Prusy Górne
Prusy Górne (łac. Hockerlandia, niem. Oberland) – kraina historyczna na terenie historycznych Prus, położona są na zachód od Warmii, na wschód od Pomorza (wliczając Żuławy i Powiśle) oraz na północny zachód od Mazur. Ponieważ Mazury i Powiśle są regionami etnograficznymi, nie historycznymi, a Żuławy regionem geograficznym, więc części historycznych Prus Górnych zalicza się również do tych regionów.
Spis treści
Obszar[edytuj]
Główne miasta na terenie Prus Górnych to: Ostróda, Iława, Miłomłyn, Morąg, Zalewo, Miłakowo, Małdyty, Pasłęk, Dzierzgoń, Prabuty, Przezmark, Susz i Młynary. Historycznie zaliczano również Elbląg i Kwidzyn.
Odrębność historyczna Prus Górnych utrwaliła się w 1249 roku, gdy ustalono ich zasięg do rzeki Pasłęki. Od 1346 roku Pasłęka jest rzeką graniczną pomiędzy Prusami Górnymi a Warmią. W latach 1466–1772 stanowiła ona też granicę państwową.
Nazwa[edytuj]
Nazwa Prusy Górne odnosi się do „górnego” położenia względem biegu Wisły oraz rzek wpadających do Zalewu Wiślanego, w odróżnieniu do położonych „niżej” Prus Dolnych (Natangia i region Królewca). Na podobnej zasadzie funkcjonowały nazwy: Górny Śląsk, Górna Saksonia, Górne Łużyce, Górna Frankonia, Górna Bawaria, Litwa Górna itp. Nazwa pasuje również do pagórkowatego, morenowego ukształtowania terenu, w kontraście do raczej nizinnych Prus Dolnych.
W starszej literaturze region określano również jako Stare Prusy, Kraj Górny, Pogórze (tłumaczenia z niemieckiego) lub w kontekście turystycznym Mazury Zachodnie. Czasem, zwłaszcza przed 1945 rokiem, pozostawiano też niemiecką nazwę Oberland (zwłaszcza w przymiotniku oberlandzki). Jednak prawidłowa historyczna nazwa Prusy Górne (i za tym przymiotnik górnopruski) opiera się na autorytecie najważniejszych polskich historyków (Marian Biskup, Gerard Labuda)[1] oraz powszechnym użyciu przez regionalistów warmińsko-mazurskich[2].
Historia[edytuj]
Prusy Górne (rozumiane wówczas szerzej, z Elblągiem i Kwidzynem) były pierwszym regionem Prus zdobytym w latach 1230 do 1249 przez Zakon Krzyżacki wspierany przez wojska cesarza Fryderyka II oraz książąt polskich, zwłaszcza mazowieckich i pomorskich. Wcześniej zamieszkiwały go plemiona pruskie Pogezanowie i Pomezanowie (dokładny ich zasięg znany jest w przybliżeniu). Przyłączenie Prus Górnych do państwa krzyżackiego przypieczętował układ w Dzierzgoniu w 1249 roku, po którym rozpoczęło się na tych ziemiach osadnictwo z Niemiec, Śląska i Mazowsza.
Zajęte ziemie pruskie na mocy postanowień papieskich podzielono między Zakon a świecką władzę kościelną. I tak Prusy Górne oraz Prusy Dolne podlegały bezpośrednio władzom Zakonu, a położona pomiędzy nimi Warmia stała się wydzieloną w obrębie państwa zakonnego domeną biskupów warmińskich[3]. Komturie górnopruskie (elbląska, dzierzgońska i ostródzka) podlegały bezpośrednio wielkiemu mistrzowi w Malborku, a komturie dolnopruskie nadzorował wielki marszałek, który rezydował w Królewcu. Do Prus Górnych zaliczano także obszar Wielkiej Puszczy w okolicach Szczytna, który podlegał komturii elbląskiej.
Po wojnie trzynastoletniej w roku 1466 region Prus Górnych pozostał w Prusach Zakonnych, niemal w całości otoczony przez ziemie Prus Królewskich należących do Polski. Po sekularyzacji Zakonu w roku 1525 Prusy Książęce podzielono administracyjnie na trzy okręgi: górnopruski, królewiecki i natangijski. Okręg górnopruski (oberlandzki) objął dawne komturie górnopruskie oraz byłe dominium biskupów pomezańskich w okolicach Kwidzyna. Okręg ten przetrwał aż do roku 1818, gdy nastąpił nowy podział administracyjny na powiaty (Landkreis).
Prusy Górne jako część Prus Książęcych były lennem Królestwa Polskiego do roku 1657. W roku 1701 powstało Królestwo Prus, które weszło w skład zjednoczonych Niemiec. W roku 1772 Prusy Górne (bez Kwidzyna) znalazły się w prowincji Prusy Wschodnie.
Od roku 1945 Prusy Górne w całości wchodzą w skład Polski. Obecnie znajdują się w większości w obrębie województwa warmińsko-mazurskiego oraz częściowo pomorskiego. Część leżącą w województwie pomorskim zalicza się zwyczajowo do etnograficznego regionu Powiśle.
Na dawnych mapach region ten nazywano Hockerlandia od legendarnego wodza Pogezanów, Hoggo lub po prostu Pomezania.
Mieszkańcy[edytuj]
Dawne Prusy Górne zamieszkiwali potomkowie zarówno osadników niemieckich, jak i polskich. Jednak z upływem lat wpływ języka polskiego był coraz mniejszy i ograniczał się tylko do rejonów południowych. Według Leksykonu Polactwa w Niemczech (1939 rok) Prusy Górne nieformalnie dzieliły się na „Polnisch Oberland” (Polskie Prusy Górne) z powiatami Nibork (Nidzica), Ostróda i Szczytno oraz „Deutsch Oberland” (Niemieckie Prusy Górne), czyli terytorium na zachód i północ od Ostródy[4]
Ludność polska – Mazurzy – posługiwała się gwarą mazurską, którą językoznawcy uważają za pochodną dialektu mazowieckiego języka polskiego. Z tych powodów południowe powiaty Prus Górnych zalicza się również do etnograficznego regionu Mazury.
Niemiecka ludność Prus Górnych używała dialektu wysokopruskiego (niem.: Hochpreußisch), jednego z dialektów języka wysokoniemieckiego, co wyróżniało ją od mieszkańców pozostałych rejonów Prus, którzy w większości posługiwali się dialektem dolnopruskim (niem.: Niederpreußisch).
Obecność dialektu wysokopruskiego wskazywała, że niemiecka ludność Prus Górnych wywodziła się w dużej mierze od osadników ze Śląska, którzy przybywali do tego regionu Prus od XIII wieku. Gwara tego dialektu używana w Prusach Górnych (zwana Oberländisch, gwara oberlandzka lub górnopruska) jest spokrewniona ze śląską odmianą języka niemieckiego.
Zarówno ludność mazurska, jak i niemiecka Prus Górnych w zdecydowanej większość należała do wyznania ewangelickiego, podobnie jak na Mazurach i w pozostałych regionach dawnych Prus Książęcych. Natomiast na Warmii dominowało wyznanie katolickie.
Po roku 1945 tereny Prus Górnych zostały zasiedlone przez osadników pochodzących z różnych rejonów Polski, przede wszystkim z Mazowsza i dawnych Kresów.
Podział wewnętrzny[edytuj]
Od XVI wieku Prusy Górne stanowiły okręg Prus Książęcych, ze starostwami w: Pasłęku, Miłakowie, Morągu, Przezmarku, Kwidzynie, Prabutach, Szymbarku, Iławie, Miłomłynie, Ostródzie, Olsztynku, Dąbrównie, Działdowie, Nidzicy i Szczytnie. Od północy graniczyły z Warmią, od zachodu z okręgiem Natangia (różnym terytorialnie z krainą Prusów o tej samej nazwie). W takim obszarze Prusy Górne nie pokrywały się z wcześniejszymi granicami plemion pruskich ani granicami komturstw krzyżackich[5].
W okresie porozbiorowym część starostw dawnych Prus Górnych znalazło się w prowincji Prusy Zachodnie. Morąg i Pasłęk (powiat morąski) stanowiły zachodnią część Prus Wschodnich, graniczącą z Prusami Zachodnimi i Warmią (od północy).
Nazewnictwo miejscowości[edytuj]
W latach 1945–1950 Komisja Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych ponownie nazwała niektóre miejscowości i obiekty fizjograficzne (rzeki, jeziora) na terenie Prus, aby przywrócić – lecz często nadać nową – polską, nazwę. Istniejące wcześniej w polskim piśmiennictwie lub lokalnej mowie nazwy, przemianowano na nowe, wcześniej nie używane, np.
Ciekawostki[edytuj]
- Od niemieckiej nazwy Prus Górnych (Oberland) wziął swoją nazwę Kanał Elbląski (niem. Oberländischer Kanal, do 1945 Kanał Oberlandzki).
- Znaną badaczką folkloru i pradziejów Prus Górnych była Elisabeth Lemke (1849–1925), wychowana w majątku Rąbity koło Zalewa.
- W 1898 roku w Pasłęku powstało Górnopruskie Towarzystwo Historyczne (Oberländischer Geschichtsverein), którego honorowym przewodniczącym został książę Alexander zu Dohna ze Słobit[6].
Zobacz też[edytuj]
Przypisy
- ↑ M. Biskup, G. Labuda Dzieje Zakonu Krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 1986.
- ↑ W. Kujawski Prusy Górne. Szlak wodny/Ein Wasserweg, wydawnictwo QMK, Olsztyn, 2016 (z serii przewodników po dawnych Prusach Wschodnich).
- ↑ Historyk: Nasz region to nie tylko Warmia i Mazury.
- ↑ Leksykon Polactwa w Niemczech, wyd. Związek Polaków w Niemczech, Opole 1939.
- ↑ Mapa „Prusy Książęce w XVI wieku” W: Max Toeppen „Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej”, Wspólnota Kulturowa Borussia, Olsztyn 1995 r.
- ↑ Andreas Kossert, Prusy Wschodnie. Historia i mit, Wyd. nauk. Scholar, Warszawa 2009.
Bibliografia[edytuj]
- Marian Biskup, Gerard Labuda, Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 1986.
- J. Sikorski, S. Szostakowski, Dzieje Warmii i Mazur w zarysie. Od pradziejów do 1870 roku, PWN 1981.
- Morąg – z dziejów miasta i powiatu, Pojezierze, Olsztyn 1973.
- Max Toeppen, Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej, tłum. M. Szymańska-Jasińska. Wyd. Wspólnota Kulturowa Borussia, Olsztyn 1995.
