Historia Radomia

Herb Miasta Radomia

Prehistoria

Pierwsze ślady siedlisk ludzkich na terenie dzisiejszego Radomia pochodzą z przełomu mezolitu i neolitu (środkowej i młodszej epoki kamienia) i są datowane na 8000 do 4400 lat przed naszą erą. Odnalezione na terenie obecnego miasta i terenów przyległych pozostałości mają charakter tymczasowych siedlisk zakładanych przez prowadzące koczowniczy tryb życia grupy ludzi. Liczne znaleziska archeologiczne, głównie cmentarzyska, potwierdzają obecność ludzką na tych terenach także w późniejszych epokach brązu, kultury trzcinieckiej i łużyckiej, oraz przeworskiej (epoka żelaza).

Średniowiecze

Początki osadnictwa na terenie dzisiejszego Radomia datuje się na VIII wiek od momentu powstania w dolinie rzeki Mlecznej osady o charakterze wiejskim, której mieszkańcy zajmowali się hodowlą bydła i trzody, oraz uprawą prosa i pszenicy. Odnaleziono również ślady wytopu żelaza. Pod koniec IX stulecia najprawdopodobniej na skutek podniesienia się poziomu rzeki i zalewania gospodarstw, osada została przeniesiona na pobliskie wzgórze, na którym w X wieku na wzniesiono gród obronny, w kolejnym stuleciu ogrodzono wałem ziemno-drewnianym i fosą. Korzystnie położony na skraju Puszczy Radomskiej, na pograniczu Mazowsza i Małopolski stał się Radom ważnym ośrodkiem administracyjnym wczesnych Piastów. Prawdopodobnie był on miejscem okresowego rezydowania książąt dzielnicowych Henryka Sandomierskiego, Kazimierza Sprawiedliwego i jego syna Leszka Białego.

Nazwa obecnego grodziska Piotrówka, wywodzi się od wybudowanego w XII wieku kościoła pw. świętego Piotra, po którym oprócz wzmianek pisanych nie zachował się do dnia dzisiejszego żaden ślad. Wiadomo jedynie, że w 1222 roku oddano go, wraz z uposażeniem, pod opiekę zakonu benedyktynów przybyłych z Sieciechowa. Aktualnie najstarszym zachowanym zabytkiem radomskim jest kościół świętego Wacława pochodzący z XIII wieku, ufundowany prawdopodobnie przez Leszka Białego. Obecna forma budowli odbiega od XIII-wiecznego pierwowzoru, jednonawowej świątyni, ze względu na liczne przebudowy i odbudowy po wielokrotnych pożarach.

Pierwsza wzmianka o Radomiu villam iuxta Rado, que vocatur Zlauno (łac. wieś koło Radomia, zwana Sławno) pojawiła się w 1155 roku w bulli papieża Hadriana IV (tzw. bulla wrocławska). Wymienienie Radomia jako punktu odniesienia dla wsi Sławno dowodzi, że już wówczas musiał się tu znajdować ośrodek administracyjny, prawdopodobnie kasztelania.

Bezpośrednia wzmianka o mieście, a właściwie kasztelanie radomskim Marku pochodzi z roku 1233.

Prawa miejskie

Rynek

Bolesław Wstydliwy, nadał Radomiowi średzkie prawo lokacyjne.

Kazimierz III Wielki, za jego panowania, miasto przeżyło rozkwit

W II poł. XIII w. Radom otrzymał z rąk Bolesława Wstydliwego średzkie prawo lokacyjne, ale rozkwit miasta datuje się od roku 1350, kiedy to Kazimierz III Wielki dokonał lokacji Nowego Miasta z rynkiem, ratuszem i zamkiem, otoczonego murami obronnymi. Kształt rynku był prostokątny, a układ ulic, wzorowany na gotyckich miastach niemieckich, miał postać szachownicy. Powierzchnia Nowego Radomia wynosiła ok. 9 hektarów, a długość murów ok. 1100 metrów.

Do miasta prowadziły trzy bramy: Krakowska zwana też Iłżecką, Piotrkowska i Lubelska. Mury miejskie wzmacniało ok. 25 prostokątnych, otwartych do wewnątrz miasta baszt. Wewnątrz murów wybudowano nowy kościół pw. św. Jana Chrzciciela (kościół farny). Pomiędzy kościołem a fosą wzniesiono Zamek Królewski. Zamek miał postać jednopiętrowego Domu wielkiego, skrzydła gospodarczego i trzech wież obronnych. Jedyną pozostałością po ówczesnym kompleksie zamkowym jest fragment Domu Wielkiego będący dzisiejszą plebanią kościoła farnego.

Jeszcze za życia Kazimierza Wielkiego w 1364 roku zmieniono przestarzałe wówczas prawo średzkie na korzystniejsze magdeburskie i nadano mieszkańcom miasta wiele przywilejów łącznie ze zwolnieniem z podatków.

Głównym czynnikiem na możliwość rozwoju miasta było jego korzystne położenie przy szlakach handlowych z Rusi, Śląska, Wielkopolski i Pomorza.

Najważniejszy "szlak wołowy" z Rusi na Śląsk prawdopodobnie przyczynił się do założenia w Radomiu cechu garbarskiego, a później także innych cechów rzemieślniczych.

W roku 1376 Radom stał się siedzibą starostwa, miejscem zjazdów szlacheckich, sejmów, podpisywania umów, przyjmowania posłów. Prawdopodobnie na jednym z takich sejmów obrano Jadwigę Andegaweńską córkę Ludwika Węgierskiego królem Polski (królem, ponieważ polskie prawo nie przewidywało dziedziczenia tronu przez królową).

Radom za panowania Jagiellonów

Kościół i klasztor Bernardynów

Okres panowania Jagiellonów był dla Radomia czasem największej świetności.

Władysław II Jagiełło nadał miastu szereg przywilejów, m.in. zwalniających jego mieszkańców z opłat celnych na terenie całego Królestwa Polskiego. Także później Jagiellonowie podróżujący między Wilnem i Krakowem niejednokrotnie zatrzymywali się w zamku radomskim, co było dodatkowym bodźcem do rozwoju gospodarczego miasta. 18 marca 1401 podpisano unia wileńsko-radomską potwierdzającą, po wygasłej wraz ze śmiercią Jadwigi unii w Krewie, wolę połączenia Polski i Litwy. Zaraz potem rozpoczęto intensywne przygotowania do wojny z zakonem krzyżackim.

Syn Władysława Jagiełły Kazimierz IV Jagiellończyk, często bywał wraz z żoną Elżbietą Rakuszanką na radomskim zamku przyjmując zagranicznych gości poczynając od posłańców chana tatarskiego, przez posłów króla czeskiego Jerzego pragnącego w 1469 roku ofiarować koronę Czech jego synowi Władysławowi, po swatów księcia Bawarii Jerzego Bogatego przybyłych w 1475 roku z prośbą o rękę Jadwigi Jagiellonki. Wielki mistrz zakonu krzyżackiego Jan von Tieffen złożył 18 listopada 1489 roku na zamku w Radomiu hołd lenny królowi polskiemu.

W latach 1420-1440 tworzył w mieście Mikołaj z Radomia jeden z pierwszych polskich kompozytorów.

Z okresu panowania Kazimierza Jagiellończyka pochodzi jeden z najcenniejszych zachowanych zabytków radomskich, klasztor i kościół Bernardynów, ufundowany wspólnie przez króla i starostę radomskiego Dominika z Kazanowa w 1468 roku. Początkowo zarówno zespół klasztorny jak i wchodzący w jego skład kościół pw. świętej Katarzyny Aleksandryjskiej zbudowano z drewna, ale do 1507 roku cały kompleks był murowany.

Król w senacie, Statut Łaskiego

Od 1481 roku Radom stał się stałym miejscem rezydowania królewicza Kazimierza, syna Kazimierza Jagiellończyka, który z upoważnienia przebywającego wtedy na Litwie ojca pełnił rolę namiestnika Królestwa Polskiego. Królewicz Kazimierz wkrótce zmarł na gruźlicę i w 1602 roku został kanonizowany, a obecnie jest patronem diecezji radomskiej i miasta Radomia. Król Kazimierz Jagiellończyk przebywał na zamku w Radomiu w latach: 1463, 1464, 1469, 1473, 1474, 1478, 1479, 1481, 1486, 1488, 1489 (aż 3 miesiące).

Za panowania Aleksandra Jagiellończyka w 1505 roku na sejmie w Radomiu uchwalono konstytucję Nihil novi jeden z najdonioślejszych dokumentów życia politycznego państwa, według której król praktycznie nie mógł nic nowego postanowić bez zgody izby poselskiej i senatu. Na tymże sejmie zatwierdzono również "Statut Łaskiego", stanowiący zbiór przywilejów szlacheckich i kościelnych, oraz praw miejskich, obowiązujących w Królestwie, który odegrał bardzo ważną rolę w życiu prawnym Polski, jako fundamentalny zbiór prawa ziemskiego, aż do rozbiorów.

Radom w Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Na początku XVII stulecia Radom nadal był miastem o dużym znaczeniu administracyjnym i gospodarczym województwa sandomierskiego. W latach 1613-1764 miasto było siedzibą Trybunału Skarbowego Koronnego instytucji sądowo-egzekucyjnej orzekającej m.in. w sprawach zaległych podatków. W tym okresie gościli w Radomiu królowie: Stefan Batory z żoną Anną Jagiellonką, która wielokrotnie bywała w mieście także po śmierci męża, Zygmunt III Waza i August III Sas. Okres ten nie był dobry dla Radomia ze względu na zarazę, która wybuchła w mieście w 1623 zabijając wielu mieszkańców i pożar z 1628 który zniszczył ponad połowę domów. Ogromu zniszczeń dopełnił potop szwedzki, który uniemożliwił powrót miasta do dawnej świetności.

W 1660 po opuszczeniu miasta przez Szwedów i podpaleniu go, pozostało tylko 37 domów i 395 mieszkańców. Jednym z ocalałych po "potopie" budynków jest stojący do dziś dom Gąski, w którym podczas pobytu w mieście stacjonował król szwedzki Karol X Gustaw. Wycofujące się wojska zniszczyły również zamek i znajdujący się poza murami klasztor benedyktynek.

Kolejne lata przyniosły miastu zarazy i pożary jeszcze bardziej pogarszając jego stan i umniejszając znaczenie. Jedynie raz do roku zjazd szlachty z całego kraju na sesje Trybunału Skarbowego chwilowo ożywiał mozolnie podnoszące się z ruiny miasto.

Na przełomie XVII i XVIII stulecia rozwinęła się społeczność żydowska, która była postrzegana przez mieszczaństwo Radomia jako konkurencja, dlatego też na prośbę mieszczan król August III nadał im w 1746 przywilej de non tolerandis Judaeis, który miał doprowadzić do wyprowadzenia się Żydów z miasta. Tak też się stało, ale 40 lat później, na wniosek starosty radomskiego Aleksandra Potkańskiego pozwolono im na powrót, co jakoby miało pomóc w ożywieniu handlu.

W 1682 do Radomia przybywa zakon pijarów, którzy otwierają w mieście szkołę, a w latach 1737-1756 z inicjatywy Antoniego Konarskiego, brata Stanisława, budują kolegium pijarów, budynek według projektu Antonio Solariego.

W 1763 przeniesiono Trybunał Skarbowy Koronny do Warszawy.

W cztery lata później 23 czerwca 1767 zawiązano pod przewodnictwem Karola Radziwiłła konfederację radomską w obronie "wiary i wolności", która uznała carycę Katarzynę II gwarantką ustroju Rzeczypospolitej, oddając jej władzę nad krajem.

Pijarzy prowadzący kolegium przyczynili się do rozwoju oświatowego i kulturalnego regionu. Posiadali doskonałą kadrę z takimi wykładowcami jak: Franciszek Siarczyński, Józef Herman Osiński, Onufry Kopczyński i Franciszek Ksawery Dmochowski.

Ostatnim sukcesem władz Radomia przed I rozbiorem Polski była powołana w 1787, za panowania i pod patronatem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Komisja Dobrego Porządku (łac. Commisio Boni Ordinis), która miała określić najpotrzebniejsze inwestycje i wyznaczyć kierunek rozwoju miasta, ale sytuacja polityczna kraju uniemożliwiła realizację tych planów.

Radom w okresie rozbiorów

Gubernia radomska – kolorem jasnozielonym granice z lat 1844-1866, kolorem ciemnozielonym granice po 1866

Dworzec kolejowy w Radomiu

Pierwszy i II rozbiór pozostawiły Radom w granicach Polski, ale po przegranej insurekcji kościuszkowskiej i III rozbiorze miasto stało się częścią zaboru austriackiego, wchodząc w skład Galicji Zachodniej, i siedzibą cyrkułu.

W 1809 roku Radom znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego, gdzie otrzymał rangę stolicy departamentu. Po klęsce Napoleona I pod Moskwą i jego abdykacji, Księstwo (w tym i Radom) zajęte przez wojska rosyjskie. Rosjanie znacznie zniszczyli miasto, ale mimo to po kongresie wiedeńskim w 1815 roku i utworzeniu Królestwa Polskiego, utrzymano w Radomiu funkcję stolicy regionu – tym razem w postaci województwa sandomierskiego. W dwa lata później powstała w mieście pierwsza świecka szkoła elementarna, a w 1827 Radomskie Towarzystwo Naukowe.

Pierwszy prezydent miasta Józef Królikowski, sprawujący władze od 1815 roku zlecił wyburzenie będących już w stanie ruiny murów miejskich i zasypanie fos i rowów z wodą. Rozpoczęto też brukowanie ulic i remont domów mieszkalnych.

Podczas powstania listopadowego Radom był punktem zbornym i zaopatrzeniowym dla wojsk powstańczych, a po jego upadku władzę nad miastem przejął namiestnik Królestwa Polskiego feldmarszałek Iwan Paskiewicz.

W 1837 roku osiem województw, na które dzieliło się Królestwo Polskie przemianowano na gubernie. Dotychczasowe województwo sandomierskie ze stolicą w Radomiu odtąd zwano gubernią sandomierską, a od 1844 gubernią radomską.

Dużo większą rolę niż w powstaniu listopadowym odegrał Radom w kolejnym zrywie narodowym jakim było powstanie styczniowe. Już na dwa lata przed jego wybuchem organizowano demonstracje patriotyczne, zamieszki uliczne i akcje uprzykrzania życia urzędnikom carskim. Na kilka dni przed wybuchem powstania do Radomia jako stolicy guberni przybył generał Marian Langiewicz, który na czele oddziałów powstańczych stoczył w pierwszym dniu powstania zwycięską potyczkę pod Jedlnią i drugą przegraną pod Szydłowcem.

Powstanie miało charakter wojny partyzanckiej i wobec coraz większej przewagi wojsk rosyjskich, ostatecznie upadło jesienią 1864 roku. Pod koniec powstania poległ w Jaworze Soleckim położonym niedaleko Lipska pułkownik Dionizy Czachowski, którego pochowano poza miastem we wsi Bukowno. Dopiero w 1937 roku prochy bohatera złożono w okazałym mauzoleum przy kościele oo. Bernardynów. Obecnie zniszczony przez Niemców podczas II wojny światowej grobowiec, został odbudowany w innymi miejscu, przy zbiegu ulic Malczewskiego i Wernera.

Od 1867 roku, na początku polskiego pozytywizmu, wybudowano w Radomiu kanalizację. W 1883 ukazał się pierwszy numer "Gazety Radomskiej", a dwa lata później otwarto linię kolejową łączącą Dąbrowę Górniczą z Iwanogradem (obecny Dęblin), która stała się impulsem do rozwoju przemysłu, głównie w branży browarniczej i budowlanej. W 1894 rozpoczęto największe podówczas radomskie przedsięwzięcie architektoniczne – budowę kościoła pw. Opieki Najświętszej Marii Panny, która ukończono w roku 1911. W 1917 powstaje pierwsza garbarnia, która daje początek przemysłowi skórzanemu i obuwniczemu. Na początku XX wieku wybudowano w Radomiu pierwszą na terenie "Kongresówki" elektrownię i zainstalowano elektryczne oświetlenie ulic.

W lipcu 1915 Radom został zajęty przez wojska austriackie, co dało możliwość werbowania na terenie miasta i okolic ochotników do tworzonych w Galicji Legionów Polskich. Pierwszy oddział wymaszerował jeszcze w tym samym miesiącu, a kolejne w miesiącach następnych. Trzy lata po zajęciu miasta przez Austriaków, 2 listopada 1918 roku garnizon wojsk okupacyjnych został rozbrojony przez mieszkańców Radomia i ten dzień stał się pierwszym dniem niepodległości miasta.

Dwudziestolecie międzywojenne

W okresie II Rzeczypospolitej Radom utracił pozycję ośrodka władzy, stając się w 1932 roku wydzielonym powiatem grodzkim w ramach województwa kieleckiego. Mimo to rozwój miasta nie został powstrzymany. Włączenie Radomia do Centralnego Okręgu Przemysłowego pozwoliło na powstanie fabryki broni, fabryka telefonów, fabryki obuwia, zakładów przemysłu tytoniowego i gazowni miejskiej. W 1933 wybudowano linię kolejową łączącą Radom z Warszawą.

Około 1938 roku populacja miasta przekroczyła 90 tysięcy mieszkańców, z których 30% stanowili Żydzi, druga pod względem wielkości grupa narodowościowa Radomia.

W tym okresie powstał w Radomiu Teatr Rozmaitości, którego siedzibą był gmach Resursy Obywatelskiej. W mieście działało także wiele kin, bibliotek i wydawnictw prasowych.

Od lat 20. stacjonował w mieście 72 Pułk Piechoty, któremu później nadano imię Dionizego Czachowskiego.

II wojna światowa

Siedziba gestapo, a następnie NKWD w Radomiu

Pierwsze bomby spadły na miasto już 1 września 1939. Stacjonujący w Radomiu 72 Pułk Piechoty, wchodzący w skład 28 Dywizji Piechoty Armii Łódź poniósł ciężkie straty w wojnie obronnej 1939.

8 września 1939 r. Niemcy, wkroczyli do miasta. Po zajęciu miasta przez wojska niemieckie i utworzeniu Generalnego Gubernatorstwa utworzono w nim siedzibę jednego z czterech dystryktów. Radom był miejscem licznych egzekucji (głównie w podradomskim Firleju). Dnia 24 stycznie 1941 roku SiPo aresztowała w ramach Intelligenzaktion w mieście 268 osób w tym 25 kobiet, 2 księży, adwokatów, wszystkich lekarzy szpitala Kazimierza w Radomiu, 6 właścicieli ziemskich, kilku wójtów oraz byłego burmistrza miasta Radomia. Aresztowanych osadzono w piwnicach szkoły im. Piłsudskiego w Skarżysku Kamiennej.

Po utworzeniu w 1941 r. getta, hitlerowcy zgromadzili w nim ok. 34 000 Żydów, wywiezionych następnie w lipcu 1942 r. do Treblinki.

W l. 1942-44 miasto i jego okolice stanowiły teren intensywnych działań podziemnych organizacji i partyzanckich oddziałów. 16 stycznia 1945 r. Radom został wyzwolony przez wojska I Frontu Białoruskiego Armii Radzieckiej (25 i 61 Korpus 69 Armii oraz 11 Korpus Pancerny pod dowództwem gen. Iwana Iwanowicza Juszczuka).

Radom w okresie Polski Ludowej

• 16 stycznia 1945 – wkroczenie do Radomia jednostek Armii Czerwonej
• 9 września 1945 – oddziały Armii Krajowej Obwodu Kielecko-Radomskiego, pod dowództwem Stefana Bembińskiego "Harnasia", na dwie godziny opanowały miasto, zdobyły więzienie i uwolniły aresztowanych żołnierzy Armii Krajowej.
• 1950 – w Radomiu powstaje Wieczorowa Szkoła Inżynierska NOT, która daje początek późniejszemu Uniwersytetowi Technologiczno-Humanistycznemu im. Kazimierza Pułaskiego w Radomiu oraz Politechnice Świętokrzyskiej.
• 1951 – powstała w Radomiu Oficerska Szkoła Lotnicza. 5 lat później trafiają tu legendarni piloci Polskiego lotnictwa: m.in. gen. Stanisław Skalski i płk Wacław Król.
• 1963 – ponowne zawiązanie Radomskiego Towarzystwa Naukowego.
• 1975 – w wyniku reformy administracyjnej Radom odzyskał status stolicy województwa.
• 25 czerwca 1976 – radomscy robotnicy rozpoczęli protest przeciw polityce rządu i PZPR, brutalnie stłumiony przez komunistów (Wydarzenia radomskie) – miasto stało się znanym ośrodkiem opozycji antykomunistycznej.
• 9 października 1980 – powstała Miedzyzakładowa Komisja Założycielska NSZZ "Solidarność" Ziemia Radomska z pierwszą siedzibą przy ul. Malczewskiego
• 1984 – powstało Międzyresortowe Centrum Naukowe Eksploatacji Majątku Trwałego – dzisiejszy Instytut Technologii Eksploatacji – jedna z wiodących placówek badawczych w kraju.

Radom w III Rzeczypospolitej

• 20 grudnia 1990 – ustalenie obecnego herbu Radomia uchwałą nr 76/90 Rady Miejskiej w Radomiu.
• 4 czerwca 1991 – wizyta w Radomiu papieża Jana Pawła II
• 25 marca 1992 – powstanie diecezji radomskiej bullą Totus Tuus Poloniae Populus.
• 1996 – Radomska Wyższa Szkoła Inżynierska otrzymała nazwę Politechniki Radomskiej.
• 25 maja 2002 – kardynał Joseph Ratzinger, obecny papież Benedykt XVI, odwiedził Radom w związku ze święceniem Zygmunta Zimowskiego na biskupa.
• 2004 – rozpoczęła się oczekiwana od kilkudziesięciu lat rewitalizacja Miasta Kazimierzowskiego.
• 2005 – podpisanie w Radomiu porozumienia międzyregionalnego dotyczącego budowy drogi ekspresowej Wschód-Zachód S12
• 2006 – inauguracja drugiego nawiedzenia kopii Obrazu Matki Bożej Jasnogórskiej w Radomiu, której przewodniczył kardynał Stanisław Dziwisz, 44 biskupów i tysiące wiernych przybyłych z diecezji radomskiej. Peregrynacja w Diecezji Radomskiej

Linki zewnętrzne

• Historia kalwinizmu w Radomiu i okolicach
• Dokumenty archiwalne związane z Radomiem Skarby Dziedzictwa Narodowego