Języki indoeuropejskie

Edytuj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez Okcydent (dyskusja | edycje) o 16:59, 3 lut 2018. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
Współczesny zasięg geograficzny języków indoeuropejskich
Języki indoeuropejskie

Języki indoeuropejskie – jedna z największych i najwcześniej odkrytych rodzin języków. Zalicza się do niej kilkaset[1] spokrewnionych ze sobą języków współczesnych, używanych od kilku tysięcy lat w Europie, Indiach (stąd przymiotnik indoeuropejski) i południowo-zachodniej Azji. W czasach nowożytnych języki indoeuropejskie rozprzestrzeniły się na wszystkie kontynenty, głównie za sprawą angielskiego, hiszpańskiego i portugalskiego. Obecnie jako językami ojczystymi posługują się nimi ok. 3 miliardy osób na całym świecie (co stanowi ok. 40% ziemskiej populacji).

Wśród 20 najczęściej używanych języków świata 10 należy do języków indoeuropejskich: angielski, hindi, hiszpański, francuski, rosyjski, portugalski, bengalski, niemiecki, urdu i perski.

Do języków indoeuropejskich należą między innymi prawie wszystkie języki nowożytnej Europy, w tym polski, oraz wiele języków dawnych, udokumentowanych w różnym stopniu: niektóre, jak sanskryt, greka klasyczna lub łacina, znane z tysięcy obszernych tekstów, inne tylko z pojedynczych inskrypcji, imion, nazw miejscowych lub cytatów w tekstach autorów starożytnych.

Najdawniej zaświadczonym językiem indoeuropejskim (od XVIII w. p.n.e.) jest hetycki. Z połowy II tysiąclecia p.n.e. pochodzą najstarsze teksty greckie (mykeńskie); zapewne z tego samego okresu pochodzą najstarsze religijne teksty staroindyjskie (Rygweda) i być może staroirańskie (Awesta), spisane jednak wiele stuleci później na podstawie wielowiekowej tradycji ustnej.

Klasyfikacja języków indoeuropejskich

 Osobny artykuł: Klasyfikacja języków indoeuropejskich.
Schemat pokrewieństwa i rozmieszczenia języków indoeuropejskich
Hipotetyczny podział i rozmieszczenie języków indoeuropejskich 2000 lat p.n.e.

Do indoeuropejskiej rodziny językowej zaliczają się następujące grupy języków:[potrzebny przypis]

Niektórzy językoznawcy jako odrębną grupę klasyfikują języki dardyjskie, przez pozostałych umieszczane jako podgrupa języków indyjskich[potrzebny przypis].
Kwestionowana przez niektórych językoznawców. Tradycyjnie do grupy tej zalicza się istniejący do dziś język ormiański oraz wymarłe języki trackie, dackie i frygijski[potrzebny przypis].

Do języków indoeuropejskich zaliczają się też dokładniej niesklasyfikowane:

Najbardziej rozpowszechnione języki indoeuropejskie

Dane według encyklopedii Encarta oraz serwisu Ethnologue.

Język praindoeuropejski

 Osobne artykuły: Język praindoeuropejski i Ekspansja języków indoeuropejskich.

Wspólnym przodkiem języków indoeuropejskich, nie zaświadczonym bezpośrednio, ale zrekonstruowanym częściowo za pomocą metody porównawczej, był język praindoeuropejski, istniejący w okresie neolitu. Termin „indoeuropejski” oznacza tylko tyle, że języki te znane są z wielkiego obszaru geograficznego sięgającego od Europy po Indie. Do rodziny indoeuropejskiej nie należą bynajmniej wszystkie języki Europy ani Indii; nazwa nie przesądza także kwestii lokalizacji prajęzyka całej rodziny (dotąd ostatecznie nierozstrzygniętej).

Większość rdzeni praindoeuropejskich składała się z dwu spółgłosek (lub grup spółgłosek), między którymi pojawiała się samogłoska lub dyftong. Charakterystyczną cechą gramatyki indoeuropejskiej jest wymiana samogłosek (ablaut) w morfemach słowotwórczych (rdzeniach i przyrostkach). W zależności od budowy wyrazu i jego formy gramatycznej ten sam rdzeń lub przyrostek mógł zawierać *e, *o – tzw. stopień pełny (czasem także ich długie odpowiedniki *eː lub *oː – stopień wzdłużony) lub tracić samogłoskę – stopień zaniku.

Praindoeuropejski był językiem fleksyjnym, podobnie jak język polski. Deklinacja uwzględniała osiem przypadków (siedem jak w polskim oraz ablativus, odpowiadający na pytania „skąd?” „od kogo/czego?”) oraz trzy liczby: pojedynczą, podwójną i mnogą. Trzy rodzaje gramatyczne (męski, żeński i nijaki) rozwinęły się prawdopodobnie tylko w części rodziny indoeuropejskiej (poza językami anatolijskimi) – teoria ta (kwestionowana przez niektórych indoeuropeistów) zakłada, że dawniejszy system zawierał dwie klasy gramatyczne rzeczowników (ożywione i nieożywione).

Badania porównawcze języków indoeuropejskich (pochodzących od prajęzyka indoeuropejskiego) wskazują na stopniowe wyodrębnianie się poszczególnych współczesnych indoeuropejskich rodzin językowych, co część ekspertów z pewną dozą ostrożności łączy z wyodrębnianiem się poszczególnych kultur indoeuropejskich. Wyniki tych badań sugerują wyodrębnienie się w pierwszej kolejności języków, z których wywodzą się późniejsze bądź dzisiejsze ormiański, hetycki, grecki, indoirańskie i tracki, a dopiero w dalszej kolejności m.in. języków romańskich, celtyckiego, germańskich, bałtyckich i słowiańskich.

Pochodzenie języków indoeuropejskich

Hipotetyczna praojczyzna i ekspansja Indoeuropejczyków na podstawie badań genetycznych

Wśród językoznawców nie ma zgodności, gdzie znajdowała się pierwotna ojczyzna (Urheimat) języka praindoeuropejskiego. Obecnie dominują dwie hipotezy: pontyjsko-kaspijska, umieszczająca ojczyznę rodziny indoeuropejskiej pomiędzy Morzem Czarnym a Morzem Kaspijskim, oraz anatolijska, według której języki indoeuropejskie wywodzą się z Anatolii, na terenach dzisiejszej Turcji.

Teoria pontyjsko-kaspijska

Teoria pontyjsko-kaspijska (teoria kurhanowa) została przedstawiona przez Mariję Gimbutas w roku 1956 na podstawie porównania wyników badań archeologicznych i językoznawczych. Gimbutas umieściła indoeuropejską ojczyznę na Wielkim Stepie, nadając swojej teorii nazwę kurhanowej, od kurhanów – kopcowatych mogił neolitycznych występujących na tym obszarze.

Według tej teorii, pomiędzy 4400 a 2800 r. p.n.e. konni wojownicy podbili większość obszarów Europy oraz środkowo-zachodniej Azji, wypierając miejscową ludność i narzucając jej swój język.

Teoria anatolijska

W roku 1987 Colin Renfrew zasugerował związki pomiędzy rozprzestrzenianiem się języków indoeuropejskich a rewolucją neolityczną. Według jego teorii ojczyzna Indoeuropejczyków znajdowała się na terenie Anatolii pomiędzy 6500 a 5000 lat p.n.e. W przeciwieństwie do teorii kurhanowej teoria anatolijska zakłada pokojowe rozprzestrzenianie się języka i kultury indoeuropejskiej.

Według Renfrewa, językiem praindoeuropejskim posługiwali się anatolijscy rolnicy ok. 7 tysięcy lat temu. 500 lat później, wskutek rolniczych migracji, został on rozprzestrzeniony na tereny dzisiejszej Grecji, a następnie wzdłuż Dunaju do Europy Środkowej. Podczas jego rozpowszechniania powstawały różne dialekty, które dały podstawy poszczególnym indoeuropejskim grupom językowym.

W 2003 r. biolodzy ewolucyjni Russel Gray i Quentin Atkinson na podstawie glottochronologicznych badań 87 języków indoeuropejskich ustalili, że języki anatolijskie są najstarszą grupą indoeuropejską, zarazem najbardziej zbliżoną do języka praindoeuropejskiego. Jego wiek został określony na 7800 do 9800 lat (czyli w przedziale ok. 7800 – 5800 r. p.n.e.)

Inne hipotezy

Na temat pochodzenia języków indoeuropejskich wysuwano też wiele innych hipotez, jednak nie zyskały one większego uznania. Do ciekawszych należą:

  • Teoria armeńska Tamaza Gamkrelidzego i Wiaczesława Wsiewołodowicza Iwanowa, wskazująca jako ojczyznę Jezioro Urmia na Wyżynie Armeńskiej
  • Teoria indyjska, głównie indyjskich językoznawców, łącząca Praindoeuropejczyków z Cywilizacją doliny Indusu
  • Teoria północnoeuropejska, pochodząca z przełomu XIX i XX wieku, utożsamiająca ludy germańskie z Ariami, dająca podstawy rasistowskim teoriom narodowego socjalizmu („Aryjczycy”).

Drzewo filogenetyczne zbudowane przez genealogię Y-DNA[2] populacji europejskich wskazuje na istnienie populacji z męską haplogrupą Y-DNA R1, żyjącą około 18500 lat temu w Azji Centralnej, z której wywodzą się dwie duże podgrupy, R1a i R1b. Haplogrupa R1a występuje dziś u ludów posługujących się językami indoaryjskimi, słowiańskimi i bałtyckimi, czyli mówiących językami satemowymi. Haplogrupa R1b występuje zasadniczo u ludów zachodnioeuropejskich: celtyckich, celto-germańskich, italo-greckich. Należy jednak pamiętać, że pochodzenie genetyczne grup ludności nie musi wskazywać na pochodzenie języków, którymi mówią. W historii ludzkości często zdarzało się bowiem, że narody przejmowały język ludów przez siebie podbitych lub też język najeźdźców – do przejmowania języka mogło również dochodzić w wyniku pokojowych kontaktów kulturowych. Również same haplogrupy wyodrębniły się ponad 10 tys. lat przed samym powstaniem rodziny języków indoeuropejskich.

Pokrewieństwo rodziny indoeuropejskiej z innymi

Pokrewieństwo indoeuropejskiej rodziny językowej z innymi rodzinami nie jest bliżej znane, jednak niektórzy językoznawcy (na podstawie prac Władisława Illicza-Switycza i Aarona Dołgopolskiego) sugerują istnienie hipotetycznej makrorodziny języków nostratycznych. Miałyby do niej należeć, obok języków indoeuropejskich, takie języki jak uralskie, ałtajskie, drawidyjskie i inne. Inni łączą języki indoeuropejskie w takie makrorodziny jak eurazjatycka (Joseph Greenberg) czy pontyjska.

Przeciwnicy tych hipotez wskazują, że są one zbudowane na podstawie podobieństw słownikowych, bez uwzględnienia zbieżności gramatycznych, które są trwalsze niż słownictwo. Krytycy zwracają też uwagę, że rdzenie wielu słów są tylko rekonstrukcjami, które nie zostały zaobserwowane w żadnym zachowanym języku. W konsekwencji próba rekonstrukcji prajęzyka opierałaby się na rekonstrukcjach i byłaby mało wiarygodna.

Języki kentum i satem

Języki kentum i satem na początku I tysiąclecia n.e. Kolor niebieski – języki kentum, czerwony – języki satem. Ciemnoczerwonym kolorem zaznaczono hipotetyczne centrum palatalizacji indoeuropejskiej.
 Osobne artykuły: Języki kentum i języki satem.

Pierwotnie językoznawcy dzielili języki indoeuropejskie na kentum i satem. W językach satemowych w procesie palatalizacji indoeuropejskiej szeregi głosek k i kw zlały się w k, podczas gdy miękkie k' zmieniło się w zwarto-szczelinową spółgłoskę typu ć/cz, a następnie w ś, sz lub s. W językach kentumowych z kolei upodobniły się do siebie szeregi głosek k' i k przechodząc w jednolite k, natomiast labialna głoska kw zachowała odrębność.

Pod względem geograficznym do grupy satemowej należy większość języków „wschodnich” (z wyjątkiem tocharskich i anatolijskich). Języki „zachodnie” należą do grupy kentumowej. Izoglosa kentum-satem biegnie poprzez grupę języków tracko-ormiańskich, pewne minimalne własności języków satemowych wykazuje też język grecki (zasadniczo kentumowy).

Języki kentumowe nie są ze sobą spokrewnione monofiletycznie (nie pochodzą od wspólnego języka proto-kentumowego). W przypadku języków satemowych część językoznawców uważa, że mogą być one w ten sposób spokrewnione (tworząc hipotetyczną grupę języków proto-satemowych, „indo-słowiańskich”), czego dowodem ma być przedstawiona powyżej wspólna innowacja głosek.

Badania nad językami indoeuropejskimi

W roku 1585, Filippo Sassetti, kupiec z Florencji, zauważył podobieństwa pomiędzy sanskrytem a językiem włoskim (na przykład, devaḥ / dio ‘bóg’, sarpaḥ / serpe ‘wąż’, sapta / sette ‘siedem’, aṣṭa / otto ‘osiem’, nava / nove ‘dziewięć’)[3].

Jako pierwszy pokrewieństwo między językami indoeuropejskimi zauważył holenderski językoznawca Marcus Zuerius van Boxhorn w roku 1647. Zestawił on ze sobą języki: niderlandzki, grecki, łacinę, perski i niemiecki i przypisał im istnienie wspólnego językowego przodka, którego nazwał językiem scytyjskim. Do wymienionej grupy dodał w późniejszym czasie języki słowiańskie, celtyckie i bałtyckie. Jego hipoteza nie doczekała się jednak szerszego rozgłosu wśród ówczesnych językoznawców.

Powszechnie odkrycie pokrewieństwa języków indoeuropejskich przypisuje się sir Williamowi Jonesowi, sędziemu i orientaliście brytyjskiemu, który w wykładzie wygłoszonym w 1786 roku w Kalkucie zwrócił uwagę na uderzające zbieżności w zakresie słownictwa i struktury gramatycznej pomiędzy sanskrytem a językami europejskimi. Ogromny postęp w dziedzinie językoznawstwa indoeuropejskiego dokonał się w ciągu XIX w., a także w następstwie odkrycia i odczytania (już w XX w.) tekstów anatolijskich i tocharskich.

W roku 1959 Austriak Julius Pokorny opublikował Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch, słownik etymologiczny wyrazów indoeuropejskich. Jest on do dziś największym źródłem zrekonstruowanych rdzeni praindoeuropejskich, jednak nie uwzględnia najnowszych trendów w morfologii i fonologii (pomija m.in. najnowsze dane z badań nad językami anatolijskimi i tocharskimi). W roku 1997 słownik Pokornego został zmodernizowany i dostosowany do współczesnego stanu indoeuropeistyki przez niemieckiego językoznawcę Helmuta Rixa.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ 449 według spisu SIL International z 2005 roku, 180 według klasyfikacji Merritta Ruhlena. Liczba ta jest różna według odmiennych klasyfikacji, czego główną przyczyną jest niejasna granica rozróżnienia pomiędzy językami a dialektami.
  2. ↑ http://www.eupedia.com/europe/origins_haplogroups_europe.shtml/.
  3. ↑ Sylvain Auroux: History of the language sciences. Berlin, Nowy Jork: Walter de Gruyter, 2001, s. 1156. ISBN 3-11-016735-2.

Bibliografia

  • J.R. Mallory: In search of the Indo-Europeans: language, archaeology and myth. Londyn: Thames and Hudson, 1991. ISBN 0-500-27616-1.
  • Tadeusz Milewski: Językoznawstwo. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004. ISBN 83-01-14244-8.
  • Colin Renfrew: Archeologia i język. Łamigłówka pochodzenia Indoeuropejczyków. Warszawa, Poznań: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001. ISBN 83-01-13644-8.
  • August Schleicher, A Compendium of the Comparative Grammar of the Indo-European Languages (1861/62).
  • Calvert Watkins: The American heritage dictionary of Indo-European roots. Boston: Houghton Mifflin, 2000. ISBN 0-618-08250-6.

Źródła internetowe

Linki zewnętrzne

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Języki_indoeuropejskie&oldid=52395366”