Ciołek (herb szlachecki)

Ciołek
	; Herb Ciołek
Typ herbu	szlachecki
Zawołanie	Biała, Ciołek
Alternatywne nazwy	Biała, Bos, Czolkowye, Czyolka, Taurum, Taurus, Thauri, Wolu, Vitulum, Vitulus, Taurorum
Pierwsza wzmianka	1279 (pieczęć),; 14 lutego 1325 (zapis)
	Multimedia w Wikimedia Commons

Ciołek – polski herb szlachecki, noszący zawołania Biała, Ciołek^[4]. Wzmiankowany w najstarszym zachowanym do dziś polskim herbarzu, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, spisanym przez historyka Jana Długosza w latach 1464–1480^[3]. Ciołek jest jednym z 47 herbów adoptowanych przez bojarów litewskich na mocy unii horodelskiej z 1413 roku^[5].

Herb występował głównie wśród rodzin osiadłych w ziemi sandomierskiej, na Kujawach i w Wielkopolsce^[4]. Spośród najbardziej znanych rodów pieczętujących się herbem Ciołek, należy wymienić Poniatowskich^[6] i Zielińskich^[7].

Ciołka używał też Stanisław II August^[8].

Opis herbu

Opis historyczny

Jan Długosz (1415–1480) blazonuje herb i opisuje herbownych następująco^[3]:

Taurorum, Taurum rubeum in albo campo defert. Genus Almanicum, viri robusti, sed ad violenciam et impietatem proni.

Jan Długosz, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae

Po przetłumaczeniu:

Ciołek, byka czerwonego w polu białym noszą. Rodzina niemiecka, tędzy ludzie, ale skłonni do przemocy i bezbożności.

Jan Długosz, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae

Kasper Niesiecki, podając się na dzieła historyczne min. Szymona Okolskiego, Wacława Potockiego i Marcina Bielskiego, opisuje herb^[9]:

Jest Ciołek czerwony w białym polu, z rogami, w prawą tarczy głową i całym sobą obrócony: nad hełmem i koroną połowa tegoż Ciołka w prawą tarczy z korony wyskakującego.

Kasper Niesiecki, Herbarz Polski, T. VII

Opis współczesny

Opis skonstruowany współcześnie brzmi następująco^[a]:

Na tarczy w polu srebrnym ciołek stojący czerwony.

W klejnocie pół ciołka wspiętego.

Labry herbowe czerwone, podbite srebrem.

Geneza

Najwcześniejsze wzmianki

Najstarszym znanym nam przedstawicielem rodu Ciołków był komes Gosław z Drzewicy (województwo łódzkie) zmarły w 1251 r. Drzewnica, gniazdo rodowe Ciołków Drzewnickich, była we władaniu tego rodu przez ponad 500 lat. Dzięki Spominkom o Ciołkach napisanych przez kasztelana małogoskiego Adama Drzewickiego herbu Ciołek z Drzewicy (zm. 6 maja 1534) znamy potomków Gosława: Wojciech syn Gosława (zm. 1321), Mikołaj syn Wojciecha (zm. 1339), Andrzej syn Mikołaja (zm. 1385), Bogusław syn Andrzeja (zm. 1414), Jakub syn Bogusława, dziad Adama Drzewieckiego kasztelana małogoskiego^{[potrzebny przypis]}.

Najwcześniejsze użycie heraldycznego Ciołka, niezwiązane jednakże z nazwą heraldycznego rodu Ciołek, na terenach Polski zostało znalezione na Śląsku na pieczęci Henryka z Wizenburga (Henricus de Wisenburgh) pochodzącej z 1279^[10]. Obszerna dyskusja nad uznaniem Henryka z Wizenburga za protoplastę heraldycznego rodu Ciołków na terenie Polski została przeprowadzona przez Jardetzky’ego^[11].

Najwcześniejszy dokument odnoszący się do herbu Ciołek został wydany przez komesa – comes Thomas dictus Ciołek heres ville de Bogucicz pochodzący z 14 lutego 1325 i potwierdzonego tego samego dnia przez króla Władysława Łokietka (Wladislaus dei gracja Rex polonie) w Chęcinach^[12]^[b].

Znane są wizerunki pieczętne z roku 1385 i 1401^[13].

Podczas unii horodelskiej doszło do adoptowania Jana Ewilda, bojara litewskiego, do herbu Ciołek. Swą pieczęć przytłoczył do aktu unii Stanisław z Brezecza (Stanislaus de Brezecz)^[14]. Z tego samego okresu pochodzi herb z modlitewnika Stanisława Ciołka, biskupa poznańskiego, datowanego na 1430^[15].

Najwcześniejsze lokalne źródło heraldyczne wymieniające ten herb to wspomniane już wcześniej Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, datowane na lata 1464–1480. Autorem tego dzieła jest polski historyk, Jan Długosz^[3].

Etymologia

Od nazwy osobowej Ciołek (według staropolskiego słownika nazw osobowych) lub w wypadku wtórnego nawiązania możliwe też od apelatywu ciołek (łac. taurus; „byk, wół”). Apelatyw ciołek i wół i ich łacińskie odpowiedniki, takie jak: taurus, bos, vitulus, znajdują się w opisach herbu na przestrzeni wieku. Przybranie ciołka do tarczy herbowej było wtórne w stosunku do nazwy rodu^[2].

Herbowni

Z tym tematem związana jest kategoria: Ciołkowie.

Lista Tadeusza Gajla

Lista herbownych w artykule sporządzona została na podstawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania genealogiczne.

Pełna lista herbownych nie jest dziś możliwa do odtworzenia, także ze względu na zniszczenie i zaginięcie wielu akt i dokumentów w czasie II wojny światowej (m.in. w czasie powstania warszawskiego w 1944 spłonęło ponad 90% zasobu Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie przechowywana była większość dokumentów staropolskich)^[16]. Lista nazwisk znajdująca się w artykule pochodzi z Herbarza polskiego, Tadeusza Gajla^[17] (181 nazwisk^[18]). Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać, że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Ciołek. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę. Jest to jednakże dotychczas najpełniejsza lista herbownych, uzupełniana ciągle przez autora przy kolejnych wydaniach Herbarza. Tadeusz Gajl wymienia następujące nazwiska uprawnionych do używania herbu Ciołek^[18]:

Aksamitowski,

Bielański, Bielawski, Bieliński, Borkowski, Brzeski, Bzicki,

Cetys, Chabdziński, Chądzeński, Chądzyński, Chebdziński, Chędziński, Chodźko, Chudzewski, Cichoborski, Cielątko, Ciołek, Ciołkiewicz, Ciołkowicz, Ciszkiewicz, Czarnołoski, Czarnołuski, Czuszułowicz,

Dobroniecki, Dobrynicki, Dobryniecki, Dobryniewski, Dobrzyniecki, Dobszewicz, Drzewicki, Drzewiecki, Dulewicz,

Ewil, Ewild, Eynild,

Fiebron, Fyebron,

Gałajski, Gawianowski, Gerłachowski, Gierlachowski, Gierłach, Gierłachowski, Głuski, Głuszewicz, Głuszkiewicz, Głuszkowicz, Gnoiński, Gnojeński, Gorczyczewski, Goryszewski, Gościejewski, Gościejowski, Górecki, Gułowski, Gumkowski, Gutanowski, Gutowski,

Hutowicz,

Jarogoszka, Jarosławski, Jasiewski, Jaszewski, Jazgarski, Jazgarzewski, Jazgorzewski, Jeżowski,

Kajsza, Kaliski, Kalisz, Kędzierzawski, Klausgielowicz, Klawsgiełowicz, Kodziewicz, Komarowicz, Komarowski, Komorowski, Konarzewski, Kopowski, Korwecki, Korycki, Kossowski, Koszewski, Koszowski, Koszyłowicz, Kromolicki, Krzytowicz, Kuczyński,

Leżański, Leżeński, Leżyński, Lipowiec, Lipowiecki, Lipowski,

Maciejewski, Maciejowski, Malinowski, Mączewski, Michajłowicz, Mielecki, Milecki, Milęcki, Modliszewski, Mordas, Mosiński, Muświc,

Nowosza,

Orzechowski, Osiemborowski, Ostrołęcki, Ostrowski, Oszczepalski,

Pawłowski, Pijanowski, Pilecki, Piotrowski, Podfilipski, Podrzecki, Podstolski, Poniatowski, Poświński, Powiełowski, Powsiński, Powsłowski, Poznański, Pożarzyński, Pusłowski,

Rachowski, Regulski, Rodewicz, Rogewicz, Roszewski, Roszczewski, Rożniszewski, Rusiński,

Sablicki, Sadurski, Siekierka, Siekierko, Snarski, Sobieński, Starski, Szablicki,

Świderski, Świrski,

Tarnowski, Tetewczyński,

Wigand, Winkszna, Winkszno, Wiszniowski, Wiśniewski, Witelius, Włost, Włostowski, Wolczyński, Wołczyński, Woźnicki, Wrzescz, Wrzeszcz, Wrzeszczowski, Wyleziński,

Zabowicz, Zakrzewski, Zaleski, Zalęcki, Załęcki, Zardecki, Zelechowski, Zielechowski, Zielichowski, Zieliński, Zozulski, Zuliński,

Żardecki, Żelechowski, Żeleński, Żelichowski, Żeliński, Żuliński, Żyliński

Tadeusz Gajl, Herbarz Polski

Pozostałe nazwiska

Kasper Niesiecki, w swoim herbarzu wspomina również o nazwiskach Cetys oraz Tur^[19].

Odmiany

Odmiany herbu Ciołek

Odmiany arystokratyczne herbu Ciołek

Galeria

Herb Ciołek i Gryf nad wejściem do Kościoła w Drzewicy
Kielich Stanisława Poniatowskiego z herbem Ciołek
Barbara Kwilecka wraz z czterema herbami. Wśród nich Ciołek

Zobacz też

Uwagi

↑ Opis współczesny jest skonstruowany zgodnie z obecnymi zasadami heraldyki. Zobacz: Blazonowanie.
↑ Autentyczność tego dokumentu nie budzi zastrzeżeń, lecz niefortunnie pieczęć z pierwszego dokumentu zaginęła i nie jest pewne czy komes Thomas – potwierdzony Ciołek – złożył pieczęć Ciołka.

Przypisy

↑ Juliusz KarolJ.K. Ostrowski Juliusz KarolJ.K., Księga herbowa rodów polskich, Księgarnia Antykwarska B. Bolcewicza, 1906, s. 388 [dostęp 2021-04-03] .
↑ ^a ^b AleksandraA. Cieślikowa AleksandraA., KazimierzK. Rymut KazimierzK., MariaM. Malec MariaM., Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Cz. 6, Nazwy heraldyczne, oprac. Maria Bobowska-Kowalska, Kraków: Instytut Języka Polskiego, 1995, s. 10, ISBN 83-85579-73-7 [dostęp 2021-06-17] .
↑ ^a ^b ^c ^d JanJ. Długosz JanJ., Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiego, wydał dr. Z. Celichowski, ZygmuntZ. Celichowski, Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 25 [dostęp 2021-06-14] (pol.).
↑ ^a ^b AlfredA. Znamierowski AlfredA., Herbarz rodowy, Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 96, ISBN 83-7391-166-9 .
↑ WładysławW. Semkowicz WładysławW. (red.), Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie., t. IX, Kraków: Towarzystwo Heraldyczne we Lwowie, 1930, s. 254 .
↑ KasperK. Niesiecki KasperK., Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan NepomucenJ.N. Bobrowicz, t. VII, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1841, s. 375-380 [dostęp 2021-05-22] .
↑ KasperK. Niesiecki KasperK., Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan NepomucenJ.N. Bobrowicz, t. X, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1845, s. 499-504 [dostęp 2021-05-22] .
↑ Jerzy Michalski: Stanisław August Poniatowski. W: Polski Słownik Biograficzny. T. XLI/4. Warszawa–Kraków: 2002, s. 612–640.
↑ KasperK. Niesiecki KasperK., Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan NepomucenJ.N. Bobrowicz, t. III, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839, s. 135-148 [dostęp 2021-05-22] .
↑ Pfotenhauer P. Die Schlesischen Siegel 1250 bis 1300, Breslau. 1879, T.B. II #16
↑ Oleg Jardetzky: The Ciolek of Poland. Graz/Austria: Akademische Druck-u. Verlagsanstalt, 1992, s. 244. ISBN 3-201-01583-0.
↑ FranciszekF. Piekosiński FranciszekF., Cathedralis ad S. Venceslaum Ecclesiae Cracoviensis diplomaticus codex, #134 et #135, Kraków: Akademia Umiejętności, 1874–1883 .
↑ Alfred Znamierowski: Herbarz rodowy. Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 96. ISBN 83-7391-166-9.
↑ (wg) Trillmich W. (ed.) 1962. Thietmari Merseburgensis Episcopi Chronicon VI:91.
↑ Archiwum diecezji Gnieznieńskiej #92
↑ Dzieje zasobu ↓, Linki zewnętrzne.
↑ Gajl 2007 ↓, Bibliografia.
↑ ^a ^b Gajl ↓, Linki zewnętrzne.
↑ Niesiecki 1839 ↓, s. 135–148.

Bibliografia

Jan Długosz: Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiego, wydał dr. Z. Celichowski. Zygmunt Celichowski. Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 27.
Bartosz Paprocki: Herby rycerstwa polskiego przez Bartosza Paprockiego zebrane i wydane r. p. 1584; wydanie Kazimierza Józefa Turowskiego. Kazimierz Józef Turowski. Kraków: Biblioteka Polska, 1584 & 1858, s. 1140.
Juliusz Ostrowski: Księga herbowa rodów polskich. Cz. II. Gł. skł.: Bolcewicz, 1906, s. 388.
TadeuszT. Gajl TadeuszT., Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku. Ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów, Gdańsk: L&L, 2007, s. 543, ISBN 978-83-60597-10-1, OCLC 233447252 .

Linki zewnętrzne

Tadeusz Gajl: Nazwiska. gajl.wielcy.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).
Dzieje zasobu. agad.gov.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).

[10] Opis współczesny jest skonstruowany zgodnie z obecnymi zasadami heraldyki. Zobacz: Blazonowanie.

[14] Autentyczność tego dokumentu nie budzi zastrzeżeń, lecz niefortunnie pieczęć z pierwszego dokumentu zaginęła i nie jest pewne czy komes Thomas – potwierdzony Ciołek – złożył pieczęć Ciołka.

[:02-1] Juliusz KarolJ.K. Ostrowski Juliusz KarolJ.K., Księga herbowa rodów polskich, Księgarnia Antykwarska B. Bolcewicza, 1906, s. 388 [dostęp 2021-04-03] .

[:2-2] AleksandraA. Cieślikowa AleksandraA., KazimierzK. Rymut KazimierzK., MariaM. Malec MariaM., Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Cz. 6, Nazwy heraldyczne, oprac. Maria Bobowska-Kowalska, Kraków: Instytut Języka Polskiego, 1995, s. 10, ISBN 83-85579-73-7 [dostęp 2021-06-17] .

[:022-3] JanJ. Długosz JanJ., Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiego, wydał dr. Z. Celichowski, ZygmuntZ. Celichowski, Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 25 [dostęp 2021-06-14] (pol.).

[Znamierowski2-4] AlfredA. Znamierowski AlfredA., Herbarz rodowy, Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 96, ISBN 83-7391-166-9 .

[:526-5] WładysławW. Semkowicz WładysławW. (red.), Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie., t. IX, Kraków: Towarzystwo Heraldyczne we Lwowie, 1930, s. 254 .

[6] KasperK. Niesiecki KasperK., Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan NepomucenJ.N. Bobrowicz, t. VII, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1841, s. 375-380 [dostęp 2021-05-22] .

[:032223-7] KasperK. Niesiecki KasperK., Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan NepomucenJ.N. Bobrowicz, t. X, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1845, s. 499-504 [dostęp 2021-05-22] .

[michalski-8] Jerzy Michalski: Stanisław August Poniatowski. W: Polski Słownik Biograficzny. T. XLI/4. Warszawa–Kraków: 2002, s. 612–640.

[9] KasperK. Niesiecki KasperK., Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan NepomucenJ.N. Bobrowicz, t. III, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839, s. 135-148 [dostęp 2021-05-22] .

[Pfotenhauer-11] Pfotenhauer P. Die Schlesischen Siegel 1250 bis 1300, Breslau. 1879, T.B. II #16

[12] Oleg Jardetzky: The Ciolek of Poland. Graz/Austria: Akademische Druck-u. Verlagsanstalt, 1992, s. 244. ISBN 3-201-01583-0.

[13] FranciszekF. Piekosiński FranciszekF., Cathedralis ad S. Venceslaum Ecclesiae Cracoviensis diplomaticus codex, #134 et #135, Kraków: Akademia Umiejętności, 1874–1883 .

[15] Alfred Znamierowski: Herbarz rodowy. Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 96. ISBN 83-7391-166-9.

[AU-16] (wg) Trillmich W. (ed.) 1962. Thietmari Merseburgensis Episcopi Chronicon VI:91.

[Gniezno-17] Archiwum diecezji Gnieznieńskiej #92

[CITEREFDzieje_zasobuLinki_zewnętrzne-18] Dzieje zasobu ↓, Linki zewnętrzne.

[CITEREFGajl2007Bibliografia-19] Gajl 2007 ↓, Bibliografia.

[CITEREFGajlLinki_zewnętrzne-20] Gajl ↓, Linki zewnętrzne.

[CITEREFNiesiecki1839135–148-21] Niesiecki 1839 ↓, s. 135–148.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[a]

[10]

[11]

[12]

[b]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

Odmiany książęce	Poniatowski Książę
Odmiany hrabiowskie	Komorowski Hrabia (Ciołek odmienny) Żeleński Hrabia
Odmiany	Ciołek II Ciołek odmienny (Sobol) Stefan Szadurski

Herby	szlachecki mieszczański chłopski własny państwowy miejski korporacji fantazyjne mówiący
Elementy herbu	tarcza herbowa godło (figury heraldyczne, mobilia herbowe) klejnot herbowy zawój (tortillon) korona heraldyczna korona rangowa hełm heraldyczny labry ostrew płaszcz heraldyczny trzymacze heraldyczne podpory heraldyczne postument heraldyczny order herbowy dewiza herbowa zawołanie
Oznaki godności	świeckie kościelne
Inne	herbarz rola herbowa herold blazonowanie szrafowanie tynktura krzyż heraldyczny totem kamon
Działy heraldyki	heraldyka francuska (heraldyka napoleońska) heraldyka polska (heraldyka kaszubska) heraldyka brytyjska (heraldyka angielska, heraldyka szkocka) heraldyka kościelna heraldyka szachowa heraldyka fantazyjna