Na mapach: 
53°45′21″N 19°11′51″E/53,755833 19,197500
53°45′21″N 19°11′51″E/53,755833 19,197500Prabuty
Przejdź do nawigacji
Przejdź do wyszukiwania
 |
Ten artykuł należy dopracować |
| |||||
| |||||
 Ruiny Zamku Biskupów Pomezańskich, fontanna Rolanda i konkatedra św. Wojciecha | |||||
| |||||
| Państwo |  Polska
| ||||
| Województwo |  pomorskie
| ||||
| Powiat | kwidzyński | ||||
| Gmina | Prabuty | ||||
| Prawa miejskie | od XIII wieku | ||||
| Burmistrz | Marek Bogdan Szulc | ||||
| Powierzchnia | 7,29 km² | ||||
| Wysokość | 90 m n.p.m. | ||||
| Populacja (31.12.2017) • liczba ludności • gęstość |
8710[1][2] 1194,8 os./km² | ||||
| Strefa numeracyjna | (+48) 55 | ||||
| Kod pocztowy | 82-550 | ||||
| Tablice rejestracyjne | GKW | ||||
Położenie na mapie gminy Prabuty  | |||||
Położenie na mapie Polski  | |||||
Położenie na mapie województwa pomorskiego  | |||||
Położenie na mapie powiatu kwidzyńskiego  | |||||
| 53°45′21″N 19°11′51″E/53,755833 19,197500
| |||||
| TERC (TERYT) | 2207044 | ||||
| SIMC | 0932962 | ||||
Urząd miejski ul. Kwidzyńska 282-550 Prabuty | |||||
| Strona internetowa | |||||
Prabuty (niem. Riesenburg)[3] – miasto w północnej Polsce, we wschodniej części województwa pomorskiego w powiecie kwidzyńskim, nad jeziorem Liwieniec. Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Prabuty. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. elbląskiego. Prabuty leżą na obszarze dawnej Pomezanii[4], w historycznych Prusach Górnych[5], a także na Powiślu[6]. Geograficznie stanowią część makroregionu Pojezierza Iławskiego.
Według danych z 1 stycznia 2018 Prabuty liczyły 8 710 mieszkańców[1].
Rozwinął się tu przemysł drzewny, materiałów budowlanych oraz elektromaszynowy. Prabuty są także stacją węzłową położoną przy trasie Warszawa – Gdynia.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Makieta Zamku Biskupów Pomezańskich w Prabutach
.jpg)
Pomnik cesarza Wilhelma I na rynku w Prabutach, fot. XIX w.
Fontanna Rolanda w Prabutach dzieło Franza Schwechtena z 1900
- 1233–1283 – podbój terenów Prus przez Krzyżaków,
- 1236 – Krzyżacy niszczą pruski gród Reizija, nad jeziorem Liwieniec; wzniesienie drewnianego zamku
- 1250 – utworzenie biskupstwa pomezańskiego,
- 1255 – Prabuty wraz z okolicznymi terenami przechodzą pod władzę świecką biskupa pomezańskiego,
- 1249-1525 – Prabuty pod rządami biskupów pomezańskich,
- 1267-1277 – budowa zamku murowanego,
- 1285 – przy zamku rozwija się osada, która otrzymuje po tym roku prawa miejskie,
- 1310-1330 – budowa katedry,
- 1330 – lokacja miasta na prawie chełmińskim, budowa ratusza,
- 1342-1345 – budowa synagogi (działa do 1853),
- 1375 - pożar trawi połowę miasta,
- 1378–1402 – budowa kaplicy zamkowej pw. Najświętszej Marii Panny,
- 1381 – w drodze do Rzymu zatrzymuje się w Prabutach litewski książę Świdrygiełło,
- 1450 – przystąpienie miasta do Związku Pruskiego,
- 1404 – założenie szkoły zamkowej, później miejskiej,
- 1414 – w Prabutach przebywa król Władysław Jagiełło,
- 1451 – biskup pomezański Caspar wygania z Prabut zwolenników antykrzyżackiego Związku Pruskiego,
- 1458 – w czasie wojny trzynastoletniej w Prabutach zawarty zostaje rozejm polsko-krzyżacki,
- 1466 – na mocy pokoju toruńskiego Prabuty nadal we władaniu biskupów pomezańskich,
- 1501-1525 – stolica Pomezanii[7]
- 1525 – diecezja pomezańska przestaje istnieć, Riesenburg zostaje siedzibą książęcego starosty[8],
- 1628 – w zamku prabuckim rezydują polscy delegaci na pertraktacje ze Szwedami,
- 1688 - wielki pożar,
- 1709-1710 - podczas epidemii dżumy zmarły 933 osoby, połowa mieszkańców,
- 1726-1753 – instalacja wodociągów,
- 1722 i 1788 – pożary miasta, spłonął również kościół tzw. polski,
- 1758-1762 - miasto siedzibą rosyjskiego sztabu wojskowego,
- 1807 – wojska Napoleona Bonapartego w Prabutach,
- 1876 – połączenie kolejowe z Malborkiem i Iławą,
- 1899 – połączenie kolejowe z Jabłonowem Pomorskim,
- I wojna światowa - w mieście znajdował się sztab wojenny Hindenburga[9],
- 1922 – budowa fontanny na miejscu ratusza spalonego w 1868,
- 1939 – oficerski obóz przejściowy w Prabutach, 4 października 1939 mjr Henryk Sucharski wraz z pozostałymi oficerami z Westerplatte zostali skierowani do tego obozu,
- 1945 – zniszczenie ok. 60% miasta przez wojska sowieckie[10]; w 1946 miejscowość została włączona do nowo powstałego województwa olsztyńskiego na terenie powojennej Polski pod nazwą Prabuty; wysiedlenie niemieckich mieszkańców miasta,
- 1947 – uruchomienie wodociągów
- 1956 – budowa linii przesyłowej gazu,
- ok. 1975 – w Prabutach powstają nowe zakłady przemysłowe i spółdzielnie m.in.: ZHO Hydroster, Spółdzielnia Inwalidów „Świt”, Spółdzielnia Odzieżowa „Delta”, Spółdzielnia Pracy „Tęcza”, Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska”, Zakłady obsługujące rolnictwo, PGR-y, funkcjonuje też duży kompleks szpitalny, budowane są nowe dzielnice i osiedla mieszkaniowe.
- 1980–1982 – odbudowa katedry przez ks. Jana Oleksego,
- 1983 – ustanowienie w Prabutach Pomezańskiej Kapituły Kolegiackiej.
Nazewnictwo Prabut[edytuj | edytuj kod]
Niemiecka nazwa Riesenburg pochodzi z połączenia pruskiej nazwy włości Resja/Rezja[11] z członem Burg – „gród”. Etymologia ludowa wywodzi zaś nazwę miasta od niemieckiego słowa: Riese – „olbrzym” i wyjaśnia określenie Riesenburg jako miasto, gród olbrzyma (stąd też olbrzym z maczugą umieszczony w herbie miasta).
Źródła podają następujące nazwy miejscowości: Resin, Resia (1250), plebano de Resya (1286), Rysen (1326), Resitten (1411), Prabuth, Prabuti, Preybuth, Prabutas, Preibutas, Zabrzesno.
Krzyżacy przyjęli tę nazwę dodając drugi człon, burg: Resemburg (1265), Rysenburg (1233), castro Resinburg (1326), civitas Resinburg (1330), Risenburgk (1342), co oznacza „zamek (gród) ziemi Resia”, Resenburg (1454, 1466), Preybutten lub Prebutyn (1258).
Obecna nazwa została administracyjnie zatwierdzona 7 maja 1946[12].
Demografia[edytuj | edytuj kod]
Według danych z 31 grudnia 2015 r. miasto miało 8761 mieszkańców[13].
- Piramida wieku mieszkańców Prabut w 2014 roku[1].
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
.jpg)
Neogotycki kościół św. Andrzeja
- gotycka konkatedra św. Wojciecha z przełomu XIV i XV wieku (później przebudowywana), spalona w 1945 przez Sowietów, pozostawała w stanie ruiny, odbudowana w latach 1980-1983;
- kwadratowy rynek (ul. Rynek, ul.Kraszewskiego, ul. Bolesława Prusa, ul. Reja);
- gotycki kościół, tzw. „polski” z XIV w.;
- gotycka Brama Kwidzyńska (XIV wiek);
- pozostałości murów miejskich z XIV wieku;
- neogotycki kościół św. Andrzeja z 1878 r.;
- fontanna Rolanda – zbudowana w roku 1900 przez Franza Schwechtena pierwotnie w centrum Berlina, przeniesiona do Prabut w roku 1929; zdobioną przez lwy fontannę wieńczy rzeźba rycerza Rolanda, przywrócona na swoje miejsce w 2011 r.;
- fundamenty gotyckiego zamku biskupiego z lat 1267-1277. Na wzniesieniu ruin stoi makieta ukazująca rekonstrukcję zamku, konkatedry kapituły pomezańskiej, bram miejskich oraz ratusz miejski i rekonstrukcje rynku;
- zabytkowe wodociągi miejskie z 1728-1732;
- plebania z 1910 roku;
- neogotycka poczta z lat 1893-1896;
- domy mieszkalne: ulice Długa, Zamkowa, Kopernika, Warszawska, Wojska Polskiego, Władysława Jagiełły, Ogrodowa, Barczewskiego, Daszyńskiego;
- budynki użyteczności publicznej;
- obiekty gospodarcze z XVIII, XIX i I poł. XX wieku;
- park miejski (mauzoleum, pomnik Heinricha Wiebe);
- ławka zakochanych (ul. Grunwaldzka);
- szpital specjalistyczny (ul. Kuracyjna);
- dworzec PKP (ul. Daszyńskiego);
- cukrownia (ul. Daszyńskiego);
- urząd miejski;
- kaplica (ul. Polna);
- pozostałości gimnazjum (ul. Polna);
- figurka Marii Panny (ul. Warszawska);
- kaplica (ul. Kuracyjna);
- remiza OSP (ul. Reymonta);
- fundamenty murów obronnych (ul. Malborska);
- willa Karola (ul. Obrońców Westerplatte);
- zachowane piwnice i korytarze na terenie „Starego Miasta”.
- Zabytki nieistniejące
Synagoga (obecnie nie istnieje)
- gimnazjum realne (ul. Polna)
- bramy miejskie
- obóz przejściowy – „Zatorze”
- budynki mieszkalne – „Stare Miasto”
- plac Wrangla
- pomnik Webera
- synagoga
- cmentarz żydowski (ul. Władysława Jagiełły)
- jezioro Młyńskie
- ratusz miejski
- hotel „Niemiecki dom”
- kino-teatr
- schronisko młodzieżowe
- Pomniki
- pomnik pamięci pomordowanych na Kresach Wschodnich Rzeczypospolitej przy ul. Kwidzyńskiej
- pomnik doktora Krauze przy ul. Grunwaldzkiej
- figurka Marii Panny przy ul. Warszawskiej
- tablica poświęcona doktorowi Krauze przy ul. Kuracyjnej
- pomnik założyciela parku miejskiego w parku miejskim
Transport[edytuj | edytuj kod]
Droga wojewódzka 521 (ul. Władysława Jagiełły), w tle wieża konkatedry
- Połączenia drogowe
- 521 Kwidzyn – Prabuty – Susz – Iława
- 522 Sztum – Mikołajki Pomorskie – Prabuty – Kisielice
- 520 Prabuty – Kamieniec
- Transport kolejowy
- Trasa kolejowa Warszawa – Gdynia
- Trasa kolejowa Prabuty – Kwidzyn
Trasy rowerowe[edytuj | edytuj kod]
Szlak Czerwony Prabuty – Stare Miasto – Dołek – Szramowo – Laskowice – Orkusz – Gdakowo – Sypanica – Prabuty
Szlak Zielony Prabuty – Stare Miasto – Sanatorium – Kołodzieje – Gilwa – rzeka Liwa – Prabuty
Szlak Niebieski Prabuty – Stare Miasto – Sanatorium – Obrzynowo – Jakubowo – Rodowo – Górowychy – Prabuty
Szlak Czarny Prabuty – Sanatorium – Grażynowo – Kowale – Pilichowo – Trumiejki – Jaromierz
Szlak Żółty Prabuty – Stare Miasto – Obrzynowo – Jakubowo – Stążki – Rodowo – Górowychy – Gonty – Sypanica – Gdakowo – Orkusz – Laskowice – Szramowo – Prabuty
Dzielnice i osiedla mieszkaniowe Prabut[edytuj | edytuj kod]
Prabuty są podzielone administracyjnie na dzielnice, osiedla mieszkaniowe i 1 strefę ekonomiczną „Zatorze”. W południowo-wschodniej części miasta budowane jest osiedle „Klimuszko”.
- Stare Miasto
- Stare Miasto
- Centrum
- Śródmieście (dawniej kwidzyńskie przedmieście)
- Gniewskie przedmieście
- Dołek
- Zacisze
- Osiedla Południowe
- Stara Kolonia
- Nowa Kolonia
- Sanatorium
- Osiedle południowe
- Osiedle Klimuszki – nowo powstałe osiedle
- Kisielickie przedmieście
- Strefa ekonomiczna
- Koszary
- Zatorze
- Osiedle Władysława Jagiełły
- Osiedle I
- Osiedle II
Honorowi obywatele Prabut[edytuj | edytuj kod]
- Paul von Hindenburg (ur. 2 października 1847, zm. 2 sierpnia 1934) – prezydent Niemiec
- Czesław Klimuszko (ur. 23 sierpnia 1905, zm. 25 sierpnia 1980) – polski duchowny
- Werner Zebrowski[14] (potrzebne dane) - kolekcjoner pamiątek, zdjęć, pamiątek, obrazów, grafik, odznaczeń, związanych z historią Prabut[15]
Media[edytuj | edytuj kod]
Na terenie Prabut działa Telewizja kablowa Prabuty, wydawana jest także prasa: Gazeta Prabucka oraz Prabuckie Wieści.
Sport[edytuj | edytuj kod]
- Kluby sportowe
- Gryf VECRO Prabuty – koszykówka (klub występuje w III lidze)[16]
- Pogoń Prabuty – piłka nożna (klub występujący w V Lidze)
- Wojtas Prabuty – piłka nożna (gminny klub sportowy)
- Obiekty sportowe
- stadion piłkarsko-lekkoatletyczny (ul.Polna)
- stadion piłkarsko-lekkoatletyczny (ul.Kuracyjna)
- miejski stadion MKS Pogoń Prabuty (ul.Władysława Jagiełły)
- kompleks boisk „Orlik 2012”
- kort tenisowy (ul.Władysława Jagiełły)
- hala sportowa przy Szkole Podstawowej (ul.Obrońców Westerplatte)
- stadnina koni Prabuty – Julianowo
- Skatepark
- Parki i skwery miejskie
- Park miejski (ul.Parkowa – Zacisze)
- Skwer miejski przy (ul.Grunwaldzkiej – Śródmieście)
- Skwer im. Jana Pawła II (ul.Rynek – Stare Miasto)
- Skwer miejski (ul.Warszawska – Stare Miasto)
Pomniki przyrodnicze i rezerwat[edytuj | edytuj kod]
Na terenie gminy znajdują się 24 pomniki przyrodnicze oraz rezerwat przyrody Liwieniec.
Muzea i punkty informacji turystycznej[edytuj | edytuj kod]
- Muzea
- kaplica zamkowa (ul.Zamkowa)
- brama kwidzyńska (ul.Kwidzyńska)
- izba muzealna w Szpitalu Specjalistycznym (ul. Kuracyjna)
- Punkty informacji turystycznej
- sala wystawowa im. Webnera Zebrowskiego (ul. Kwidzyńska)
- kaplica zamkowa (kościółek polski) (ul. Zamkowa)
- Prabuckie Centrum Kultury i Sportu (ul. Łąkowa)
Współpraca międzynarodowa[edytuj | edytuj kod]
Miasta i gminy partnerskie:
Wspólnoty wyznaniowe[edytuj | edytuj kod]
- Parafia św. Wojciecha w Prabutach
- Świadkowie Jehowy – zbór Prabuty z Salą Królestwa[17]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c Prabuty w liczbach, [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostęp 2016-01-11] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2018r.
- ↑ „Prabuty, około r. 1454. Prabuth, niem. Riesenburg z dawniejszego Resinburg, w którego pierwszej części jest stary pień staropruski, tkwiący także iw nazwie „terra Resia”. w: Slavia occidentalis: Instytut Zachodnio-Słowiański przy Uniwersytecie Poznańskim. t. 16.
- ↑ Maksymilian Grzegorz: Pomorze Gdańskie pod rządami zakonu krzyżackiego w latach 1308–1466. Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1997, s. 413. ISBN 83-7096-229-7
- ↑ Górne Prusy, ew. Górny Kraj, niem. Oberland (pol.). epdz.powiatdzialdowski.pl. [dostęp 2021-02-25].
- ↑ Dzieło najżywsze z żywych. Antologia reportażu o ziemiach zachodnich i północnych z lat 1919–1939, oprac. Witold Nawrocki. Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1981, s. 150. ISBN 83-210-0210-2
- ↑ Resia ze stolicą w Prabutach w: Mówią wieki: magazyn historyczny, Tom 12. 1969; „terytorium pomezańskie zwane Resią, Reysen w: Rocznik gdański: Tomy 15. 1957,
- ↑ Piotr Skurzyński „Warmia, Mazury, Suwalszczyzna” Wyd. Sport i Turystyka - Muza S.A. Warszawa 2004 ISBN 83-7200-631-8 s. 244-245
- ↑ Jan Bałdowski "Warmia i Mazury, mały przewodnik" Wydawnictwo Sport i Turystyka Warszawa 1977 s. 169-179
- ↑ „W czasie działań wojennych w 1945 r. miasto uległo zniszczeniu w 60%. Legł w gruzach cały rynek z większością działek w zachodniej i północnej części miasta. Zniszczonych zostało w Prabutach 471 domów.” w: Mówią wieki: magazyn historyczny: tom 12, 1969.
- ↑ Seweryn Szczepański: Osadnictwo pruskie w okolicy Prabut we wczenym średniowieczu. [dostęp 2014-12-13].
- ↑ Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85).
- ↑ Wyniki badań bieżących - Baza Demografia - Główny Urząd Statystyczny, demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-07-09] (pol.).
- ↑ Rynek miejski oraz fontanna Rolanda, Miasto i Gmina Prabuty, 12 kwietnia 2016 [dostęp 2020-03-22] (pol.).
- ↑ Brama kwidzyńska – Prabuckie Centrum Kultury i Sportu [dostęp 2020-03-22] (pol.).
- ↑ Gryf VECRO Prabuty
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2017-01-18].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- J. Liguz, 2008: Zabytki architektury w powiecie kwidzyńskim. Wyd. Lokalna Organizacja Turystyczna Liwa.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- oficjalna strona miasta i gminy
- Miejski Serwis Internetowy Miasta i Gminy Prabuty
- Prabuty w projekcie Kwidzynopedia
- Prabuty, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 9.
Miasta województwa pomorskiego
| Miasta na prawach powiatu | |
|---|---|
| Miasta powiatowe | |
| Miasta gminne |
| Miasto | |
|---|---|
| Wsie | |
| Kolonie | |
| Osady | |
| Przysiółek | |
| Integralne cz. miejscowości |
|
| Nieofic. cz. wsi |
