Łuk triumfalny

Łuk triumfalny (łac. fornix, arcus, arcus triumphalis) – budowla w kształcie monumentalnej, wolno stojącej bramy, stawiana dla upamiętnienia ważnej osoby lub uczczenia ważnego wydarzenia, zwykle zwycięstwa militarnego. Pierwsze łuki triumfalne powstawały w starożytnym Rzymie, później budowle tego typu wznoszono w innych krajach i epokach historycznych.

Historia

Geneza

W miastach rzymskich były to budowle reprezentacyjne, będące wynalazkiem italskim, wcześniej nieznane cywilizacji helleńskiej. Geneza ich łączy się z religijnym obrzędem triumfu, gdy zwycięski wódz i jego wojsko wkraczając do miasta po złożeniu ofiar, rytualnie przekraczali jego uświęconą granicę – pomoerium. Służyła temu umyślnie wzniesiona brama, po której przejściu dalszy przemarsz przybierał charakter pochodu triumfalnego. U Rzymian początki tych budowli odnosi się do II wieku p.n.e.^[1] (poprzedzały je ozdobne bramy budowane przez Etrusków^[2]), a pod koniec okresu republiki główne forum Rzymu (Forum Romanum) zabudowane było wieloma łukami. Najstarszym był łuk Fabiusza wzniesiony dla upamiętnienia zwycięstwa nad celtyckimi Allobrogami w 121 p.n.e. Z 29 p.n.e. pochodził łuk Augusta dedykowany Oktawianowi po zwycięstwie pod Akcjum, kolejnym był łuk Tyberiusza z 19 n.e. i od epoki Augusta budowle te stają się popularne również w rzymskich miastach prowincjonalnych, m.in. w Galii^[3]^[1].

Architektura

Zwykle łuki triumfalne budowano jako konstrukcje stałe i niektóre z nich przetrwały stulecia, część z nich natomiast była prowizorycznymi konstrukcjami stawianymi jednorazowo dla uczczenia ważnego wydarzenia. Pierwsze bramy stawiano na podwyższeniu z bloków o graniastym kształcie, nad nim kształtowano otwór przejazdowy. Triumfalne łuki wykonywane były z kamienia ciosowego w kształcie arkadowym jako konstrukcje jedno-, dwu- lub trójprzęsłowe. Filary zdobiono półkolumnami lub wtopionymi częściowo w filar kolumnami, stawianymi na piedestałach podkreślających wysokość budowli, w ozdobnym, często w korynckim stylu. Wyraźnie zaakcentowane łuki przejazdów opierano na ozdobnych impostach. Belkowanie wieńczyła attyka. Wolne pola wypełniano reliefami, napisami mówiącymi o przyczynach powstania tego łuku. Na szczycie umieszczano kwadrygę z posągiem osoby, na cześć której wzniesiono ten łuk.

Przykłady łuków triumfalnych

Starożytne

w Rzymie

Łuk Augusta – niezachowany
Łuk Tyberiusza (15 lub 16) – niezachowany
Łuk Klaudiusza – niezachowany
Łuk Tytusa z 81 n.e.
Łuk Hadriana – niezachowany
Łuk Septymiusza Sewera z 203 r.
Łuk Konstantyna Wielkiego z 312–315 r.

Na obszarze imperium rzymskiego w

Italii

Fano (Fanum) – łuk triumfalny Oktawiana Augusta z I wieku p.n.e. – nad Via Flaminia pomiędzy Rzymem a Rimini
Rimini (Ariminum) – łuk triumfalny Augusta kończący Via Flaminia, z I wieku p.n.e. (właśc. brama miejska)
Susa (Segusium) – łuk Augusta z pocz. I w. p.n.e.
Aosta (Augusta Salassorum) – łuk triumfalny Augusta z I w. p.n.e.
Ankona (Acona) – łuk triumfalny Trajana z II wieku n.e.
Arosa – łuk triumfalny św. Arosy z VIII wieku?^{[potrzebny przypis]}
Benewent (Beneventum) – łuk triumfalny Trajana z II wieku
Carsulae – łuk Trajana na Via Flaminia
Werona – łuk Gawiuszów na Via Postumia z I wieku n.e.

Galii

Orange – łuk Tyberiusza z I w.
Saint-Rémy-de-Provence – łuk w ruinach Glanum
Reims – łuk triumfalny Wrota Marsa z III lub IV wieku

Iberii

Alcántara – łuk Trajana na moście z czasów Juliusza Cezara. Na nim tablice Karola V i Izabeli II
Bera koło Tarraco – łuk Lucjusza Licyniusza Sury (konsul i legat cesarski) – I wiek p.n.e.

Grecji

Ateny – łuk triumfalny Hadriana
Saloniki – łuk triumfalny Galeriusza

Afryce Północnej

Trypolis – obecnie Libia, łuk Marka Aureliusza z II w.
Timgad (Timkad, Thamugadi) – łuk Trajana III w.
Tibissa – łuk triumfalny Karakalli III w.
łuk Septymiusza Sewera w Leptis Magna w Trypolitanii z 203 r., wzniesiony przez Septymiusza Sewera w jego rodzinnym mieście

Azji Mniejszej

Antalya – brama (łuk) Hadriana II w.
Patara – łuk Mettiusa (zarządcy Licji)

Lewancie

Latakia (Al-Lazikijja) – obecna Syria, łuk triumfalny Septymiusza Sewera.
Bosra – obecna Syria I w.
Palmira – obecna Syria III w.

Nowożytne

Państwo	Miasto	Nazwa	Data powstania	Upamiętnienie
Francja	Paryż	Arc du Carrousel	1806	dyplomatyczne zwycięstwa Napoleona, m.in. bitwę pod Austerlitz, poddanie Ulm, pokój w Preszburgu i traktaty tylżyckie^[4]
Francja	Paryż	Łuk Triumfalny (Arc de Triomphe)	1837	walczących i poległych za Francję w czasie wojen rewolucji francuskiej i wojen napoleońskich
Gambia	Bandżul	Arch 22	1996	Gambijski zamach stanu w 1994 roku^[5]
Hiszpania	Grenada	Puerta de las Granadas	1536^[6]	ślub Karola V Habsburga z Izabelą Portugalską
Hiszpania	Madryt	Puerta de Toledo	1827
Hiszpania	Barcelona	Łuk Triumfalny w Barcelonie (Arc de Triomf)	1888	Powstał na Wystawę Światową 1888^[7]
Korea Północna	Pjongjang	Łuk triumfalny w Pjongjangu	1982	Postawiony został na cześć Kim Ir Sena za jego wkład w wyzwolenie Korei z rąk Japończyków (zgodnie z oficjalną historią KRLD)^[8]
Laos	Wientian	Patuxai	1957–1968
Malta	Żebbuġ	Łuk De Rohana	1798	Nadanie praw miejskich miastu (Città Rohan) przez Emmanuel de Rohan-Polduc, Wielki Mistrz Zakonu św. Jana (dekretem z 21 czerwca 1777)^[9]
Malta	Żabbar	Brama Hompescha	1801	Nadanie praw miejskich miastu (Città Hompesch) przez Ferdinand von Hompesch zu Bolheim, Wielki Mistrz Zakonu św. Jana (14 września 1797)^[10]
Malta	Santa Venera	Łuk Wignacourta	1615 (przebudowana w 2015)
Niemcy	Berlin	Brama Brandenburska	1791	upamiętnienie Fryderyka II Wielkiego
Niemcy	Monachium	Siegestor	1843–1850
Niemcy	Poczdam	Triumphtor	1850-51
Niemcy	Moguncja	Dativius Victor	III w. n.e. (odbudowany w 1978–1981)	Ku czci Jowisza
Polska	Ślesin	Łuk Napoleona	1811^[11]^[12] lub 1812^[13]	ku czci Napoleona Bonapartego^[11]
Polska	Jabłonna	Łuk triumfalny w Jabłonnie	1837^[14]	upamiętnienie księcia Józefa Poniatowskiego^[15]
Rosja	Petersburg	Brama Narwska	1834	Ku czci rosyjskich pułków gwardii i ich udziału w wojnach z napoleońską Francją
Rumunia	Bukareszt	Arcul de Triumf	1936	Poświęcony jest wszystkim żołnierzom walczącym w barwach Rumunii
Ukraina	Kamieniec Podolski	Łuk Triumfalny króla Stanisława Augusta	1781	Łuk ku czci króla Stanisława Augusta Poniatowskiego
Ukraina	Nowogród Siewierski	Łuk Katarzyny Wielkiej (Тріумфальна брама в Новгороді-Сіверському)	1786	Na cześć Katarzyny II
Ukraina	Lwów	Pomnik Chwały	1921-1939	Na część polskich obrońców miasta Lwowa i Małopolski Wschodniej
Węgry	Vác	Łuk triumfalny w Vác (Váci diadalív)	1764	łuk z okazji przyjazdu cesarzowej Marii Teresy
Włochy	Neapol	Łuk w Castel Nuovo (Arco trionfale del Castel Nuovo)	1446-1458^[16]	Upamiętnienie triumfalnego wejścia króla Ferdynanda I do Neapolu w 1443
Włochy	Mediolan	Arco della Pace	1815	Pokój w Europie po Kongresie wiedeńskim

Ponadto w formie łuków triumfalnych w XVI-XIX wieku wznoszono bramy miejskie (np. w Gdańsku, Zamościu, Weronie, Antwerpii, Paryżu – Porte Saint-Denis w XVII wieku i Porte Saint-Martin).

Zobacz też

tetrapylon

Przypisy

↑ ^a ^b Pierre Grimal: Miasta rzymskie. Warszawa: PWN, 1970, s. 106.
↑ Margaret AnnM.A. Zaho Margaret AnnM.A., Imago Triumphalis. The Function and Significance of Triumphal Imagery for Renaissance Italian Rulers, New York: P. Lang, 2004, s. 18, ISBN 0-8204-6235-7, OCLC 50745172 .
↑ Jean-Claude Fredouille: Słownik cywilizacji rzymskiej. Katowice: „Książnica”, 1996, s. 162.
↑ Arc du Carrousel w Paryżu. Paryż.pl. [dostęp 2019-11-26]. (pol.).
↑ Arch 22, Banjul. Access Gambia. [dostęp 2019-11-26]. (ang.).
↑ The Alhambra and Generalife: Pomegranates Gate. Cicerone Granada. [dostęp 2019-11-26]. (ang.).
↑ Lluis Bosch Pascual: Modernisme and the 1888 Universal Exposition of Barcelona. [w:] Historical Lab 1 Bruxelles-Brussels, 22 October 2005-12-19 [on-line]. Reseau Art Noveau Network, 22.10.2005. s. 6. [dostęp 2019-12-01]. (ang.).
↑ Guide to Pyongyang, The People’s Korea [dostęp 2022-09-01] [zarchiwizowane z adresu 2008-09-27] .
↑ Zammit 1992 ↓, s. 469-470.
↑ Zammit 1992 ↓, s. 513–514.
↑ ^a ^b Kwiatek 2006 ↓, s. 461.
↑ Łęcki 1996 ↓, s. 403.
↑ Maluśkiewicz 1980 ↓, s. 94.
↑ Pałac w Jabłonnie XVIII-wieczny zespół pałacowo-parkowy. Polska Akademia Nauk, Dom zjazdów i konferencji w Jabłonnie. [dostęp 2019-12-01]. (pol.).
↑ Piotr Łopatkiewicz: Łuk triumfalny w Jabłonnej. Napoleon.org. [dostęp 2019-12-01]. (pol.).
↑ Alina Payne: Dalmatia and the Mediterranean: Portable Archaeology and the Poetics of Influence. Leiden, Boston: Brill, 2014, s. 433. ISBN 978-90-04-26386-4.

Bibliografia

Vincent Zammit: Il-Gran Mastri – Ġabra ta' Tagħrif dwar l-Istorja ta' Malta fi Żmienhom – It-Tieni Volum 1680–1798. Valletta: Valletta Publishing & Promotion Co. Ltd., 1992. (malt.).
Jerzy Kwiatek: Polska – Urokliwy świat małych miasteczek. Wyd. 3. Warszawa: Sport i Turystyka MUZA SA, 2006, s. 461, 464. ISBN 83-7319-993-4.
Włodzimierz Łęcki: Wielkopolska. Warszawa: Sport i Turystyka, 1996, s. 403. ISBN 83-7079-589-7.
Piotr Maluśkiewicz: Województwo konińskie. Poznań: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1980, s. 94-95.

[grimal-1] Pierre Grimal: Miasta rzymskie. Warszawa: PWN, 1970, s. 106.

[2] Margaret AnnM.A. Zaho Margaret AnnM.A., Imago Triumphalis. The Function and Significance of Triumphal Imagery for Renaissance Italian Rulers, New York: P. Lang, 2004, s. 18, ISBN 0-8204-6235-7, OCLC 50745172 .

[3] Jean-Claude Fredouille: Słownik cywilizacji rzymskiej. Katowice: „Książnica”, 1996, s. 162.

[4] Arc du Carrousel w Paryżu. Paryż.pl. [dostęp 2019-11-26]. (pol.).

[5] Arch 22, Banjul. Access Gambia. [dostęp 2019-11-26]. (ang.).

[6] The Alhambra and Generalife: Pomegranates Gate. Cicerone Granada. [dostęp 2019-11-26]. (ang.).

[7] Lluis Bosch Pascual: Modernisme and the 1888 Universal Exposition of Barcelona. [w:] Historical Lab 1 Bruxelles-Brussels, 22 October 2005-12-19 [on-line]. Reseau Art Noveau Network, 22.10.2005. s. 6. [dostęp 2019-12-01]. (ang.).

[8] Guide to Pyongyang, The People’s Korea [dostęp 2022-09-01] [zarchiwizowane z adresu 2008-09-27] .

[CITEREFZammit1992469-470-9] Zammit 1992 ↓, s. 469-470.

[CITEREFZammit1992513–514-10] Zammit 1992 ↓, s. 513–514.

[CITEREFKwiatek2006461-11] Kwiatek 2006 ↓, s. 461.

[CITEREFŁęcki1996403-12] Łęcki 1996 ↓, s. 403.

[CITEREFMaluśkiewicz198094-13] Maluśkiewicz 1980 ↓, s. 94.

[14] Pałac w Jabłonnie XVIII-wieczny zespół pałacowo-parkowy. Polska Akademia Nauk, Dom zjazdów i konferencji w Jabłonnie. [dostęp 2019-12-01]. (pol.).

[15] Piotr Łopatkiewicz: Łuk triumfalny w Jabłonnej. Napoleon.org. [dostęp 2019-12-01]. (pol.).

[16] Alina Payne: Dalmatia and the Mediterranean: Portable Archaeology and the Poetics of Influence. Leiden, Boston: Brill, 2014, s. 433. ISBN 978-90-04-26386-4.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]