruskie Pogezanowie i Pomezanowie (dokładny ich zasięg znany jest w przybliżeniu), a na południu częściowo ludność słowiańska[13]. Przyłączenie Prus Górnych do państwa krzyżackiego przypieczętował układ w Dzierzgoniu w 1249 roku, po którym rozpoczęło się na tych ziemiach osadnictwo z Niemiec, Śląska i Mazowsza.
Zajęte ziemie pruskie na mocy postanowień papieskich podzielono między Zakon a świecką władzę kościelną. I tak Prusy Górne oraz Prusy Dolne podlegały bezpośrednio władzom Zakonu, a położona pomiędzy nimi Warmia stała się wydzieloną w obrębie państwa zakonnego domeną biskupów warmińskich[14]. Komturie górnopruskie (elbląska, dzierzgońska i ostródzka) podlegały bezpośrednio wielkiemu mistrzowi w Malborku, a komturie dolnopruskie nadzorował wielki marszałek, który rezydował w Królewcu. Do Prus Górnych zaliczano także obszar Wielkiej Puszczy w okolicach Szczytna, który podlegał komturii elbląskiej.
Po wojnie trzynastoletniej w roku 1466 i wydzieleniu ziemi malborskiej oraz przyłączeniu jej wraz z Warmią oraz odbitym Pomorzem Gdańskim i ziemią chełmińską, michałowską oraz lubawską do Polski, ostatecznie ukształtowane zostały granice Prus Górnych jako terytorium pozostającego częścią Prus Zakonnych i będącego niemal w całości otoczonym przez ziemie Prus Królewskich należących do Polski. Prusy Górne jako część Prus Zakonnych i Książęcych były lennem Korony Królestwa Polskiego od 1466 aż do roku 1657. W roku 1701 powstało Królestwo Prus, które w XIX wieku weszło w skład zjednoczonych Niemiec. W roku 1772 Prusy Górne (bez Kwidzyna) znalazły się w prowincji Prusy Wschodnie.
W roku 1920 na części obszaru Prus Górnych, na tzw. Powiślu, odbył się plebiscyt, zakończył się zwycięstwem strony niemieckiej.
Od roku 1945 Prusy Górne w całości wchodzą w skład Polski. W latach 1945–1950 Komisja Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych ponownie nazwała niektóre miejscowości i obiekty fizjograficzne (rzeki, jeziora) na terenie Prus, aby przywrócić – lecz często nadać nową – polską, nazwę. Istniejące wcześniej w polskim piśmiennictwie lub lokalnej mowie nazwy, przemianowano na nowe, wcześniej nie używane, np.
Podział[edytuj | edytuj kod]
Podział etnograficzny[edytuj | edytuj kod]
W XIX i na początku XX wieku Prusy Górne dzielono pod względem etnograficznym na dwa obszary[2][4]:
Pierwszy określano jako "niemieckie Prusy Górne", gdzie była zdecydowana przewaga ludności niemieckiej. Jego wschodnia część (Elbląg, Tolkmicko, Pasłęk, Miłakowo, Morąg, Łukta, Małdyty) była niemal wyłącznie niemieckojęzyczna, z niewielkimi enklawami holenderskojęzycznymi. Zachodnią część (Iława, Zalewo, Susz, Prabuty, Miłomłyn, Dzierzgoń i Kwidzyn) zamieszkiwała również mniejszość polska, zwłaszcza liczna na terenie Powiśla (ścisłego).
Drugi obszar znany jako "polskie Prusy Górne" zamieszkiwany był w większości przez ludność polską, czyli Mazurów pruskich (Szczytno, Wielbark, Nidzica, Działdowo, Dąbrówno, Olsztynek i Ostróda), stąd obecnie obszar zwykle zalicza się do zachodniej części Mazur.
Płynną granicę między tymi obszarami wyznacza dawny zasięg języka polskiego. Wraz z upływem lat wpływ języka polskiego był coraz mniejszy, zwłaszcza w miastach.
Mazurzy pruscy posługiwali się gwarą mazurską, które językoznawcy uważają za pochodną dialektu mazowieckiego języka polskiego. Z tych powodów południowe powiaty Prus Górnych zalicza się również do etnograficznego regionu Mazury. Natomiast Powiślanie, pochodzący głównie z Pomorza Nadwiślańskiego, posługiwali się pochodnymi gwary kociewskiej i chełmińskiej.
Niemiecka ludność Prus Górnych używała dialektu wysokopruskiego (niem.: Hochpreußisch), jednego z dialektów języka wysokoniemieckiego, co wyróżniało ją od mieszkańców pozostałych rejonów Prus, którzy w większości posługiwali się dialektem dolnopruskim (niem.: Niederpreußisch). Obecność dialektu wysokopruskiego wskazywała, że niemiecka ludność Prus Górnych wywodziła się w dużej mierze od osadników ze Śląska, którzy przybywali do tego regionu Prus od XIII wieku. Gwara tego dialektu używana w Prusach Górnych (zwana Oberländisch, gwara oberlandzka lub górnopruska) jest spokrewniona ze śląską odmianą języka niemieckiego.
Ludność Prus Górnych, podobnie jak Prus Dolnych, należała w większości do wyznania ewangelickiego (za wyjątkiem katolickich mieszkańców Powiśla i pochodzących z Holandii mennonitów), w odóżnieniu od sąsiedniej Warmii, gdzie dominowało wyznanie katolickie.
Po roku 1945 tereny Prus Górnych zostały zasiedlone przez osadników pochodzących z różnych rejonów Polski, przede wszystkim z Mazowsza i dawnych Kresów.
Podział administracyjny[edytuj | edytuj kod]
Po sekularyzacji Zakonu w roku 1525 Prusy Książęce podzielono administracyjnie na trzy okręgi: górnopruski, królewiecki i natangijski. Od XVI wieku Prusy Górne stanowiły okręg Prus Książęcych. Okręg górnopruski (oberlandzki) objął dawne komturie górnopruskie oraz byłe dominium biskupów pomezańskich w okolicach Kwidzyna, ze starostwami w: Pasłęku, Miłakowie, Morągu, Przezmarku, Kwidzynie, Prabutach, Szymbarku, Iławie, Miłomłynie, Ostródzie, Olsztynku, Dąbrównie, Działdowie, Nidzicy i Szczytnie. Od północy graniczyły z Warmią, od wschodu z okręgiem Natangia (różnym terytorialnie z krainą Prusów o tej samej nazwie). W takim obszarze Prusy Górne nie pokrywały się z wcześniejszymi granicami plemion pruskich ani granicami komturstw krzyżackich[15].
Okręg ten przetrwał aż do roku 1818, gdy nastąpił nowy podział administracyjny na powiaty (Landkreis), których część znalazło się w prowincji Prusy Zachodnie. Morąg i Pasłęk (powiat morąski) stanowiły zachodnią część Prus Wschodnich, graniczącą z Prusami Zachodnimi i Warmią (od północy).
Obecnie znajdują się w większości w obrębie województwa warmińsko-mazurskiego oraz częściowo pomorskiego.
Ciekawostki[edytuj | edytuj kod]
- Od niemieckiej nazwy Prus Górnych wziął swoją dawną nazwę Kanał Elbląski (niem. Oberländischer Kanal, Elbing-Oberländischer, do 1945 pol. Kanał Oberlandzki, Elblągsko-Oberlandski)[16][17].
- Znaną badaczką folkloru i pradziejów Prus Górnych była Elisabeth Lemke (1849–1925), wychowana w majątku Rąbity koło Zalewa. Jej główną pracą było trzytomowe dzieło etnograficzne Volkstümliches in Ostpreußen (1884-1899), w umieściła podania (117), bajki (67), wierzenia, obrzędy oraz pieśni z Prus Górnych[18].
- W 1898 roku w Pasłęku powstało Górnopruskie Towarzystwo Historyczne (Oberländischer Geschichtsverein), którego honorowym przewodniczącym został książę Alexander zu Dohna ze Słobit[19].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Hasło Obeland w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom VII, str. 322, Warszawa, 1886
- ↑ a b Leksykon Polactwa w Niemczech, wyd. Związek Polaków w Niemczech, Opole 1939.
- ↑ L. Słodownik Pogórze, Prusy Górne, Oberland... na stronie kanalelblaski.eu. [dostęp 2021-10-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-04-13)].
- ↑ a b Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom VII, str. 322 (Warszawa, 1886)
- ↑ Mazury Zachodnie, Wydawnictwo Turystyczne Compass [dostęp 2023-02-28] (pol.).
- ↑ Marcin Nowak, To też są Mazury. Tylko te... w wersji slow, Gdziewyjechac.pl | Wędrowne Motyle. Największy blog podróżniczy w Polsce, 13 sierpnia 2020 [dostęp 2023-02-28] (pol.).
- ↑ M. Biskup, G. Labuda Dzieje Zakonu Krzyżackiego w Prusach, M. Biskup Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim, Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach i inne tegoż, zob. mapki w tych pracach
- ↑ W. Kujawski Prusy Górne. Szlak wodny/Ein Wasserweg, wydawnictwo QMK, Olsztyn, 2016 (z serii przewodników po dawnych Prusach Wschodnich).
- ↑ Prusy górne wystawa - artykuły w serwisie Nasze Miasto, Malbork Nasze Miasto [dostęp 2023-02-28] (pol.).
- ↑ Nasz region to nie tylko Warmia i Mazury... na stronie mojemazury.pl
- ↑ Marian Biskup, Wojna pruska, Oświecim 2014, s. 29
- ↑ Radosław Biskup, Krzysztof Kwiatkowski, Słownik historyczno-geograficzny Prus w średniowieczu, Roczniki Historyczne, Toruń, Rocznik LXXXVII — 2021, s. 190-191
- ↑ Uniwersytet Mikołaja Kopernika (Toruń) Instytut Archeologii i Etnografii, Studia nad Osadnictwem Średniowiecznym Ziemi Chełmińskiej. T. 4 (2002), Toruń, 2002 [dostęp 2019-08-21].
- ↑ Historyk: Nasz region to nie tylko Warmia i Mazury.
- ↑ Mapa „Prusy Książęce w XVI wieku” W: Max Toeppen „Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej”, Wspólnota Kulturowa Borussia, Olsztyn 1995 r.
- ↑ Posty i ciekawostki związane z Oberlandem i Kanałem Elbląsko-Oberlandzkim, Kraina Kanału Oberlandzkiego [dostęp 2023-03-11] (pol.).
- ↑ n, 15 Ciekawostek o Kanale Elbląskim 🗺️, Podróż Trwa, 30 grudnia 2021 [dostęp 2023-03-11] (pol.).
- ↑ Elisabeth Lemke, Volksthümliches in Ostpreussen, t. I-III, polona.pl [dostęp 2023-03-11].
- ↑ Andreas Kossert, Prusy Wschodnie. Historia i mit, Wyd. nauk. Scholar, Warszawa 2009.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Marian Biskup, Gerard Labuda, Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 1986.
- J. Sikorski, S. Szostakowski, Dzieje Warmii i Mazur w zarysie. Od pradziejów do 1870 roku, PWN 1981.
- Morąg – z dziejów miasta i powiatu, Pojezierze, Olsztyn 1973.
- Max Toeppen, Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej, tłum. M. Szymańska-Jasińska. Wyd. Wspólnota Kulturowa Borussia, Olsztyn 1995.