Prabuty

Prabuty
— miasto w gminie miejsko-wiejskiej —
Ruiny Zamku Biskupów Pomezańskich, fontanna Rolanda i konkatedra św. Wojciecha
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	pomorskie
Powiat	kwidzyński
Gmina	Prabuty
Prawa miejskie	od XIII wieku
Burmistrz	Marek Bogdan Szulc
Powierzchnia	7,29 km²
Wysokość	90 m n.p.m.
Populacja (31.12.2017) • liczba ludności • gęstość	8710 1194,8 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 55
Kod pocztowy	82-550
Tablice rejestracyjne	GKW
Położenie na mapie gminy Prabuty Prabuty
Położenie na mapie Polski Prabuty
Położenie na mapie województwa pomorskiego Prabuty
Położenie na mapie powiatu kwidzyńskiego Prabuty
53°45′21″N 19°11′51″E
TERC (TERYT)	2207044
SIMC	0932962
Urząd miejski ul. Kwidzyńska 2 82-550 Prabuty
Strona internetowa

Prabuty (niem. Riesenburg) – miasto w północnej Polsce, we wschodniej części województwa pomorskiego w powiecie kwidzyńskim, nad jeziorem Liwieniec. Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Prabuty. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. elbląskiego. Prabuty leżą na terenie historycznej Pomezanii, a także wchodzą w skład makroregionu Pojezierza Iławskiego.

Według danych z 1 stycznia 2018 Prabuty liczyły 8 710 mieszkańców.

Rozwinął się tu przemysł drzewny, materiałów budowlanych oraz elektromaszynowy. Prabuty są także stacją węzłową położoną przy trasie Warszawa – Gdynia.

Historia

Makieta Zamku Biskupów Pomezańskich w Prabutach

Prabucki rynek w okresie rozbiorów

Pomnik cesarza Wilhelma I na rynku w Prabutach, fot. XIX w.

Konkatedra św. Wojciecha

Fontanna Rolanda w Prabutach dzieło Franza Schwechtena z 1900

Gotycka Brama Kwidzyńska

• 1233–1283 – podbój terenów Prus przez Krzyżaków,
• 1236 – Krzyżacy niszczą pruski gród Reizija, nad jeziorem Liwieniec; wzniesienie drewnianego zamku
• 1250 – utworzenie biskupstwa pomezańskiego,
• 1255 – Prabuty wraz z okolicznymi terenami przechodzą pod władzę świecką biskupa pomezańskiego,
• 1249-1525 – Prabuty pod rządami biskupów pomezańskich,
• 1267-1277 – budowa zamku murowanego,
• 1285 – przy zamku rozwija się osada, która otrzymuje po tym roku prawa miejskie,
• 1310-1330 – budowa katedry,
• 1330 – lokacja miasta na prawie chełmińskim, budowa ratusza,
• 1342-1345 – budowa synagogi (działa do 1853),
• 1375 - pożar trawi połowę miasta,
• 1378–1402 – budowa kaplicy zamkowej pw. Najświętszej Marii Panny,
• 1381 – w drodze do Rzymu zatrzymuje się w Prabutach litewski książę Świdrygiełło,
• 1450 – przystąpienie miasta do Związku Pruskiego,
• 1404 – założenie szkoły zamkowej, później miejskiej,
• 1414 – w Prabutach przebywa król Władysław Jagiełło,
• 1451 – biskup pomezański Caspar wygania z Prabut zwolenników antykrzyżackiego Związku Pruskiego,
• 1458 – w czasie wojny trzynastoletniej w Prabutach zawarty zostaje rozejm polsko-krzyżacki,
• 1466 – na mocy pokoju toruńskiego Prabuty nadal we władaniu biskupów pomezańskich,
• 1501-1525 – stolica Pomezanii
• 1525 – diecezja pomezańska przestaje istnieć, Riesenburg zostaje siedzibą książęcego starosty,
• 1628 – w zamku prabuckim rezydują polscy delegaci na pertraktacje ze Szwedami,
• 1688 - wielki pożar,
• 1709-1710 - podczas epidemii dżumy zmarły 933 osoby, połowa mieszkańców,
• 1726-1753 – instalacja wodociągów,
• 1722 i 1788 – pożary miasta, spłonął również kościół tzw. polski,
• 1758-1762 - miasto siedzibą rosyjskiego sztabu wojskowego,
• 1807 – wojska Napoleona Bonapartego w Prabutach,
• 1876 – połączenie kolejowe z Malborkiem i Iławą,
• 1897 – w Prabutach stacjonują wojska francuskie. We wnętrzu katedry urządzają magazyn i lazaret,
• 1899 – połączenie kolejowe z Jabłonowem Pomorskim,
• I wojna światowa - w mieście znajdował się sztab wojenny Hindenburga,
• 1922 – budowa fontanny na miejscu ratusza spalonego w 1868,
• 1939 – oficerski obóz przejściowy w Prabutach, 4 października 1939 mjr Henryk Sucharski wraz z pozostałymi oficerami z Westerplatte zostali skierowani do tego obozu,
• 1945 – zniszczenie ok. 60% miasta przez wojska sowieckie; w 1946 miejscowość została włączona do nowo powstałego województwa olsztyńskiego na terenie powojennej Polski pod nazwą Prabuty; wysiedlenie niemieckich mieszkańców miasta,
• 1947 – uruchomienie wodociągów
• 1956 – budowa linii przesyłowej gazu,
• ok. 1975 – w Prabutach powstają nowe zakłady przemysłowe i spółdzielnie m.in.: ZHO Hydroster, Spółdzielnia Inwalidów „Świt”, Spółdzielnia Odzieżowa „Delta”, Spółdzielnia Pracy „Tęcza”, Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska”, Zakłady obsługujące rolnictwo, PGR-y, funkcjonuje też duży kompleks szpitalny, budowane są nowe dzielnice i osiedla mieszkaniowe.
• 1980–1982 – odbudowa katedry przez ks. Jana Oleksego,
• 1983 – ustanowienie w Prabutach Pomezańskiej Kapituły Kolegiackiej.

Nazewnictwo Prabut

Niemiecka nazwa Riesenburg pochodzi z połączenia pruskiej nazwy włości Resja/Rezja z członem Burg – „gród”. Etymologia ludowa wywodzi zaś nazwę miasta od niemieckiego słowa: Riese – „olbrzym” i wyjaśnia określenie Riesenburg jako miasto, gród olbrzyma (stąd też olbrzym z maczugą umieszczony w herbie miasta).

Źródła podają następujące nazwy miejscowości: Resin, Resia (1250), plebano de Resya (1286), Rysen (1326), Resitten (1411), Prabuth, Prabuti, Preybuth, Prabutas, Preibutas, Zabrzesno.

Krzyżacy przyjęli tę nazwę dodając drugi człon, burg: Resemburg (1265), Rysenburg (1233), castro Resinburg (1326), civitas Resinburg (1330), Risenburgk (1342), co oznacza „zamek (gród) ziemi Resia”, Resenburg (1454, 1466), Preybutten lub Prebutyn (1258).

Obecna nazwa została administracyjnie zatwierdzona 7 maja 1946.

Demografia

Według danych z 31 grudnia 2015 r. miasto miało 8761 mieszkańców.

• Piramida wieku mieszkańców Prabut w 2014 roku.

Zabytki

Ruiny Zamku Biskupów Pomezańskich

Kościół, tzw. „polski”, (XIV w.)

Neogotycki kościół św. Andrzeja

• gotycka konkatedra św. Wojciecha z przełomu XIV i XV wieku (później przebudowywana), spalona w 1945 przez Sowietów, pozostawała w stanie ruiny, odbudowana w latach 1980-1983;
• kwadratowy rynek (ul. Rynek, ul.Kraszewskiego, ul. Bolesława Prusa, ul. Reja);
• gotycki kościół, tzw. „polski” z XIV w.;
• gotycka Brama Kwidzyńska (XIV wiek);
• pozostałości murów miejskich z XIV wieku;
• neogotycki kościół św. Andrzeja z 1878 r.;
• fontanna Rolanda – zbudowana w roku 1900 przez Franza Schwechtena pierwotnie w centrum Berlina, przeniesiona do Prabut w roku 1929; zdobioną przez lwy fontannę wieńczy rzeźba rycerza Rolanda, przywrócona na swoje miejsce w 2011 r.;
• fundamenty gotyckiego zamku biskupiego z lat 1267-1277. Na wzniesieniu ruin stoi makieta ukazująca rekonstrukcję zamku, konkatedry kapituły pomezańskiej, bram miejskich oraz ratusz miejski i rekonstrukcje rynku;
• zabytkowe wodociągi miejskie z 1728-1732;
• plebania z 1910 roku;
• neogotycka poczta z lat 1893-1896;
• domy mieszkalne: ulice Długa, Zamkowa, Kopernika, Warszawska, Wojska Polskiego, Władysława Jagiełły, Ogrodowa, Barczewskiego, Daszyńskiego;
• budynki użyteczności publicznej;
• obiekty gospodarcze z XVIII, XIX i I poł. XX wieku;
• park miejski (mauzoleum, pomnik Heinricha Wiebe);
• ławka zakochanych (ul. Grunwaldzka);
• szpital specjalistyczny (ul. Kuracyjna);
• dworzec PKP (ul. Daszyńskiego);
• cukrownia (ul. Daszyńskiego);
• urząd miejski;
• kaplica (ul. Polna);
• pozostałości gimnazjum (ul. Polna);
• figurka Marii Panny (ul. Warszawska);
• kaplica (ul. Kuracyjna);
• remiza OSP (ul. Reymonta);
• fundamenty murów obronnych (ul. Malborska);
• willa Karola (ul. Obrońców Westerplatte);
• zachowane piwnice i korytarze na terenie „Starego Miasta”.

Zabytki nieistniejące

Synagoga (obecnie nie istnieje)

• gimnazjum realne (ul. Polna)
• bramy miejskie
• obóz przejściowy – „Zatorze”
• budynki mieszkalne – „Stare Miasto”
• plac Wrangla
• pomnik Webera
• synagoga
• cmentarz żydowski (ul. Władysława Jagiełły)
• jezioro Młyńskie
• ratusz miejski
• hotel „Niemiecki dom”
• kino-teatr
• schronisko młodzieżowe

Pomniki

• pomnik pamięci pomordowanych na Kresach Wschodnich Rzeczypospolitej przy ul. Kwidzyńskiej
• pomnik doktora Krauze przy ul. Grunwaldzkiej
• figurka Marii Panny przy ul. Warszawskiej
• tablica poświęcona doktorowi Krauze przy ul. Kuracyjnej
• pomnik założyciela parku miejskiego w parku miejskim

Transport

Droga wojewódzka 521 (ul. Władysława Jagiełły), w tle wieża konkatedry

Połączenia drogowe

• 521 Kwidzyn – Prabuty – Susz – Iława
• 522 Sztum – Mikołajki Pomorskie – Prabuty – Kisielice
• 520 Prabuty – Kamieniec

Transport kolejowy

• Trasa kolejowa Warszawa – Gdynia
• Trasa kolejowa Prabuty – Kwidzyn

Trasy rowerowe

• Szlak Czerwony Prabuty – Stare Miasto – Dołek – Szramowo – Laskowice – Orkusz – Gdakowo – Sypanica – Prabuty
• Szlak Zielony Prabuty – Stare Miasto – Sanatorium – Kołodzieje – Gilwa – rzeka Liwa – Prabuty
• Szlak Niebieski Prabuty – Stare Miasto – Sanatorium – Obrzynowo – Jakubowo – Rodowo – Górowychy – Prabuty
• Szlak Czarny Prabuty – Sanatorium – Grażynowo – Kowale – Pilichowo – Trumiejki – Jaromierz
• Szlak Żółty Prabuty – Stare Miasto – Obrzynowo – Jakubowo – Stążki – Rodowo – Górowychy – Gonty – Sypanica – Gdakowo – Orkusz – Laskowice – Szramowo – Prabuty

Dzielnice i osiedla mieszkaniowe Prabut

Dzielnice Prabut

Prabuty są podzielone administracyjnie na dzielnice, osiedla mieszkaniowe i 1 strefę ekonomiczną „Zatorze”. W południowo-wschodniej części miasta budowane jest osiedle „Klimuszko”.

Stare Miasto

• Stare Miasto
• Centrum
• Śródmieście (dawniej kwidzyńskie przedmieście)

Gniewskie przedmieście

• Dołek
• Zacisze

Osiedla Południowe

• Stara Kolonia
• Nowa Kolonia
• Sanatorium
• Osiedle południowe
• Osiedle Klimuszki – nowo powstałe osiedle
• Kisielickie przedmieście

Strefa ekonomiczna

• Koszary
• Zatorze

Osiedle Władysława Jagiełły

• Osiedle I
• Osiedle II

Honorowi obywatele Prabut

• Paul von Hindenburg (ur. 2 października 1847, zm. 2 sierpnia 1934) – prezydent Niemiec
• Czesław Klimuszko (ur. 23 sierpnia 1905, zm. 25 sierpnia 1980) – polski duchowny

Media

Na terenie Prabut działa Telewizja kablowa Prabuty, wydawana jest także prasa: Gazeta Prabucka oraz Prabuckie Wieści.

Sport

Kluby sportowe

• Gryf VECRO Prabuty – koszykówka (klub występuje w III lidze)
• Pogoń Prabuty – piłka nożna (klub występujący w V Lidze)
• Wojtas Prabuty – piłka nożna (gminny klub sportowy)

Obiekty sportowe

• stadion piłkarsko-lekkoatletyczny (ul.Polna)
• stadion piłkarsko-lekkoatletyczny (ul.Kuracyjna)
• miejski stadion MKS Pogoń Prabuty (ul.Władysława Jagiełły)
• kompleks boisk „Orlik 2012”
• kort tenisowy (ul.Władysława Jagiełły)
• hala sportowa przy Szkole Podstawowej (ul.Obrońców Westerplatte)
• stadnina koni Prabuty – Julianowo
• Skatepark

Parki i skwery miejskie

• Park miejski (ul.Parkowa – Zacisze)
• Skwer miejski przy (ul.Grunwaldzkiej – Śródmieście)
• Skwer im. Jana Pawła II (ul.Rynek – Stare Miasto)
• Skwer miejski (ul.Warszawska – Stare Miasto)

Pomniki przyrodnicze i rezerwat

Na terenie gminy znajdują się 24 pomniki przyrodnicze oraz rezerwat przyrody Liwieniec.

Muzea i punkty informacji turystycznej

Muzea

• kaplica zamkowa (ul.Zamkowa)
• brama kwidzyńska (ul.Kwidzyńska)
• izba muzealna w Szpitalu Specjalistycznym (ul. Kuracyjna)

Punkty informacji turystycznej

• sala wystawowa im. Webnera Zebrowskiego (ul. Kwidzyńska)
• kaplica zamkowa (kościółek polski) (ul. Zamkowa)
• Prabuckie Centrum Kultury i Sportu (ul. Łąkowa)

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

• Szwecja Tingsryd
• Rosja Mamonowo
• Ukraina Tomaszgród

Wspólnoty wyznaniowe

• Parafia św. Wojciecha w Prabutach
• Świadkowie Jehowy – zbór Prabuty z Salą Królestwa

Bibliografia

• J. Liguz, 2008: Zabytki architektury w powiecie kwidzyńskim. Wyd. Lokalna Organizacja Turystyczna Liwa.

Linki zewnętrzne

• oficjalna strona miasta i gminy
• Miejski Serwis Internetowy Miasta i Gminy Prabuty
• Prabuty w projekcie Kwidzynopedia
• Prabuty w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. IX: Pożajście – Ruksze. Warszawa 1888.