Prusy Górne
Prusy Górne (niem. Oberland, łac. Hockerlandia) – kraina historyczna w północno-wschodniej Polsce, jedna z krain historycznego regionu Prusy, położona na zachód od Warmii, na wschód od Pomorza oraz na północny zachód od Mazur.
Obszar[edytuj | edytuj kod]
Prusy Górne położone są pomiędzy dolną Wisłą (granica Prus z Pomorzem) a rzeką Pasłęką (granica z Warmią). Historyk Marian Biskup napisał:
Ukształtowanie terenowe Prus powodowało, że już w XV wieku dzielono je na tak zwane Prusy Górne (Oberland), sięgające od linii dolnej Wisły do Pasłęki, i Prusy Dolne (Niederland) obejmujące nizinne obszary na Wschód od Pregoły (...). Granice z roku 1466 spowodowały, że Prusy Górne zostały odcięte klinem biskupiej Warmii od Prus Dolnych[1].
Jak podaje Słownik historyczno-geograficzny Prus w średniowieczu:
Tzw. Prusy właściwe najpóźniej od XIV w. zaczęto dzielić na trzy zasadnicze części, przy czym podstawą tego była do pewnego stopnia sytuacja polityczna: Warmię (niem. Ermland), Oberland (Kraj Wyższy, w znaczeniu „wyżej położony”, któremu odpowiada polski toponim Prusy Górne) oraz Niederland (Kraj Niższy, „niżej położony”, Prusy Dolne).[2]
Powiaty położone nad samą Wisłą określa się również jako Powiśle[3], a południowo-wschodnie tereny Prus Górnych należą do etnograficznej krainy Mazury.
Historyczne Prusy Górne ze względów etnograficznych można podzielić na dwa obszary. Pierwszy z nich obejmuje miasta: Elbląg, Tolkmicko, Pasłęk, Miłakowo, Morąg, Miłomłyn, Iława, Młynary, Zalewo, Susz, Prabuty, Kwidzyn i Dzierzgoń. Region ten określano jako "niemieckie Prusy Górne". Drugi obszar pokrywa się z dawnym zasięgiem dialektu mazurskiego, dlatego zalicza się go zarówno do Prus Górnych, jak również do Mazur ("polskie Prusy Górne"). Obejmuje on miasta: Szczytno, Wielbark, Nidzica, Działdowo, Dąbrówno, Olsztynek i Ostróda. Płynną granicę między tymi obszarami wyznacza dawny zasięg dialektu mazurskiego.
Odrębność historyczna Prus Górnych utrwaliła się w 1249 roku, gdy ustalono ich zasięg do rzeki Pasłęki. Od 1346 roku Pasłęka jest rzeką graniczną pomiędzy Prusami Górnymi a Warmią. W latach 1466–1772 stanowiła ona też granicę państwową.
Nazwa[edytuj | edytuj kod]
Nazwa Prusy Górne (Oberland) odnosi się do „górnego” położenia względem biegu Wisły oraz rzek wpadających do Zalewu Wiślanego, w odróżnieniu do położonych „niżej” Prus Dolnych (Niederland). Nawiązuje również do pagórkowatego ukształtowania terenu Prus Górnych leżących w zachodniej części Pojezierza Mazurskiego, w kontraście do nizinnych Prus Dolnych leżących niemal w całości na terenie Niziny Pruskiej. Na podobnej zasadzie funkcjonowały nazwy: Górny Śląsk, Górna Saksonia, Górne Łużyce, Górna Frankonia, Górna Bawaria, Litwa Górna itp.
W starszej polskiej literaturze region określano również jako Kraj Górny, Pogórze (tłumaczenia z niemieckiego) lub w kontekście turystycznym Mazury Zachodnie. Zwykle jednak przed 1945 rokiem pozostawiano niemiecką nazwę Oberland (i przymiotnik oberlandzki) lub czasem uściślając Oberland Wschodniopruski[4][5][6], aby odróżnić od innych krain o tej nazwie.
Prawidłowa historyczna nazwa Prusy Górne (i za tym przymiotnik górnopruski) opiera się na autorytecie najważniejszych polskich historyków (Marian Biskup, Gerard Labuda)[7] oraz używaniu przez regionalistów warmińsko-mazurskich[8][9].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Prusy Górne były pierwszym regionem Prus zdobytym w latach 1230 do 1249 przez Zakon Krzyżacki wspierany przez wojska cesarza Fryderyka II oraz książąt polskich, zwłaszcza mazowieckich i pomorskich. Wcześniej zamieszkiwały go plemiona pruskie Pogezanowie i Pomezanowie (dokładny ich zasięg znany jest w przybliżeniu), a na południu częściowo ludność słowiańska[10]. Przyłączenie Prus Górnych do państwa krzyżackiego przypieczętował układ w Dzierzgoniu w 1249 roku, po którym rozpoczęło się na tych ziemiach osadnictwo z Niemiec, Śląska i Mazowsza.
Zajęte ziemie pruskie na mocy postanowień papieskich podzielono między Zakon a świecką władzę kościelną. I tak Prusy Górne oraz Prusy Dolne podlegały bezpośrednio władzom Zakonu, a położona pomiędzy nimi Warmia stała się wydzieloną w obrębie państwa zakonnego domeną biskupów warmińskich[11]. Komturie górnopruskie (elbląska, dzierzgońska i ostródzka) podlegały bezpośrednio wielkiemu mistrzowi w Malborku, a komturie dolnopruskie nadzorował wielki marszałek, który rezydował w Królewcu. Do Prus Górnych zaliczano także obszar Wielkiej Puszczy w okolicach Szczytna, który podlegał komturii elbląskiej.
Po wojnie trzynastoletniej w roku 1466 region Prus Górnych pozostał w Prusach Zakonnych (z wyjątkiem kilku powiatów nad Wisłą), niemal w całości otoczony przez ziemie Prus Królewskich należących do Polski. Po sekularyzacji Zakonu w roku 1525 Prusy Książęce podzielono administracyjnie na trzy okręgi: górnopruski, królewiecki i natangijski. Okręg górnopruski (oberlandzki) objął dawne komturie górnopruskie oraz byłe dominium biskupów pomezańskich w okolicach Kwidzyna. Okręg ten przetrwał aż do roku 1818, gdy nastąpił nowy podział administracyjny na powiaty (Landkreis).
Prusy Górne jako część Prus Zakonnych i Książęcych były lennem Korony Królestwa Polskiego od 1466 aż do roku 1657. W roku 1701 powstało Królestwo Prus, które w XIX wieku weszło w skład zjednoczonych Niemiec. W roku 1772 Prusy Górne (bez Kwidzyna) znalazły się w prowincji Prusy Wschodnie.
Od roku 1945 Prusy Górne w całości wchodzą w skład Polski. Obecnie znajdują się w większości w obrębie województwa warmińsko-mazurskiego oraz częściowo pomorskiego. Część leżącą w województwie pomorskim zalicza się zwyczajowo do etnograficznego regionu Powiśle.
Na dawnych mapach region ten nazywano Hockerlandia od legendarnego wodza Pogezanów, Hoggo lub po prostu Pomezania.
Mieszkańcy[edytuj | edytuj kod]
Dawne Prusy Górne zamieszkiwali potomkowie zarówno osadników niemieckich, jak i polskich. Jednak z upływem lat wpływ języka polskiego był coraz mniejszy i ograniczał się tylko do rejonów południowych. Według Leksykonu Polactwa w Niemczech (1939 rok) Prusy Górne nieformalnie dzieliły się na „Polnisch Oberland” (Polskie Prusy Górne) z powiatami Nibork (Nidzica), Ostróda i Szczytno oraz „Deutsch Oberland” (Niemieckie Prusy Górne), czyli terytorium na zachód i północ od Ostródy[5]
Ludność polska – Mazurzy – posługiwała się gwarą mazurską, którą językoznawcy uważają za pochodną dialektu mazowieckiego języka polskiego. Z tych powodów południowe powiaty Prus Górnych zalicza się również do etnograficznego regionu Mazury.
Niemiecka ludność Prus Górnych używała dialektu wysokopruskiego (niem.: Hochpreußisch), jednego z dialektów języka wysokoniemieckiego, co wyróżniało ją od mieszkańców pozostałych rejonów Prus, którzy w większości posługiwali się dialektem dolnopruskim (niem.: Niederpreußisch).
Obecność dialektu wysokopruskiego wskazywała, że niemiecka ludność Prus Górnych wywodziła się w dużej mierze od osadników ze Śląska, którzy przybywali do tego regionu Prus od XIII wieku. Gwara tego dialektu używana w Prusach Górnych (zwana Oberländisch, gwara oberlandzka lub górnopruska) jest spokrewniona ze śląską odmianą języka niemieckiego.
Zarówno ludność mazurska, jak i niemiecka Prus Górnych w zdecydowanej większość należała do wyznania ewangelickiego, podobnie jak na Mazurach i w pozostałych regionach dawnych Prus Książęcych. Natomiast na Warmii dominowało wyznanie katolickie.
Po roku 1945 tereny Prus Górnych zostały zasiedlone przez osadników pochodzących z różnych rejonów Polski, przede wszystkim z Mazowsza i dawnych Kresów.
Podział wewnętrzny[edytuj | edytuj kod]
Od XVI wieku Prusy Górne stanowiły okręg Prus Książęcych, ze starostwami w: Pasłęku, Miłakowie, Morągu, Przezmarku, Kwidzynie, Prabutach, Szymbarku, Iławie, Miłomłynie, Ostródzie, Olsztynku, Dąbrównie, Działdowie, Nidzicy i Szczytnie. Od północy graniczyły z Warmią, od wschodu z okręgiem Natangia (różnym terytorialnie z krainą Prusów o tej samej nazwie). W takim obszarze Prusy Górne nie pokrywały się z wcześniejszymi granicami plemion pruskich ani granicami komturstw krzyżackich[12].
W okresie porozbiorowym część starostw dawnych Prus Górnych znalazło się w prowincji Prusy Zachodnie. Morąg i Pasłęk (powiat morąski) stanowiły zachodnią część Prus Wschodnich, graniczącą z Prusami Zachodnimi i Warmią (od północy).
Nazewnictwo miejscowości[edytuj | edytuj kod]
W latach 1945–1950 Komisja Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych ponownie nazwała niektóre miejscowości i obiekty fizjograficzne (rzeki, jeziora) na terenie Prus, aby przywrócić – lecz często nadać nową – polską, nazwę. Istniejące wcześniej w polskim piśmiennictwie lub lokalnej mowie nazwy, przemianowano na nowe, wcześniej nie używane, np.
Ciekawostki[edytuj | edytuj kod]
- Od niemieckiej nazwy Prus Górnych (Oberland) wziął swoją nazwę Kanał Elbląski (niem. Oberländischer Kanal, do 1945 Kanał Oberlandzki).
- Znaną badaczką folkloru i pradziejów Prus Górnych była Elisabeth Lemke (1849–1925), wychowana w majątku Rąbity koło Zalewa.
- W 1898 roku w Pasłęku powstało Górnopruskie Towarzystwo Historyczne (Oberländischer Geschichtsverein), którego honorowym przewodniczącym został książę Alexander zu Dohna ze Słobit[13].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Marian Biskup, Wojna pruska, Oświecim 2014, s. 29
- ↑ Radosław Biskup, Krzysztof Kwiatkowski, Słownik historyczno-geograficzny Prus w średniowieczu, Roczniki Historyczne, Toruń, Rocznik LXXXVII — 2021, s. 190-191
- ↑ Chodzi o powiaty położone po wschodniej stronie Wisły: sztumski, malborski, kwidzyński oraz częściowo elbląski. Na mocy II pokoju toruńskiego (1466) część z nich weszła w skład Prus Królewskich i aż do rozbiorów należała do Polski. Obszary te były zasiedlane przez ludność polską z Pomorza. W roku 1920 na Powiślu odbył się plebiscyt i wówczas strona polska podkreślała etniczną odrębność tego obszaru Prus (plebiscyt zakończył się zwycięstwem strony niemieckiej). Powiśle jest jednak krainą etnograficzną, nie historyczną.
- ↑ Hasło Obeland w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom VII, str. 322, Warszawa, 1886
- ↑ a b Leksykon Polactwa w Niemczech, wyd. Związek Polaków w Niemczech, Opole 1939.
- ↑ L. Słodownik Pogórze, Prusy Górne, Oberland... na stronie kanalelblaski.eu. [dostęp 2021-10-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-04-13)].
- ↑ M. Biskup, G. Labuda Dzieje Zakonu Krzyżackiego w Prusach, M. Biskup Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim, Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach i inne tegoż, zob. mapki w tych pracach
- ↑ W. Kujawski Prusy Górne. Szlak wodny/Ein Wasserweg, wydawnictwo QMK, Olsztyn, 2016 (z serii przewodników po dawnych Prusach Wschodnich).
- ↑ Nasz region to nie tylko Warmia i Mazury... na stronie mojemazury.pl
- ↑ Uniwersytet Mikołaja Kopernika (Toruń) Instytut Archeologii i Etnografii, Studia nad Osadnictwem Średniowiecznym Ziemi Chełmińskiej. T. 4 (2002), Toruń, 2002 [dostęp 2019-08-21].
- ↑ Historyk: Nasz region to nie tylko Warmia i Mazury.
- ↑ Mapa „Prusy Książęce w XVI wieku” W: Max Toeppen „Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej”, Wspólnota Kulturowa Borussia, Olsztyn 1995 r.
- ↑ Andreas Kossert, Prusy Wschodnie. Historia i mit, Wyd. nauk. Scholar, Warszawa 2009.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Marian Biskup, Gerard Labuda, Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 1986.
- J. Sikorski, S. Szostakowski, Dzieje Warmii i Mazur w zarysie. Od pradziejów do 1870 roku, PWN 1981.
- Morąg – z dziejów miasta i powiatu, Pojezierze, Olsztyn 1973.
- Max Toeppen, Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej, tłum. M. Szymańska-Jasińska. Wyd. Wspólnota Kulturowa Borussia, Olsztyn 1995.