Suwalszczyzna

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez Kalamarnica (dyskusja | edycje) o 04:28, 24 mar 2018. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
{{{nazwa}}}
{{{nazwa oryginalna}}}
[[Plik:{{{herb}}}| 100x130px| alt=Herb]] [[Plik:{{{flaga}}}| 100x130px| alt=Flaga]]
[[Herb {{{dopełniacz nazwy}}}|Herb]] [[Flaga {{{dopełniacz nazwy}}}|Flaga]]
Państwa

 Polska,
 Litwa,
 Białoruś

Stolica

Suwałki

Ważniejsze miejscowości

{{{ważniejsze miejscowości}}}

Powierzchnia

{{{powierzchnia}}}

Populacja ({{{rok}}})
• liczba ludności


{{{liczba ludności}}}

• gęstość

{{{gęstość zaludnienia}}}

Położenie na mapie {{{nazwa mapy}}}
[[Plik:{{{mapa}}}|240x240px|alt=Mapa {{{dopełniacz nazwy}}}|{{{opis mapy}}}]]
{{{opis mapy}}}
Położenie na mapie brak
Mapa konturowa brak
Brak mapy: {{{kod mapy}}}
Brak współrzędnych
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie świata
Mapa konturowa świata
Brak współrzędnych
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|}
Multimedia w Wikimedia Commons
[[q:{{{wikicytaty}}}|Cytaty w Wikicytatach]]
[[wikt:{{{wikisłownik}}}|Hasło w Wikisłowniku]]
Mapa polskiej Suwalszczyzny

Suwalszczyzna (łac. Sudovia, lit. Suvalkija) – kraina historyczna powstała w XV w. w wyniku najazdów i wojen zakonu krzyżackiego i Polski przeciwko Jaćwieży, które doprowadziły do kompletnej eksterminacji bądź asymilacji Jaćwingów.

Położenie i obszar

Zachód słońca nad jeziorem Wigry

W zasadzie granice Suwalszczyzny odpowiadają granicom utworzonej w 1867 r. guberni suwalskiej, bowiem wtedy zaczęto tę współczesną nazwę powszechnie stosować[1]. Tak rozumiana Suwalszczyzna obejmuje swym zasięgiem tereny północno-wschodniej Polski (część województwa podlaskiego położona na północ od Biebrzy), znacznie większą część należącą do Republiki Litewskiej (na zachód i południe od Niemna) i najmniejszą część położoną na zachód od Niemna (do ujścia Łosośny i na odcinku około 6 km na zachód od tej rzeczki) znajdującą się na Białorusi (ponad 450 km² w rejonie Sopoćkiń, zob. Suwalszczyzna Sopoćkińska). Łącznie ta kraina historyczna obejmuje nieco ponad 12 000 km². W dużej mierze tak określony zasięg Suwalszczyzny pokrywa się z granicami dawnej Jaćwieży.

Suwalszczyzna jest krainą historyczną, nie jednostką podziału terytorialnego, można jednak wyznaczyć jej granice dość precyzyjnie, ponieważ pokrywają się z obecnymi lub dawnymi podziałami administracyjnymi, głównie z granicami państwowymi. Do Suwalszczyzny zaliczane są leżące w województwie podlaskim powiaty suwalski, sejneński i augustowski oraz miasto Suwałki[2][3][4]. Na obszarze polskiej Suwalszczyzny, w granicach wymienionych jednostek administracyjnych, obejmującym 3886,86 km² (co stanowi 32% powierzchni całej historycznej Suwalszczyzny) zamieszkuje ok. 184,5 tys. mieszkańców (2010)[5].

Suwalszczyzna na mapie etnograficznej Litwy (kolor pomarańczowy)

Głównym miastem polskiej Suwalszczyzny są Suwałki (jednocześnie największe miasto całej Suwalszczyzny i największe miasto we współczesnej Polsce na ziemiach, które w okresie od 1569 do 1795 r. w ramach Rzeczypospolitej Obojga Narodów wchodziły w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego), litewskiej – Mariampol, a białoruskiej miejscowość Sopoćkinie (zamieszkane w blisko 100% przez Polaków). W granicach Suwalszczyzny leżą także lewobrzeżne dzielnice Kowna: Aleksota i Poniemoń.

Suwalszczyzna jako litewski region etnograficzny obejmuje mniejsze terytorium niż historyczna Suwalszczyzna. Poza jej obszarem znajdują się południowe obszary z Suwałkami oraz Olitą, zaliczaną do Dzukii.

Suwalszczyzna a Mazury i Podlasie

Pomimo że współczesna polska Suwalszczyzna w całości objęta jest granicami administracyjnymi województwa podlaskiego, to nie jest częścią historycznego Podlasia (z wyjątkiem południowo-zachodniej części powiatu augustowskiego, która do 1795 znajdowała się w przedrozbiorowym woj. podlaskim). Suwalszczyzna bywa też błędnie zaliczana do Mazur. Mazury jednak od średniowiecza do 1945 leżały w Prusach i Suwalszczyzna nie miała z nimi ani związków politycznych, ani etnicznych[4]. Również pod względem geograficznym Suwalszczyzna nie należy do Pojezierza Mazurskiego, lecz w większości do Pojezierza Litewskiego. W skład Pojezierza Litewskiego na terenie Polski wchodzi też Puszcza Romincka, w związku z czym bywa łączona z Suwalszczyzną. Jednak, podobnie jak całe Mazury, region ten przed 1945 należał do Prus i nie miał związków z polską Suwalszczyzną.

Suwalszczyzna w Polsce na południowym zachodzie pokrywa się z północnym Podlasiem, natomiast graniczy na zachodzie z Mazurami, a na południu z Grodzieńszczyzną.

Historia

Król Polski Stefan Batory nadał prawa miejskie miejscowościom Przerośl, Lipsk i Olita.

Dzieje osadnictwa na Suwalszczyźnie po rozbiciu Jaćwingów opierały się na kilku zasadniczych elementach. Pierwszy z nich stanowiły wielkie dobra kościelne, zwłaszcza kamedułów znad Wigier, drugim był ważny dla Rzeczypospolitej szlak Warszawa – Wilno, trzecim powstałe od XVI w. miasta (Augustów, Bakałarzewo, Berżniki, Przerośl, Filipów, Sejny, Suwałki itd.), w których rozwijała się gospodarka oraz handel w dużej mierze dzięki osadnikom żydowskim.

W okresie I Rzeczypospolitej w latach 1569-1795 przez obszar dzisiejszej Suwalszczyzny przebiegała granica między Koroną Królestwa Polskiego a Wielkim Księstwem Litewskim. Większość Suwalszczyzny należała do województwa trockiego wchodzącego w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego, zaś tereny na południe od rzeczki Kamienny Bród i jeziora Necko oraz na zachód od rzeki Netty (południowo-zachodnia część dzisiejszego pow. augustowskiego) – do woj. podlaskiego w Koronie[6]. W czasach I RP prawa miejskie otrzymało większość dzisiejszych miast regionu: Lipsk, Olita, Wierzbołów, Łoździeje, Sejny, Preny, Simno, Władysławów, Wyłkowyszki, Suwałki, Szaki, Kalwaria i Mariampol.

Dawny pałac Paca w Dowspudzie w XIX w.

W latach 1795-1807 Suwalszczyzna znalazła się w zaborze pruskim w prowincji Prusy Nowowschodnie (departament białostocki). W 1807 weszła w skład Księstwa Warszawskiego (departament łomżyński)[7]. W trakcie kampanii 1812 przechodziły przez nią wojska napoleońskie.

Gubernia suwalska w 1911

Od 1815 Suwalszczyzna stała się częścią Królestwa Polskiego – wraz z okolicami Łomży tworzyła województwo augustowskie ze stolicą w Suwałkach[8], przemianowane w 1837 na gubernię augustowską[9]. W 1867 gubernię podzielono[10] na dwie części – nowo utworzona gubernia suwalska, istniejąca do 1915, objęła tereny współczesnej Suwalszczyzny. W latach 1799-1818 obszar Suwalszczyzny należał do diecezji wigierskiej, zaś w latach 1818-1925 do diecezji augustowskiej (sejneńskiej) z siedzibą w Sejnach, pokrywającej się z obszarem woj. augustowskiego[11][12]. W latach 1824–1839 zbudowano na południu Suwalszczyzny Kanał Augustowski, łączący Biebrzę z Niemnem.

W 1863 stoczno na Suwalszczyźnie kilka bitew powstania styczniowego, w tym zwycięskie pod Jastrzębną, Kadyszem i Gruszkami pod dowództwem Józefa Konstantego Ramotowskiego. W 1870 w ramach represji carskich po powstaniu pozbawiono praw miejskich m.in. Bakałarzewo, Filipów, Przerośl, Raczki, Wiżajny i Sopoćkinie. W 1897 największymi miastami Suwalszczyzny były Suwałki, Augustów, Kalwaria i Mariampol.

Defilada kawalerii polskiej w Sejnach ok. 1920

W pierwszym roku I wojny światowej na Suwalszczyźnie toczyły się ciężkie walki niemiecko-rosyjskie, w tym operacje w ramach II bitwy nad jeziorami mazurskimi[13]. W wyniku odwrotu armii rosyjskiej latem 1915 cała Suwalszczyzna znalazła się w rękach Niemców pod zarządem Ober-Ost i pozostała pod nim do połowy 1919, nie wchodząc w skład Królestwa Polskiego, powołanego przez Niemcy i Austrię w 1916[14]. Jeszcze przed wycofaniem się Niemców wybuchł spór polsko-litewski o przynależność Suwalszczyzny, prowadzący do walk (m.in. powstanie sejneńskie). W lipcu 1919 Ententa wytyczyła linię demarkacyjną pomiędzy Polską i Litwą, tzw. linię Focha, która po stronie polskiej zostawiała powiat augustowski i suwalski oraz zachodnią część powiatu sejneńskiego[15]. Od tego czasu datuje się podział na polską i litewską część Suwalszczyzny, zaś linia ta jest obecnie granicą państwową między Litwą a Polską. Po I wojnie światowej Suwalszczyzna odgrywała też rolę marchii w odzyskaniu dla Polski Wileńszczyzny. Polska część Suwalszczyzny administracyjnie przynależała do województwa białostockiego.

W czasie II wojny światowej była z początku wcielona do Rzeszy. W okolicach Suwałk Niemcy założyli kilka obozów pracy i jenieckich, w których zginęło ponad 45 000 osób – Stalag I/F i Oflag 68 (głównie jeńców sowieckich). W 1945 Polska utraciła skrawek Suwalszczyzny, zwany dziś Suwalszczyzną Sopoćkińską. W lipcu 1945 Sowieci przeprowadzili na Suwalszczyźnie tzw. obławę augustowską, której celem była likwidacja oddziałów polskiego podziemia niepodległościowego i antykomunistycznego.

Ludność

Sopoćkinie – główna miejscowość Suwalszczyzny Sopoćkińskiej

Na Suwalszczyźnie polskiej występują trzy zwarte skupiska mniejszości narodowych: litewskie w rejonie Puńska i Sejn, białoruskie w okolicach Lipska oraz kilka starowierskich wsi potomków dawnych rosyjskich imigrantów (powiat augustowski). Jednak łączny udział mniejszości narodowych w granicach polskiej Suwalszczyzny w 2002 wynosił tylko 3,04%[16]. W języku polskim występuje gwara suwalska.

Na Suwalszczyźnie Sopoćkińskiej (białoruskiej) także zdecydowanie dominują Polacy, natomiast litewską w większości zamieszkują Litwini, a Polacy żyją tu w niewielkiej ilości w rozproszeniu. Według danych litewskich z 2011 r. liczba Polaków w największych miastach wynosiła odpowiednio: 384 w Olicie i 117 w Mariampolu.

Ochrona przyrody w polskiej części

Widok z drogi do Rutki Tartak na Suwalski Park Krajobrazowy

Parki narodowe i krajobrazowe

Rezerwaty przyrody

Kurhan na terenie Cmentarzyska Jaćwingów w okolicy Suwałk
Jezioro Hańcza

Na Suwalszczyźnie znajduje się 21 rezerwatów przyrody: 10 w pow. augustowskim, 6 w pow. sejneńskim, 4 w pow. suwalskim i 1 na terenie Suwałk.

Miasta

Suwałki, ul. T. Noniewicza
Olita, kościół św. Kazimierza
Mariampol, park i kościół św. Wincentego

Lista miast Suwalszczyzny:

miasto populacja
(2014) 		państwo jednostka administracyjna
1. Suwałki 69 239 Polska Województwo podlaskie
2. Olita[a] 56 364 Litwa Okręg olicki
3. Mariampol 39 542 Litwa Okręg mariampolski
4. Augustów[b] 30 616 Polska Województwo podlaskie
5. Godlewo 13 500 Litwa Okręg kowieński
6. Wyłkowyszki 12 931 Litwa Okręg mariampolski
7. Preny[a] 10 984 Litwa Okręg kowieński
8. Kozłowa Ruda 7 162 Litwa Okręg mariampolski
9. Szaki 6 511 Litwa Okręg mariampolski
10. Kibarty 6 209 Litwa Okręg mariampolski
11. Sejny 5 636 Polska Województwo podlaskie
12. Kalwaria 5 013 Litwa Okręg mariampolski
13. Łoździeje 4 811 Litwa Okręg olicki
14. Lipsk 2 428 Polska Województwo podlaskie
15. Ażarele 2 014 Litwa Okręg kowieński
16. Giełgudyszki 1 936 Litwa Okręg mariampolski
17. Władysławów 1 916 Litwa Okręg mariampolski
18. Simno 1 844 Litwa Okręg olicki
19. Wiejsieje 1 592 Litwa Okręg olicki
20. Wierzbołów 1 250 Litwa Okręg mariampolski

Dawne miasta na dzisiejszej polskiej Suwalszczyźnie: Bakałarzewo, Berżniki, Filipów, Jeleniewo, Krasnopol, Przerośl, Puńsk, Raczki, Szczebra, Sztabin, Wiżajny.

Galeria

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ a b Większa, lewobrzeżna część miasta, leży w granicach Suwalszczyzny.
  2. ↑ Historyczne centrum miasta przynależy do Podlasia.

Przypisy

  1. ↑ Witamy na Suwalszczyźnie. Suwalszczyzna Kraina jak Baśń. [dostęp 2011-06-28].
  2. ↑ Suwalszczyzna - Region dziś. Dialekty i gwary polskie. Kompendium internetowe pod red. Haliny Karaś. [dostęp 2012-05-12].
  3. ↑ Suwalszczyzna - Informacje ogólne. Onet. Podróże. [dostęp 2012-05-12].
  4. ↑ a b Adam Zubek: To nie Mazury. Polityka.pl. [dostęp 2012-05-01].
  5. ↑ Powierzchnia i ludność w 2010. Stan w dniu 31 XII. Urząd Statystyczny w Białymstoku. [dostęp 2012-05-05].
  6. ↑ Jerzy Wiśniewski: Dzieje osadnictwa w powiecie augustowskim od XV do końca XVIII wieku. W: Studia i materiały do dziejów Pojezierza Augustowskiego. Białystok: Białostockie Towarzystwo Naukowe, 1967, s. 14-15.
  7. ↑ Dziennik Praw. Numer Drugi. W: Dziennik Praw od Nru 1 do Nru 12. Warszawa: 1810, s. 22-25.
  8. ↑ Dziennik Praw Królestwa Polskiego, nr 2. T. 1. Warszawa: 1816, s. 115-120.
  9. ↑ Dziennik Praw Królestwa Polskiego, nr 70. T. 20. Warszawa: 1837, s. 413-417.
  10. ↑ Dziennik Praw Królestwa Polskiego, nr 219. T. 66. Warszawa: 1866, s. 119, 193.
  11. ↑ Józef Majewski. Dzieje parafii Wigry w latach 1800-1946. „Studia Ełckie”. 1, s. 240-241, 1999. 
  12. ↑ Wojciech Guzewicz. Z dziejów diecezji ełckiej 1992-2007. „Studia Ełckie”. 10, s. 165, 2008. 
  13. ↑ Tadeusz Radziwonowicz. Suwalszczyzna w latach I wojny światowej. Wielkie operacje militarne 1914-1915. „Białostocczyzna”. 4, s. 42-50, 1993. 
  14. ↑ Tadeusz Radziwonowicz. Suwalszczyzna w okresie I wojny światowej. Okupacja niemiecka 1915-1918. „Białostocczyzna”. 2, s. 18-25, 1995. 
  15. ↑ Tadeusz Mańczuk. Suwalszczyzna w latach 1918-1920. „Białostocczyzna”. 4, s. 50-58, 1993. 
  16. ↑ Bank Danych Lokalnych. Główny Urząd Statystyczny.

Linki zewnętrzne

Regiony etnograficzne Litwy

Litwa

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Suwalszczyzna&oldid=52967830”