Przejdź do zawartości

Dyḗus

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Niebo stepu środkowoazjatyckiego

*Dyḗus (dosł. „bóg jasnego nieba”), także *Dyḗus ph₂tḗr (dosł. „bóg-ojciec jasnego nieba”)[1][2] – zrekonstruowane imię boga dziennego nieba w mitologii praindoeuropejskiej. *Dyēus był jasnym niebem dnia, wyobrażano go sobie jako boską istotę oraz jako siedzibę bogów, *deywṓs. Kojarzony z rozległym, dziennym niebem i żyznymi deszczami, *Dyēus był często łączony z *Dʰéǵʰōm, Matką Ziemią, w relacji jedności i kontrastu.

Tak jak inne zrekonstruowane bóstwa, *Dyēus nie ma potwierdzenia w źródłach pisanych czy archeologii, lecz został zrekonstruowany na podstawie tradycji występujących w kulturach indoeuropejskich, takich jak: wedyjska, irańska, rzymska, grecka, frygijska, messapijska, tracka, iliryjska, albańska, hetycka czy bałtyjska[3][2].

Etymologia

[edytuj | edytuj kod]

Boskie imię *Dyēus pochodzi od korzenia *dyeu-, oznaczającego „dzienne niebo” lub „jasność dnia” (w przeciwieństwie do ciemności nocy), ostatecznie wywodzącego się z rdzenia *di lub *dei- („świecić, być jasnym”)[1][4]. Wyrazy bliskoznaczne w językach indoeuropejskich znaczeniowo obracają się wokół koncepcji „dnia”, „nieba” i „bóstwa” a fakt, że dzielą wspólny rdzeń *dyeu sugeruje, że *Dyēus był postacią boską związaną z jasnym, dziennym niebem[1][4].

Rdzeń *deynos („dzień”), interpretowany jako derywacja wsteczna rdzenia *deywós, ma pokrewne wyrazy bliskoznaczne w sanskrycie wedyjskim: divé-dive („dzień po dniu”), łacinie diēs („dzień”) oraz Dies (bogini, uosobienie dnia, odpowiedniczka greckiej Hemery), hetyckim siwat („dzień”), palajskim Tiyat- („Słońce, dzień”), starogreckim endios („południe”), staroormiańskim tiw (տիւ, „jasny dzień”), staroirlandzkim noenden („okres dziewięciu dni”), walijskim heddyw („dziś, dzisiaj”)[5][6], czy w słowiańskim Południca[7][8].

Grecka bogini Pandeia lub Pandia (Πανδεία, Πανδία, „cała jasność”) mogła być innym imieniem dla bogini księżyca Selene[9], lecz jej imię nadal zachowuje rdzeń *di-/*dei- „świecić, być jasnym”[10].

Epitety

[edytuj | edytuj kod]

Najczęstszym epitetem określającym *Dyēus'a jest „ojciec” (*ph₂tḗr). Określenie „Ojciec Dyēus” zachowało się w wedyjskim Dyáuṣ Pitṛ́, greckim Zeus Patēr, illiryjskim Dei-pátrous, łacińskim Jupiter (*Djous patēr), nawet w postaci „tato, tata” w scytyjskim Papaios dla Zeusa, lub palajskim wyrażeniu Tiyaz papaz[11]. Epitet *Ph₂tḗr Ǵenh₁-tōr („Ojciec Rodzic”) jest również poświadczony w wedyjskiej, irańskiej, greckiej i prawdopodobnie rzymskiej tradycji[12].

*Dyēus był Niebiem lub Dniem uważanym też za boską istotę, siedzibą bogów – Niebiosami[13]. Jako brama do bóstw i ojciec zarówno Boskich Bliźniąt, jak i bogini świtu (*H₂éwsōs), *Dyēus był czołowym bóstwem w panteonie praindoeuropejskim[14][15], prawdopodobnie nie był jednak ich władcą ani posiadaczem najwyższej władzy, jak Zeus i Jowisz[13].

Oprócz tego, że *Dyēus związany był z jasnym i rozległym niebem, związany był także z pochmurną pogodą, co poświadczone jest w wedyjskich i greckich formułach deszcz *Dyēus'a[16]. Mimo że kilku kontynuatorów *Dyēusa to bóstwa gromowładne, takie jak Zeus i Jowisz, uważa się, że jest to późny rozwój wyłączny dla tradycji śródziemnomorskich, prawdopodobnie wywodzący się z synkretyzmu z bóstwami Kananejczyków i praindoeuropejskiego boga *Perkwunos'a[17].

Ze względu na swoją niebiańską naturę, *Dyēus jest często opisywany jako „wszechwidzący” lub „z szeroką wizją” w mitach indoeuropejskich. Jednak jest mało prawdopodobne, że był on odpowiedzialny za nadzór nad sprawiedliwością i prawością, jak to było w przypadku Zeusa lub Indyjsko-Irańskiego duetu Mitra-Waruna, ale mógł uczestniczyć jako świadek przysięgi i traktatów[18]. Praindouropejczycy wizualizowali również słońce jako „lampę *Dyēus'a” lub „oko *Dyēus'a”, widziane w różnych tradycjach: „lampa boga” w Medes Eurypidesa, „niebiańska świeca” w Beowulf, „ziemia pochodni Hattiego” (bogini słońca miasta Arinna) w modlitwie hetyckiej[19], Helios jako oko Zeusa[20][21], Hwar-khszaeta jako oko Ahura Mazdy, i słońce jako „oko Boże” w rumuńskim folklorze[22].

Małżonka

[edytuj | edytuj kod]

*Dyēus jest często łączony z *Dʰéǵʰōm, boginią Ziemi i opisywany jako jednoczący się z nią w celu zapewnienia wzrostu i utrzymania życia na Ziemi; Ziemia zachodzi w ciążę, gdy deszcz pada z nieba[23][15]. Kontrastem jest również relacja między Ojcem Niebem (*Dyēus Ph₂tḗr) a Matką Ziemią (*Dʰéǵʰōm Méhₐtēr): ta ostatnia jest przedstawiona jako rozległe i ciemne miejsce zamieszkania śmiertelników, położone poniżej jasnej siedziby bogów[24]. Według Jacksona, jako że bóg gromowładny często kojarzy się z zapładniającymi deszczami, *Dʰéǵʰōm może być bardziej odpowiednim partnerem *Perkwunos'a niż *Dyēus'a[25].

Podczas gdy *H₂éwsōs i Boskie Bliźnięta są ogólnie uważane za potomstwo samego *Dyēusa[26], niektórzy uczeni zaproponowali, aby małżonkę boga zrekonstruować jako *Diwōnā lub *Diuōneh₂[27][28], z Dione, żoną Zeusa, jako prawdopodobną kontynuatorką. To echo tematyczne pojawiać się może także w tradycji wedyjskiej, gdzie żona Indry, Indrani, wykazuje podobny zazdrosny i kłótliwy charakter pod wpływem prowokacji. Inną kontynuatorką może być Dia, śmiertelniczka, która zjednoczyła się z Zeusem w jednym z mitów. Historia ta kończy się stworzeniem centaurów ze związku męża Dia, Iksjona, z Herą, żoną Zeusa[26]. Inne imię żeńskie wywodzące się od *Dyeus'a można znaleźć w mykeńskiej Diwii, poświadczonej w drugiej połowie drugiego tysiąclecia p.n.e. i która prawdopodobnie przetrwała w pamfilskim dialekcie Azji Mniejszej[29][30][31]. Rekonstrukcja opiera się jednak tylko na tradycji greckiej – i w mniejszym stopniu na tradycji wedyckiej – i dlatego nie jest pewna[26].

Mallory i Adams uważają, że mimo iż żeńskie boginie (Hera, Juno, Frigg, Śakti) mają wspólny związek z małżeństwem i płodnością, to „funkcje te są zbyt ogólne, by można było założyć, że istniała odrębna praindoeuropejska bogini-żona, a wiele z tych żon stanowi prawdopodobnie asymilację wcześniejszych bogiń, które mogły nie mieć nic wspólnego z małżeństwem”[32].

Świadectwa

[edytuj | edytuj kod]
Głowa Zeusa w wieńcu laurowym, 360–340 r. p.n.e.

Bezpośrednio od „bóg”

[edytuj | edytuj kod]

Epitet „Ojciec Niebo”

[edytuj | edytuj kod]
Rzymski bóg Jowisz (Iovis-pater), 1811.

W niektórych tradycjach zastąpiono epitet *ph₂ter słowem dziecięcym tata, tatuś:

Ślady w innych tradycjach są mniej pewne:

  • Hetycki: attas Isanus – „Ojciec Bóg-słońce”, imię boga nieba zostało zastąpione bogiem słońca zapożyczonego od Hatytów, ale oryginalna struktura formuły pozostała nienaruszona[14]
  • Łotewski: Debess tēvs – „Ojciec Nieba”[2]
  • Staronodyjski: Óðinn Alföðr – „Odyn Wszechojciec” lub „Odyn Ojciec Wszystkich”[67][68]
  • Rosyjski: Stribog (Стрибог) – „Bóg Ojciec”[2]
  • Albański: Zot – „Pan” lub „Bóg”, epitet Zojza, Boga Nieba (na ogół uważa się, że pochodzi z praalbańskiego *dźie̅ů a(t)t- „niebiański ojciec”[57][69][70][71], jednakże zaproponowano też rekonstrukcję *w(i)tš- pati- „pan domu”)[72][73]

Od „Niebiański”

[edytuj | edytuj kod]
Germański bóg Týr, 1895.

Ślady w innych tradycjach są mniej pewne:

Inne pokrewne wywodzące się od słowa *diwyós (*dyeu „niebo” + yós, przyrostek tematyczny) są poświadczone w następujących tradycjach:[112]

Wpływy

[edytuj | edytuj kod]

W miarę ewolucji panteonów poszczególnych mitologii związanych z religią praindoeuropejską, atrybuty *Dyēus'a zdają się być redystrybuowane do innych bóstw. W mitologii greckiej i rzymskiej, *Dyēus był głównym bogiem, podczas gdy etymologiczny kontynuator *Dyēus'a w mitologii wedyjskiej stał się bogiem bardzo abstrakcyjnym, a jego pierwotna wyeksponowana pozycja nad innymi bóstwami w dużej mierze osłabła[14][3].

W pewnym momencie Prasłowianie, podobnie jak niektóre ludy irańskie po reformie zaratusztriańskiej, zdemonizowały słowiańskiego kontynuatora *Dyēus'a (porzucając jednocześnie to słowo w znaczeniu „niebo” (zachowując jednak słowo dzień) oraz porzucając imiona innych bogów praindoeuropejskich, zastępując je nowymi imionami słowiańskimi lub irańskimi), jednocześnie nie zastępując go żadnym innym konkretnym bogiem, co nastąpiło w wyniku kontaktów kulturowych z ludami irańskimi w pierwszym tysiącleciu p.n.e. *Dyēus po demonizacji przez Słowian może mieć dwie kontynuacje: *divo („rzecz dziwna” → „cud”) i *divъ („demon”)[119]. Efektem tej demonizacji mogą być ogólnosłowiańskie demony np. dziwożona, czy dziw (diw) występujący w Słowie o wyprawie Igora[120][121]. Według niektórych badaczy przynajmniej część cech *Dyēus'a mógł przejąć Swaróg (Urbańczyk: Słońce Dadźbóg – ogień niebiański, Swarożyc – ogień ziemski, Swaróg – niebo, błyskawica)[122][123]. Helmold wspomina, że Słowianie mieli też wierzyć w boga w niebie, który zajmuje się tylko sprawami niebiańskimi i rozkazuje innym bogom[124].

W tradycjach nieindoeuropejskich

[edytuj | edytuj kod]

*deiwós zostało zapożyczone do różnych nieindoeuropejskich języków, np. estoński taevas lub fiński taivas, oba znaczące „niebo”, zapożyczone z języków bałtyjskich[1][125]. W mitologii tureckiej Tengri przedstawiany jest jako Ojciec Niebieski, a Mircea Eliade zauważa, że „morfologicznie i w ogólnym zarysie, religia indoeuropejska przypomina religię turko-tatarską – prymat Boga Niebieskiego, nieobecność lub niewielkie znaczenie bogiń, kult ognia itd.”[126].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. a b c d e f g h West 2007 ↓, s. 167.
  2. a b c d e f g Mallory i Adams 2006 ↓, s. 431.
  3. a b c d West 2007 ↓, s. 166–171.
  4. a b c d e f g h i j k l m n Mallory i Adams 2006 ↓, s. 408–409.
  5. West 2007 ↓, s. 167–168.
  6. de Vaan 2008 ↓, s. 170.
  7. Dixon-Kennedy 1998 ↓, s. 227.
  8. Máchal, Jan (1918). "Slavic Mythology". In L. H. Gray (ed.). The Mythology of all Races. III, Celtic and Slavic Mythology. Boston. p. 267.
  9. Robin Hard, H. J. Rose: The Routledge Handbook of Greek Mythology: Based on H.J. Rose's "Handbook of Greek Mythology". Routledge, 2004, s. 46. ISBN 978-0-415-18636-0. (ang.).
  10. Fairbanks, Arthur. The Mythology of Greece and Rome. New York: D. Appleton–Century Company. 1907. p. 162. Regarding the meaning of "Pandia", Kerenyi (Kerenyi, Karl. The Gods of the Greeks. Thames & Hudson. 1951), p. 197, says: '"the entirely shining" or the "entirely bright"— doubtless the brightness of nights of full moon.'
  11. a b c West 2007 ↓, s. 171.
  12. Jackson 2002 ↓, s. 71.
  13. a b West 2007 ↓, s. 168.
  14. a b c Mallory i Adams 1997 ↓, s. 230–231.
  15. a b Mallory i Adams 2006 ↓, s. 432.
  16. West 2007 ↓, s. 169.
  17. Miranda J. Green. Pagan Celtic Religion: Archaeology and Myth. „Transactions of the Honourable Society of the Cymmrodorion”, s. 13–28, 1990. 
  18. West 2007 ↓, s. 171–175.
  19. West 2007 ↓, s. 195.
  20. David Sick. Mit(h)ra(s) and the Myths of the Sun. „Numen”. 51 (4), s. 432–467, 2004. DOI: 10.1163/1568527042500140. ISSN 1568-5276. (ang.). 
  21. Ljuba Merlina Bortolani: Magical Hymns from Roman Egypt: A Study of Greek and Egyptian Traditions of Divinity. Cambridge University Press, 2016. ISBN 978-1-316-67327-0. (ang.).
  22. Doina Ionescu, Cristiana Dumitrache. The Sun Worship with the Romanians. „Romanian Astronomical Journal”. 22 (2), s. 155–166, 2012. Bibcode2012RoAJ...22..155I. 
  23. West 2007 ↓, s. 180–181, 191.
  24. West 2007 ↓, s. 178–179.
  25. Jackson 2002 ↓, s. 80–81.
  26. a b c West 2007 ↓, s. 192–193.
  27. George E. Dunkel. Vater Himmels Gattin. „Die Sprache”. 34, s. 1–26, 1988–1990. 
  28. Jackson 2002 ↓, s. 72–74.
  29. Ventris, Michael; Chadwick, John. Documents in Mycenaean Greek. Cambridge at the University Press. 1956. p. 125.
  30. Jan N. Bremmer: Gods of Ancient Greece: Identities and Transformations: Identities and Transformations. Jan N. Bremmer, Andrew Erskine. Edinburgh University Press, 2010. ISBN 978-0-7486-4289-2. (ang.).
  31. Skelton, Christina. Greek-Anatolian Language Contact and the Settlement of Pamphylia. Classical Antiquity. Vol. 36, Issue 1. The Regents of the University of California. 2017. pp. 104-105. ISSN 0278-6656
  32. Mallory i Adams 1997 ↓, s. 124.
  33. a b c Lubotsky, Alexander. "Indo-Aryan Inherited Lexicon". Indo-European Etymological Dictionary Project. Uniwersytet w Lejdzie. See entries dyáv- and devá- (online database).
  34. Hervey De Witt Griswold: The Religion of the Rigveda. H. Milford, Oxford University Press, 1923, s. 113. ISBN 978-8120807457. (ang.).
  35. a b c d e f de Vaan 2008 ↓, s. 315.
  36. a b Beekes 2009 ↓, s. 498–499.
  37. Angelos Chaniotis, Eftychia Stavrianopoulou. Epigraphic Bulletin for Greek Religion 1993-1994. „Kernos. Revue internationale et pluridisciplinaire de religion grecque antique”, s. 269, 1997. ISSN 0776-3824. (ang.). 
  38. Marguerite Yon. Le culte impérial à Salamine. „Cahiers du Centre d'Études Chypriotes”. 39 (1), s. 300, 2009. DOI: 10.3406/cchyp.2009.929. 
  39. Sabine Fourrier. Lieux de culte à Salamine à l'époque des royaumes. „Cahiers du Centre d'Études Chypriotes”. 45 (1), s. 216, 2015. DOI: 10.3406/cchyp.2015.1635. 
  40. Yon, Marguerite. La ville de Salamine. Fouilles françaises 1964-1974 / The town of Salamis. French excavations 1964-1974. In: Kinyras : L'Archéologie française à Chypre / French Archaeology in Cyprus Table ronde tenue à Lyon, 5-6 novembre 1991 / Symposium held in Lyons November 5th-6th 1991 Lyon : Maison de l'Orient et de la Méditerranée Jean Pouilloux, 1993. p. 145. (Travaux de la Maison de l'Orient, 22) www.persee.fr/doc/mom_0766-0510_1993_act_22_1_1796
  41. a b c d e f Wodtko, Irslinger i Schneider 2008 ↓, s. 70–71.
  42. West 2007 ↓, s. 166–167.
  43. Buck, Carl Darling. Comparative Grammar of Greek and Latin. Chicago, Illinois: The University of Chicago Press. 1933. p. 203.
  44. Witczak, Krzysztof T. (1999). "On the Indo-European origin of two Lusitanian theonyms (laebo and reve)". Emerita. 67 (1): p. 71. doi:10.3989/emerita.1999.v67.i1.185. ISSN 1988-8384.
  45. Watkins 1995 ↓, s. 214–216.
  46. Blanca María Prósper. The instrumental case in the thematic noun inflection of Continental Celtic. „Historische Sprachforschung / Historical Linguistics”. 124, s. 250–267, 2011. DOI: 10.13109/hisp.2011.124.1.250. ISSN 0935-3518. JSTOR: 41553575. 
  47. Stefan Weinstock. Two Archaic Inscriptions from Latium. „The Journal of Roman Studies”. 50 (1–2), s. 112–118, 1960. DOI: 10.2307/298293. ISSN 0075-4358. JSTOR: 298293. 
  48. Kloekhorst 2008 ↓, s. 766–767.
  49. a b c Kloekhorst 2008 ↓, s. 763.
  50. a b c d e f g h i j k l West 2007 ↓, s. 120.
  51. a b De Simone 2017 ↓, s. 1843.
  52. a b c West 2007 ↓, s. 166.
  53. Mann 1952 ↓, s. 32.
  54. Feizi 1929 ↓, s. 82.
  55. West 2007 ↓, s. 167, 243.
  56. Mallory i Adams 1997 ↓, s. 408–409, 582.
  57. a b Treimer 1971 ↓, s. 31–33.
  58. Lubotsky, Alexander M. (2004). "The Phrygian Zeus and the problem of the "Lautverschiebung"". In: Historische Sprachforschung 117(2): 229-237. [1]
  59. Ricl, Marijana. "Current Archaeological and Epigraphic Research in the Region of Lydia". In: L'Anatolie des peuples, des cités et des cultures (IIe millénaire av. J.-C. – Ve siècle ap. J.-C.). Colloque international de Besançon - 26-27 novembre 2010. Volume 2. Approches locales et régionales. Besançon: Institut des Sciences et Techniques de l'Antiquité, 2013. pp. 189-195. (Collection « ISTA », 1277) www.persee.fr/doc/ista_0000-0000_2013_act_1277_2_3751
  60. Melchert, Harold Craig. Anatolian Historical Phonology. Amsterdam: Editions Rodopi B. V. 1994. p. 351. ISBN 90-5183-697-X
  61. Witczak, K. T. 1992-3: "Two Bithynian Deities in the Old and New Phrygian Inscriptional Texts". In: Folia Orientalia 29: pp. 265-271. [2]
  62. Wissowa, Georg (1902). Religion und Kultus der Römer. C. H. Beck. p. 100. See Aulus Gellius, Attic Nights 5,12 (Loeb Classical Library).
  63. Eric P. Hamp: Festschrift for Eric P. Hamp. Douglas Q. Adams. Wyd. 25. T. 1. Institute for the Study of Man, 1997, s. 148. ISBN 978-0-941694-62-9. (ang.).
  64. Mallory i Adams 1997 ↓, s. 130.
  65. a b c Mallory i Adams 1997 ↓, s. 231.
  66. a b c Delamarre 2003 ↓, s. 134.
  67. William A. Chaney: The Cult of Kingship in Anglo-Saxon England: The Transition from Paganism to Christianity. University of California Press, 1970, s. 34. ISBN 978-0-520-01401-5. (ang.).
  68. Kevin J. Wanner: Snorri Sturluson and the Edda: The Conversion of Cultural Capital in Medieval Scandinavia. University of Toronto Press, 2008, s. 157. ISBN 978-0-8020-9801-6. (ang.).
  69. Mann 1977 ↓, s. 72.
  70. Demiraj 1997 ↓, s. 431–432.
  71. Curtis 2017 ↓, s. 1746, 1757, 2254.
  72. Mallory i Adams 1997 ↓, s. 348.
  73. Orioł 1998 ↓, s. 526.
  74. Ringe 2006 ↓, s. 14.
  75. Mallory i Adams 1997 ↓, s. 536.
  76. Kim 2017 ↓, s. 1980.
  77. a b Derksen 2015 ↓, s. 128.
  78. a b Endre Bojtár: Foreword to the Past: A Cultural History of the Baltic People. Central European University Press, 1999, s. 280–281. ISBN 978-963-9116-42-9. (ang.).
  79. Britannica Encyclopedia of World Religions. Wendy Doniger. Encyclopaedia Britannica, 2006, s. 711. ISBN 978-1-59339-266-6. (ang.).
  80. Jonas Vaiškūnas. The Moon in Lithuanian Folk Tradition. „Folklore”. 32, s. 157–158, 2006. DOI: 10.7592/FEJF2006.32.moon. 
  81. a b c d Kroonen 2013 ↓, s. 519.
  82. a b West 2007 ↓, s. 167 n. 8.
  83. a b Simek 1996 ↓, s. 337.
  84. a b West 2007 ↓, s. 120 n. 1.
  85. Marold 1992 ↓, s. 714.
  86. Lecouteux 2016 ↓.
  87. a b c d e f de Vaan 2008 ↓, s. 167.
  88. Lehmann 1986 ↓, s. 352.
  89. Hunt, Ailsa. Reviving Roman Religion: Sacred Trees in the Roman World. Cambridge Classical Studies. Cambridge: Cambridge University Press. 2016. pp. 148-149 (footnote nr. 92). ISBN 978-1-107-15354-7
  90. Alain Rey: Dictionnaire Historique de la langue française. Nathan, 2011, s. 1079. ISBN 978-2-321-00013-6. (fr.).
  91. Woodard, Roger D. Myth, Ritual, and the Warrior in Roman and Indo-European Antiquity. Cambridge University Press. 2013. p. 197. ISBN 978-1-107-02240-9
  92. Baldi, Phillip. The Foundations of Latin. New York: Mouton de Gruyter. 2002. pp. 140-142. ISBN 3-11-016294-6
  93. a b c Matasović 2009 ↓, s. 96–97.
  94. a b c d Delamarre 2003 ↓, s. 142–143.
  95. a b c Delamarre 2003 ↓, s. 142.
  96. John Rhys: Celtic Folklore. Cambridge University Press, 2016, s. 441. ISBN 978-1-108-07909-9. (ang.).
  97. F. T. Wainwright. Cledemutha. „The English Historical Review”. 65 (255), s. 203–212, 1950. DOI: 10.1093/ehr/LXV.CCLV.203. ISSN 0013-8266. JSTOR: 554934. 
  98. Alan G. James: The Brittonic Language in the Old North: A Guide to the Place-name Evidence. T. Volume 2: Guide to the Elements. 2014, s. 139.
  99. Sharon P. MacLeod. Mater Deorum Hibernensium: Identity and Cross-Correlation in Early Irish Mythology. „Proceedings of the Harvard Celtic Colloquium”. 18/19, s. 340–384, 1998. ISSN 1545-0155. JSTOR: 20557350. 
  100. Alastair Strang. Explaining Ptolemy's Roman Britain. „Britannia”. 28, s. 1–30, 1997. DOI: 10.2307/526763. ISSN 0068-113X. JSTOR: 526763. 
  101. Christian Marx. Rectification of position data of Scotland in Ptolemy's Geographike Hyphegesis. „Survey Review”. 46 (337), s. 231–244, 2014. DOI: 10.1179/1752270613Y.0000000085. arXiv:1511.06691. ISSN 0039-6265. (ang.). 
  102. West 2007 ↓, s. 216.
  103. Carmichael, Alexander. Carmina gadelica: hymns and incantations with illustrative notes on words, rites, and customs, dying and obsolete. Edinburgh; London: Oliver and Boyd. 1928. pp. 316–317.
  104. Rudnycki 1978 ↓, s. 79.
  105. Gołąb 1992 ↓, s. 52.
  106. a b Sakhno 2017 ↓, s. 1577.
  107. a b Derksen 2008 ↓, s. 108.
  108. Jakobson 1962 ↓, s. 228.
  109. Krzysztof T. Witczak. On the Indo-European origin of two Lusitanian theonyms (laebo and reve). „Emerita”. 67 (1), s. 65–73, 1999. DOI: 10.3989/emerita.1999.v67.i1.185. ISSN 1988-8384. (ang.). 
  110. FERNANDES, Luís S.; CARVALHO, Pedro Sobral de; FIGUEIRA, Nádia (2009). “Divindades indígenas numa ara inédita de Viseu”. Acta Palaeohispanica X [Actas do X Colóquio sobre Línguas e culturas Paleo-hispânicas]. Paleohispanica, 9, 2009, pp. 143-155. ISSN 1578-5386 (in Portuguese)
  111. d'Encarnação, José. "Testemunhos Recentes de Teónimos Pré-Romanos na Lusitânia". In: ANTROPE N. 12. julho 2020. Instituto Politécnico de Tomar. p. 255. ISSN 2183-1386 (in Portuguese)
  112. a b c Ringe 2006 ↓, s. 62–63.
  113. Ringe 2006 ↓, s. 76.
  114. a b c d Beekes 2009 ↓, s. 338.
  115. West 2007 ↓, s. 192.
  116. de Vaan 2008 ↓, s. 168.
  117. Green, C. M. C. Roman Religion and the Cult of Diana at Aricia. New York: Cambridge University Press. 2007. pp. 71–73. ISBN 978-0-521-85158-9
  118. de Vaan 2008 ↓, s. 173–174.
  119. Gieysztor 2006 ↓, s. 74.
  120. Szyjewski 2003 ↓, s. 171.
  121. Gieysztor 2006 ↓, s. 72.
  122. Szyjewski 2003 ↓, s. 95.
  123. Gieysztor 2006 ↓, s. 175.
  124. Szyjewski 2003 ↓, s. 99-100.
  125. Delamarre 2003 ↓, s. 143.
  126. Mircea Eliade: Shamanism.. Arkana, 1989, s. 378. ISBN 0-14-019155-0. OCLC 21226282.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]