Preskryptywizm (językoznawstwo)

Preskryptywizm (łac. praescribere „przepisywać, ordynować”; także: normatywizm) – dążność do formułowania norm i wzorców posługiwania się językiem naturalnym, z zamiarem wywarcia wpływu na jego użytkowników, aby trzymali się proponowanych środków . Prawidła te mogą regulować aspekty języka takie jak wymowa, fleksja, leksyka, semantyka, składnia i frazeologia, a także konwencje zewnętrznojęzykowe takie jak ortografia i interpunkcja. Dążeniom preskryptywnym towarzyszy zwykle tendencja do określania nieaprobowanych form jako z gruntu „gorszych”, „niewłaściwych” lub „nielogicznych” ; związane są z nimi również normatywne koncepcje błędu i poprawności językowej. Formalny normatywizm bywa uwarunkowany powstawaniem państw narodowych i kształtowaniem się języków standardowych (ogólnych), postrzeganych jako symbole jedności narodowej, jak też dążeniami regularyzacyjnymi wynikającymi z rozwoju techniki i piśmienności^1=:1.

Pojęcia preskrypcji i preskryptywizmu obejmują szeroki zakres praktyk i zjawisk normatywnych zachodzących w kontekście języka ludzkiego, odnoszonych przede wszystkim do jego instytucjonalnej regulacji i standaryzacji. Działania te przyjmują rozmaite poziomy nasilenia: w umiarkowanej postaci zabiegają o promocję języka standardowego jako ponadgwarowego narzędzia komunikacji, tj. normalizację przekazu na pewnym obszarze geograficznym; skrajne formy preskryptywizmu natomiast przybierają charakter polityki proskryptywnej, dezaprobują środki o niskim prestiżu społecznym lub dążą do rugowania szerzej przyjętych zjawisk językowych. W praktyce termin „preskryptywizm” jest odbierany negatywnie oraz kojarzony z próbami sankcjonowania i dyktowania jednolitej normy językowej, poglądami konserwatywnymi, uprzedzeniami społecznymi, a także kreowaniem sztucznych barier komunikacyjnych. Interwencje preskryptywne bywają również umotywowane chęcią przeciwdziałania kształtującym się zmianom językowym, przybierając niekiedy postać tradycjonalizmu.

Podejście preskryptywne bywa stawiane w opozycji do deskryptywizmu, czyli postawy wystrzegającej się sądów normatywnych na rzecz neutralnego opisu rzeczywistości, przyjmowanej we współczesnym językoznawstwie akademickim za fundament analizy gramatycznej. Praktyki normatywne swoje zastosowanie znajdują natomiast w edukacji i działalności wydawniczej, stanowiąc również istotną część potocznych postaw językowych . Preskryptywizm, choć kojarzony popularnie z lingwistyką, nie spotyka się w językoznawstwie z szeroką akceptacją^2=:58564, zwłaszcza w kręgach zachodnich. Był jednak obecny w dawnych pracach z dziedziny gramatyki (por. gramatyka tradycyjna) i jest nadal praktykowany przez część językoznawców w szeroko pojętym regionie Europy Wschodniej, gdzie czyni się to w ramach dyscypliny zwanej kulturą języka. Do typowych przejawów preskryptywizmu należy poradnictwo językowe.

Niektórzy autorzy jako „preskryptywizm” określają pogląd, który zakłada wyróżnienie pewnej formy języka (z zasady języka literackiego) i propagowanie jej jako odmiany wyższej względem innych, uznając tym samym ideologię języka standardowego za element konstytutywny preskryptywizmu lub wręcz utożsamiając preskryptywizm z tym systemem poglądów. Inni natomiast odnoszą ten termin do wszelkich działań polegających na aktywnym promowaniu lub sankcjonowaniu jakiegoś sposobu posługiwania się językiem (np. w danym kontekście lub rejestrze), nie implikując jednak, że praktyki te muszą się wiązać z propagowaniem ideologii języka standardowego. Spotyka się również rozumienie, zgodnie z którym postawa preskryptywna to podejście do samych działań kulturalnojęzykowych i kodyfikacyjnych polegające na narzucaniu odgórnych nakazów i zakazów, opozycyjne wobec postaw bardziej liberalnych, nakazujących większe czerpanie w praktyce regulacyjnej ze wcześniejszych badań opisowych. W szerszym znaczeniu pojęcie preskryptywizmu obejmuje wszelkie próby świadomej ingerencji w rozwój języka lub zachowania językowe.

Skrajną formą preskryptywizmu jest puryzm językowy.

Pojęcie preskryptywizmu

Określenie „preskryptywizm” jest powiązane ze słowem „preskryptywny” (nakazowy, dyrektywalny), którego pierwsze użycie jako terminu lingwistycznego odnotowano w pracy Essentials of English Grammar (1933) autorstwa Ottona Jespersena . Termin „preskryptywizm” pojawił się po raz pierwszy w artykule Prescriptivism and Linguistics in English Teaching (1954) autorstwa Archibalda Hilla . Sam normatywizm, jako zjawisko socjolingwistyczne i socjopsychologiczne, był obecny znacznie dawniej, również w świecie antycznym i średniowieczu .

Koncepcja językoznawstwa normatywnego rozkwitła w wiekach XVIII i XIX na gruncie angielskim, kiedy stosowaniu „poprawnej” mowy przypisywano szczególne znaczenie, traktując tę umiejętność jako wskaźnik statusu społecznego . Pojęcie preskryptywizmu jest zbliżone do koncepcji puryzmu (która przeważnie jest odnoszona do rugowania zapożyczeń, wpływów obcych^1=:1), ale przypisuje mu się szerszy charakter . Puryzm bywa opisywany jako jeden z aspektów preskryptywizmu . Zarówno puryzm, jak i preskryptywizm mają na celu przeciwdziałanie odczuwanej degradacji języka . Jako eufemistyczne określenie na preskryptywizm bywa stosowany termin „kultura języka”.

Niektórzy językoznawcy (np. Mate Kapović) wskazują na konieczność rozróżnienia między preskrypcją a preskryptywizmem. Pod pojęciem preskrypcji rozumie się czysto techniczny proces kodyfikowania pewnej formy języka, mający na celu wprowadzenie jej jako normy porozumiewawczej w sytuacjach oficjalnych; preskryptywizm pojmuje się zaś jako praktykę promującą zniekształcone postrzeganie tak ustalonego standardu. Do specyfiki preskryptywizmu ma należeć propagowanie skodyfikowanych elementów jako jedynych „poprawnych”, z gruntu lepszych od form nieuwzględnionych w kodyfikacji, bez uznania umownego charakteru języka standardowego, a także budowanie powszechnego przeświadczenia, że językiem sterują zewnętrzne źródła autorytatywne. Sztandarowym założeniem preskryptywizmu ma być utwierdzanie społeczeństwa w przekonaniu, że zwykły native speaker nie jest w stanie opanować swojego języka samodzielnie. Konsekwencjami preskryptywizmu są tendencje hipernormalizacyjne, polegające na regulowaniu praktyki językowej coraz to dalszymi przepisami, często oddalającymi sam standard od rzeczywistych potrzeb użytkowników języka, a także dążności do konstruowania sztucznych problemów komunikacyjnych. Pojawia się także krytyczny stosunek do zmian językowych, postrzeganych jako świadectwo degeneracji mowy, powiązany ze złudną wiarą w istnienie złotego wieku w historii ewolucji języka. Sama preskrypcja polega natomiast na wybraniu pewnej formy języka (preferowanej ze względów polityczno-historycznych) i wypromowaniu jej jako narzędzia komunikacji oficjalnej lub ponadregionalnej. Ideologiczny preskryptywizm formuje się jako typowa konsekwencja działań preskrypcyjnych, związanych z powstawaniem państw narodowych.

Autorzy publikacji A Dictionary of Sociolinguistics definiują preskryptywizm jako doktrynę uznającą pewne środki języka za „błędne” i nakazującą zastępowanie tych elementów innymi formami, lepszymi pod względem „logiki”, zgodności z uzusem pisarskim lub ugruntowania historycznego. Dostrzegają przy tym rolę preskrypcji jako praktyki edukacyjnej, nauczającej form języka standardowego.

Zastosowanie preskrypcji

Preskrypcja lingwistyczna bywa klasyfikowana jako końcowy etap standaryzacji języka (taką koncepcję zaproponowali James i Lesley Milroyowie). Odbywa się ona w otoczeniu kulturowym i jest umotywowana politycznie. Można ją postrzegać jako formę postępu społecznego i pielęgnacji kultury. Jako że kulturę uważa się za główną siłę w rozwoju języka standardowego, kraje zróżnicowane językowo często promują standaryzację i nawołują do przestrzegania stanowionych norm preskryptywnych. Istnienie ustabilizowanego standardu i ortografii może przydawać językowi większego prestiżu społecznego oraz poważania jako „prawdziwa”, pełnoprawna forma mowy, służąc również podkreśleniu solidarności narodowej jego użytkowników^1=:1. Ponadto interwencje normatywne mogą być umotywowane odczuwaną analogią między porządkiem języka a ładem społecznym: normalizowanie języka bywa postrzegane jako symboliczny sposób porządkowania świata.

Każda mowa wykazuje pewne zróżnicowanie na płaszczyźnie geograficznej, socjalnej, a także jednostkowej^1=:0. Propagatorzy normatywizmu wychodzą z założenia, że dla efektywnego porozumiewania się w szerokim spektrum domen komunikacyjnych, pozbawionego nieporozumień i nieścisłości, potrzebne jest wykształcenie i uregulowanie konwencjonalnego standardu językowego. Jako że jednak język podlega ciągłym zmianom i przeobrażeniom, częstym przedmiotem sporów staje się kwestia, które środki powinny być uznawane za część ogólnonarodowej normy. Preskryptywiści stawiają sobie za zadanie nakreślenie i popularyzację pewnych wzorców posługiwania się językiem. W drodze ustalania standardu językowego dochodzi przeważnie do waloryzacji praktyki mownej kojarzonej z wpływowymi lub wysokimi warstwami społeczeństwa^1=:0 przy jednoczesnym osłabieniu pozycji kodów pospolitych^1=:1.

Za pierwszy i główny cel preskrypcji lingwistycznej uważa się formułowanie i promowanie zasad języka standardowego w kontekstach edukacyjnych, choć w jej zakres mogą wchodzić także inne próby wywarcia wpływu na praktykę językową, takie jak wydawanie porad w kwestiach stylistyczno-estetycznych, a także ustanawianie fachowej terminologii. Jej praktyczne zastosowanie odnajduje się również w glottodydaktyce, nauczaniu języków, które z założenia wykazuje charakter normatywny – wiąże się ono bowiem z instruowaniem ludzi, jak powinni mówić, na podstawie wcześniej sporządzonej dokumentacji. Ponadto wydawnictwa mające z zamierzenia funkcję opisową są w praktyce często interpretowane jako publikacje normatywne, służąc jako źródła autorytatywne przy rozstrzyganiu kwestii poprawnościowych. Pewne postawy normatywne spotyka się także w społeczeństwach pozbawionych formalnie sterowanej standaryzacji, np. w postaci spontanicznych sądów na temat obcych lub innowacyjnych form mowy.

Preskrypcji bywa przypisywana ważna rola w ułatwianiu komunikacji międzyregionalnej – pozwala ona użytkownikom rozbieżnych dialektów operować wspólnym standardem porozumiewawczym, szerzej zrozumiałym niż odmiany językowe o zasięgu lokalnym. O ile taka mowa pomocnicza może uformować się samoistnie, bez świadomych interwencji, chęć jej formalnego regulowania i nauczania jest powszechna w większości części świata. Formy preskrypcji funkcjonują również w działalności wydawniczej, gdzie zachodzi potrzeba ustanowienia konwencjonalnych przepisów, rządzących np. formatem i stylem publikacji. Pisarze i inni autorzy zaś często przywiązują wagę do przestrzegania norm preskryptywnych, chcąc uczynić przekaz bardziej przejrzystym i zrozumiałym dla szerokiego grona odbiorców. Ponadto stabilność języka na przestrzeni wieków ma pozwalać lepiej rozumieć teksty z minionych epok.

Źródła autorytatywne

Hiszpańska Akademia Królewska, Madryt

Preskrypcja zakłada istnienie autorytatywnych źródeł wydających zalecenia normatywne, szanowanych przez znaczącą część pisarzy i innych użytkowników języka. W przypadku języka angielskiego za takie źródła uchodzą zwykle książki różnych autorytetów – nie istnieje bowiem rada zajmująca się regulacją tego języka. Przez większą część XX wieku poradnik Modern English Usage autorstwa Henry Watson FowlerHenry Watson Fowler{{Link-interwiki}} Brakujące pola: Q. Nieznane pola: 2, 3 oraz 4. był uważany za wyznacznik standardowej angielszczyzny brytyjskiej; na gruncie amerykańskim podobne uznanie przypisuje się publikacji The Elements of Style autorstwa William StrunkWilliam Strunk{{Link-interwiki}} Brakujące pola: Q. Nieznane pola: 2, 3 oraz 4. i E.B. White’a. Wydawnictwo Duden (zapoczątkowane w 1880) pełni podobną rolę w przypadku języka niemieckiego. Mimo że leksykografowie często uznają swoją pracę za czysto opisową, również słowniki bywają traktowane jako źródła normatywne. W potocznym obiegu pokutuje przekonanie, jakoby opisy lingwistyczne (słowniki i podręczniki gramatyczne) definiowały „poprawny” kształt języka.

Na gruncie polskim czołowymi przedstawicielami tradycji preskryptywizmu są tacy poloniści, jak Jan Miodek, Jerzy Bralczyk i Mirosław Bańko.

Formalna regulacja

W niektórych miejscach świata preskrypcja lingwistyczna jest realizowana przez autorytatywne gremia regulacyjne. Sztandarowym przykładem takiej instytucji jest paryska Akademia Francuska, która formułuje porady w zakresie posługiwania się językiem francuskim. Jej zalecenia są pozbawione mocy prawnej, ale gremium to cieszy się pewnym poważaniem społecznym. W Niemczech i Holandii ostatnie reformy pisowni, takie jak niemiecka z 1996, zostały opracowane przez zespoły specjalistów na zlecenie poszczególnych rządów, a następnie wdrożone w formie uchwał. Niektóre z nich spotkały się z silnym sprzeciwem.

Przykłady narodowych instytucji i inicjatyw preskryptywnych:

• afrikaans: Taalkommissie („Komisja Językowa”) odpowiada za redagowanie publikacji Afrikaanse woordelys en spelreëls („Spis słów i reguły pisowni języka afrikaans”), funkcjonującej jako źródło skodyfikowanych norm słownikowych i ortograficznych. Wydawnictwo tworzą trzy składniki: sekcja ze sformułowanymi przepisami pisowni, obszerny wykaz słów (w tym nowych elementów wyrazowych) oraz sekcja ze sformułowanymi zasadami tworzenia skrótów. Opis jest nastawiony normatywnie, ale uwzględnia sytuację socjolingwistyczną panującą w RPA.
• albański: Sekcja Nauk Społecznych i Albanologicznych przy Albańskiej Akademii Nauk reguluje normy albańskiego języka standardowego.
• francuski: paryska Akademia Francuska zajmuje się redagowaniem słowników języka francuskiego oraz formułowaniem oficjalnych przepisów leksykalnych i gramatycznych. Szczególnie istotna jest rola tego gremium jako popularyzatora neologizmów, rodzimych zamienników dla anglicyzmów i innych pożyczek. Działalność Akademii wynika z przekonania, że język francuski wymaga ochrony przed narastającym wpływem angielszczyny. Zalecenia tejże rady są jednak pozbawione mocy prawnej, a francuskie instytucje rządowe, media i system kształcenia często nie przestrzegają wydawanych przez nią porad.
• francuski: instytucja Office québécois de la langue française w prowincji Quebec stoi na straży jakości pisanych i mówionych przejawów językowych. Jej pierwotnym celem było ustalanie kształtu języka standardowego oraz jego promocja w sferze publicznej. Współcześnie praktyka tego gremium koncentruje się na ustalaniu terminologii.
• hiszpański: Hiszpańska Akademia Królewska odpowiada za ustalanie „ogólnego” bądź „standardowego” języka hiszpańskego. Wydaje słowniki i popularyzuje wiadomości z zakresu języka hiszpańskiego, zwłaszcza kastylijskiego.
• indonezyjski: instytucja Badan Pengembangan dan Pembinaan Bahasa zajmuje się kultywacją indonezyjskiego języka literackiego, za pośrednictwem mediów i systemu edukacji. Wypracowuje także strategie w kwestii reagowania na wpływy obce. Indonezyjski standard językowy nie jest jednak dla nikogo mową ojczystą, a jego zakres funkcjonowania ogranicza się do kontekstów formalnych.
• niderlandzki: Unia Języka Niderlandzkiego zajmuje się regulowaniem ortografii niderlandzkiej. Ustalane przez nią reguły są aprobowane przez wszelkie organy rządowe i instytucje edukacyjne w Holandii^1=:bdde. Flamandzka prasa i inne media również przestrzegają zasad proponowanych przez to gremium. Holenderskie media kierują się często inną wersją ortografii, proponowaną przez stowarzyszenie Genootschap Onze Taal^1=:bdde.
• polski: Rada Języka Polskiego odpowiedzialna jest za popularyzację wiedzy o języku polskim oraz formułowanie norm językowych i ortograficznych. Polska polityka preskryptywna uznaje dwa poziomy normatywne w ramach polszczyzny kulturalnej (standardowej): normę wzorcową, czyli zbiór tradycjonalistycznych zasad dotyczących języka pisanego i użytku publicznego, oraz normę użytkową, mającą charakter bardziej liberalny, szerzej akceptującą zapożyczenia i odstępstwa od „tradycyjnej” praktyki językowej. Według polskiego ujęcia norma użytkowa obejmuje również pewne elementy językowe o charakterze regionalnym, o ile funkcjonują one w mowie ludzi wykształconych. W popularnym postrzeganiu polszczyzna standardowa jest kojarzona z „poprawnością”, przestrzeganiem zasad i wyższym stopniem inteligencji, a osoby posługujące się formami niestandardowymi bywają obiektem stygmatyzacji i odrzucenia społecznego.
• rosyjski: Związek Pisarzy ZSRR posłużył się preskrypcją lingwistyczną w celu ustanowienia standardu języka rosyjskiego w okresie ZSRR.
• rumuński: Akademia Rumuńska odpowiedzialna jest za regulowanie standardowego języka rumuńskiego; jej uchwały i zalecenia są uznawane przez państwo rumuńskie i inne podmioty, w których język rumuński jest objęty statusem oficjalnym (np. w Unii Europejskiej i serbskiej Wojwodinie). W Mołdawii rumuńszczyzna określana jest również mianem „języka mołdawskiego”, a jej normy ustala Instytut Lingwistyki przy Mołdawskiej Akademii Nauk.
• włoski: Akademia della Crusca, narodowa włoska akademia lingwistyczno-literacka.

Podział preskryptywizmu

Socjolingwiści podjęli próbę zdefiniowania różnych form preskryptywizmu. Do nowszych podziałów należy klasyfikacja opracowana przez Anne Curzan , która wyróżnia cztery rodzaje preskryptywizmu:

• preskryptywizm standaryzacyjny (ang. standardising prescriptivism) – ma na celu kultywowanie i promowanie zasad języka standardowego w danej społeczności; może się wiązać z chęcią ujednolicenia praktyki mownej; sprzeciwia się formom i konstrukcjom niefunkcjonującym w języku standardowym (np. They was here zamiast They were here)^1=:5;
• preskryptywizm stylistyczny (ang. stylistic prescriptivism) – ma na celu doradzanie w kwestiach stylistycznych, dotyczących doboru form i struktur w obrębie standardu językowego; w ocenach tych dużą rolę odgrywają kryteria adekwatności, logiczności, klarowności, przydatności funkcjonalnej, zwięzłości i estetyki. Może np. promować wzorce stylu formalnego  lub zwracać uwagę na kosmetykę językową, nakazując np. stosowanie I hope zamiast Hopefully w zdaniu Hopefully, Elliot will figure it out^1=:5;
• preskryptywizm restoratywny (ang. restorative prescriptivism) – ma na celu propagowanie starszych form i konstrukcji dla podtrzymania tradycji językowej i dbałości o „czystość” mowy; może np. promować rozróżnianie shall i will^1=:5;
• preskryptywizm politycznie responsywny (ang. politically responsive prescriptivism) – ma na celu promowanie określeń i użyć postrzeganych jako politycznie poprawne i egalitarne (może np. niwelować nierówności płciowe w języku^{1=:41322=:4133}); w przeciwieństwie do trzech pozostałych ten typ preskrypcji uchodzi za progresywny społecznie, spotyka się także z aprobatą językoznawców^1=:5.

Łotewska językoznawczyni Dace Strelēvica-Ošiņa wyróżnia trzy typy preskryptywizmu:

• preskryptywizm skierowany na człowieka (ang. human-oriented prescriptivism) – służy separacji uprzywilejowanych warstw społeczeństwa (użytkowników „poprawnego” języka) od grup o niższych statusie, których mowa nie tworzy języka standardowego. Ten rodzaj preskryptywizmu ukształtował się m.in. w społeczeństwie brytyjskim i w Starożytnym Rzymie. Spotkał się z aktywną krytyką w anglojęzycznym dyskursie językoznawczym.
• preskryptywizm skierowany na język (ang. language-oriented prescriptivism) – kształtuje się pod wpływem okoliczności społeczno-politycznych, np. w sytuacji niewoli narodowej. Jego zasadniczym celem nie jest dyskryminacja nieuprzywilejowanych warstw społecznych, lecz wyrażanie patriotyzmu oraz ochrona narodowych wartości: tożsamości i kultury. Formułowanie ideałów „poprawności” i „czystości” językowej bywa wyrazem narodowej pewności siebie oraz formą protestu politycznego. Preskryptywizm ten został zaobserwowany m.in. na Łotwie i w Czechach.
• preskryptywizm skierowany na błędy (ang. error-oriented prescriptivism) – uniwersalny przejaw preskryptywizmu, koncentrujący się na wyszukiwaniu „błędów językowych”, obecny we wszystkich kulturach i umotywowany m.in. czynnikami psychologicznymi. Strelēvica-Ošiņa sugeruje, że ta forma normatywizmu może się utrzymywać jako pozostałość po powyższych praktykach preskryptywnych, które osłabły lub przestały istnieć w wyniku przemian społecznych.

Stephan Elspaß wyróżnia trzy motywacje, które mogą stać za normatywizmem^1=:5243:

• standaryzacja – ma charakter racjonalistyczny, jej celem jest ułatwienie komunikacji między różnymi obszarami dialektalnymi i wytworzenie odmiany języka, która miałaby służyć jako norma komunikacji publicznej (edukacja, administracja, piśmiennictwo);
• puryzm – ma charakter nacjonalistyczny, jego celem jest ochrona języka przed wpływami obcymi i eliminacja pożyczek wewnątrzjęzykowych, uznawanych za niepożądane;
• segregacja – ma na celu separację ludzi posługujących się językiem standardowym od osób, które nie miały okazji przyswoić tej odmiany języka. Ideały poprawności językowej oraz korelowanie umiejętności posługiwania się „poprawną” mową ze zdolnościami poznawczymi mogą służyć marginalizacji niższych warstw społecznych.

Według Stephana Elspaßa i Pétera Maitza do fundamentalnych składników preskryptywizmu należą: konserwatyzm, elityzm językowy, puryzm i ideologia języka standardowego.

• konserwatyzm językowy przejawia się w częstej krytyce kształtu języka, który ma podlegać rzekomej degradacji. Wyrazem konserwatyzmu są stwierdzenia typu „dzisiejsze dzieci nie mówią i nie piszą poprawnie”;
• elityzm językowy wynika z przeświadczenia, że praktyka językowa pewnych elit społecznych ma wyższą wartość niż mowa innych grup, bez względu na rejestr i kontekst sytuacyjny. Ideologia ta służy przekonaniu użytkowników języka, że nienormatywne formy językowe są pozbawione walorów przypisywanych formom standardowym;
• puryzm językowy przejawia się w dążności do utrzymywania pewnego kształtu języka (w szczególności inwentarza leksykalnego) lub rugowania elementów uznawanych za niepożądane (zapożyczeń, gwaryzmów itp.). Puryzm często idzie w parze z ideologiami nacjonalistycznymi;
• ideologia języka standardowego wykazuje ścisły związek z homogenizmem, tj. przekonaniem, że ustandaryzowany język powinien być pozbawiony zróżnicowania. Ideologia ta ukształtowała się w toku powstawania nowoczesnych państw narodowych.

Kryteria normotwórcze

Preskrypcja lingwistyczna może się odbywać w oparciu o poniższe kryteria i czynniki:

• zgodność danych elementów z zasadami ekonomii językowej,
• funkcjonalność i precyzja semantyczna danych jednostek językowych,
• zgodność danej jednostki językowej z istniejącymi prawidłami syntagmatycznymi i paradygmatycznymi,
• stopień zakorzenienia danej jednostki językowej w tekstach literackich i w języku ludzi wykształconych,
• etymologia danego wyrazu lub określenia (por. sofizmat etymologiczny),
• zasięg geograficzny danej jednostki językowej,
• stopień ugruntowania danego elementu w tradycji języka.

Choć przepisy normatywne odwołują się często do logiki, konsekwencji i regularności, ścisła ocena tych walorów nie jest możliwa na gruncie językoznawstwa. Część językoznawców zauważa, że preskrypcją form standardowych kierują zwykle czynniki pozalingwistyczne: w praktyce preferuje się bowiem formy o wysokim prestiżu społecznym, a rzekome uzasadnienia lingwistyczne, odwołujące się do właściwości językowych, dorabiane są po fakcie. Argumenty odnoszące się do cech logiki uchodzą ponadto za naukowo bezpodstawne (por. logizowanie, ideologia symetryczności).

Zdarza się niekiedy, że w różnych kodyfikacjach tego samego lub blisko spokrewnionych języków sankcjonuje się różne formy językowe. Literacka akceptowalność różnych środków ma bowiem charakter arbitralny (umowny) i jest zmienna zarówno w czasie, jak i przestrzeni. Na przykładzie hiszpańskiego, angielskiego oraz języków i etnolektów słowiańskich:

• wymowa typu seseo (zastępowanie głoski [θ] głoską [s]) ma status normatywnej w Ameryce Łacińskiej, natomiast w Hiszpanii kontynentalnej uchodzi za niestandardową;
• zjawisko voseo mieści się w normie literackiej Argentyny, Paragwaju i Urugwaju, natomiast w pozostałych krajach Ameryki Łacińskiej ma charakter regionalny;
• podwójne zaprzeczenie jest upowszechnione w wielu językach europejskich, we współczesnej angielszczyźnie jest to natomiast konstrukcja gwarowa, występująca poza ramy języka standardowego;
• używanie wyrażenia „pisze” w znaczeniu „jest napisane” uważa się zwykle za wykraczające poza normy polskiego języka standardowego, niekiedy za dopuszczalne w jego niższym, potocznym rejestrze; w literackiej słoweńszczyźnie identycznie składniowo konstrukcje (z użyciem piše) są natomiast w pełni akceptowane;
• w Chorwacji standardowy odpowiednik zaimka „co” brzmi što; w standardzie Bośni i Hercegowiny zaś przyjęto dwie formy: što i šta, a w języku słoweńskim pokutuje forma kaj. W mowie chorwackiej spotykane są wszystkie trzy formy (jako warianty dialektalne), lecz w ponadgwarowym standardzie funkcjonuje tylko jedna – što.

Krytyka preskryptywizmu

Mimo że językoznawcy zauważają istotną rolę społeczną praktyk normatywnych jako formy promowania standardu językowego wśród użytkowników języka (np. w szkolnictwie), częstym przedmiotem krytyki staje się kwestia jakości norm preskryptywnych i ich zasadności funkcjonalnej. Uwagę zwraca się m.in. na to, że sankcjonowane wzorce normatywne nierzadko stoją w sprzeczności z faktycznie notowaną praktyką mowną, w tym również z uzusem wykształconych warstw społeczeństwa. Zarzucenie roli normotwórczej zwyczaju językowego na rzecz kierowania się własnymi preferencjami i przesądami przypisywano przede wszystkim osiemnastowiecznym preskryptywistom układającym normy angielszczyzny, których posądzano o sztuczne przenoszenie na grunt tego języka zasad składniowych łaciny. Wielu lingwistów, m.in. Geoffrey Pullum i inni autorzy publikujący na blogu „Language LogLanguage Log{{Link-interwiki}} Brakujące pola: Q. Nieznane pola: 2.”, zastrzeżenia jakościowe wyraża jednak również w odniesieniu do porad promowanych przez bardziej współczesne wydawnictwa normatywne, w tym te wysoko cenione, jak Elements of Style autorstwa E.B. White’a i William StrunkWilliam Strunk{{Link-interwiki}} Brakujące pola: Q. Nieznane pola: 2, 3 oraz 4.. Językoznawcy zauważają w szczególności, że popularne poradniki językowe pisane przez wpływowych dziennikarzy i powieściopisarzy (np. Strictly English: The Correct Way to Write ... and Why It Matters autorstwa Simon HefferSimon Heffer{{Link-interwiki}} Brakujące pola: Q. Nieznane pola: 2, 3 oraz 4.) zawierają podstawowe błędy w zakresie analizy lingwistycznej. Dostrzegają oni, że autorzy podręczników i edukatorzy, skupieni na egzekwowaniu wzorców praktyki pisarskiej^1=:4, nieodpowiednio podchodzą do zjawiska wariacji sytuacyjnej w ramach języka standardowego, co objawia się wartościowaniem standardowych form potocznych jako „niepoprawnych” lub „mniej poprawnych” względem wyrażeń formalnych (np. isn’t vs is not)^1=:32=:4. Normatywiści często nie czynią adekwatnego rozróżnienia między realnymi regułami gramatyki a kwestiami czysto stylistycznymi, pomijając fakt, że również dialekt standardowy dopuszcza pewną dozę swobody w zakresie kształtowania przekazu.

W dyskusjach na temat preskryptywizmu pojawia się niekiedy pojęcie hiperstandaryzacji, czyli tendencji do usilnego dyktowania przepisów dotyczących różnych aspektów języka standardowego (m.in. niaunsów stylistycznych), bez względu na to, czy zasady te mają rzeczywisty wpływ na sprawność komunikacji. Językoznawcy argumentują, że w sytuacji gdy proponowane reguły nie są przyjęte przez ogół społeczeństwa, nie można ich uznawać za faktyczne składniki normy porozumiewawczej, jaką tworzy język standardowy^1=:3. Amerykański psycholog i lingwista Steven Pinker na temat preskryptywizmu wyraża się następująco: Szablon:CytatD  Stwierdza również, że: Szablon:CytatD 

Z krytycznymi głosami lingwistów spotykają się także niekorzystne następstwa inicjatyw preskryptywnych i nastawienie gramatyki szkolnej do form mowy wyraźnie wykraczających poza kanon języka standardowego^1=:4. Badacze zauważają bowiem, że promowanie standardu za pośrednictwem przedsięwzięć normatywnych pociąga za sobą tendencje do propagowania poglądów i postaw językowych wątpliwych w świetle współczesnej teorii lingwistycznej, często przeczących wiedzy na temat natury działań kodyfikacyjnych i stosunku form standardowych do innych bytów językowych^1=:4. Wśród zarzutów stawianych normatywistom można wymienić:

• ujmowanie dialektu standardowego jako „obowiązkowej” odmiany języka, wyższej i bardziej „poprawnej” od innych, nieskodyfikowanych bytów; przedstawianie rozpowszechnionych kolokwializmów (występujących poza ramy języka standardowego, np. I done it zamiast I did it) jako elementów mniej wartościowych lub „niepoprawnych”;
• tworzenie mylnego obrazu standardowej formy języka, nakazującego utożsamianie jej z językiem jako całością, tj. wewnętrznie zróżnicowanym zespołem odmian;
• nieuwzględnianie społecznej zmienności języka i promowanie negatywnego stosunku do naturalnych odrębności; nierespektowanie ludzkich preferencji językowych^1=:5;
• pomijanie faktu, że standardowe i obiegowe formy języka (w tym kody niższych warstw społecznych) w równym stopniu rządzą się zasadami gramatycznymi; błędne rozumienie pojęcia reguły językowej;
• nieuwzględnianie faktu, że sposób postrzegania środków językowych jest podyktowany nie ich walorami komunikacyjnymi („logiką”, precyzją itp.), lecz czynnikami pozalingwistycznymi, takimi jak pozycja społeczna ich użytkowników i ugruntowanie literackie;
• ignorowanie konwencjonalnego charakteru dialektu standardowego^1=:58564; niezauważanie związku między jego rozwojem a rozstrzygnięciami społeczno-historycznymi i politycznymi;
• upowszechnianie i utrwalanie w społeczeństwie przekonania, że językiem potrafi się posługiwać jedynie pewna grupa preskryptywistów; budowanie wokół języka i autorytetów językowych tajemniczej otoczki;
• wywoływanie masowego poczucia niepewności językowej (schizoglosji) wśród rodowitych użytkowników języka; narzucanie nierealistycznych ideałów, tworzących stały lęk oraz zamieszanie wokół kwestii poprawnościowych;
• traktowanie typowych użytkowników języka jako osób niedojrzałych intelektualnie, niezdolnych do operowania własnym językiem; propagowanie twierdzenia, że do przyswojenia umiejętności poprawnego operowania mową ojczystą potrzebny jest formalny instruktaż ze strony zewnętrznych gremiów;
• szerzenie chybionego poglądu, jakoby dialekt standardowy (czy też całokształt macierzystego języka) wymagał stałej nauki, śledzenia kolejnych „porad” językowych;
• sprzeciwianie się innowacjom językowym, również tym szeroko przyjętym (np. nowemu znaczeniu hopefully jako I hope), przy jednoczesnym akceptowaniu zmian historycznych;
• kierowanie się sofizmatem etymologicznym: zakładanie, że znaczenia słów powinny być określane przez ich etymologię, zwłaszcza jeśli zostały zapożyczone z innego języka;
• kierowanie się ideologią atestacji słownikowej; zakładanie, że autorytety językowe (m.in. autorzy słowników) mają moc „dopuszczania” nowych form do języka, do standardu czy też do szerzej rozumianego obiegu;
• nieodróżnianie terminologii fachowej od środków języka powszechnego (np. znaczenia słowa „zwierzę” w nomenklaturze biologicznej i jego rozumienia poza tym szczególnym kontekstem); mówienie o „prawdziwych” znaczeniach wyrazów;
• postrzeganie języka pisanego jako kodu bardziej prawowitego od mowy; nieuwzględnianie prymarnego charakteru języka ustnego lub wręcz utożsamianie języka z konwencjami ortografii;
• pojmowanie języka jako jednorodnego systemu, idealnie symetrycznego i „logicznego”; kierowanie się wybranymi wzorcami strukturalnymi przy jednoczesnym ignorowaniu pozostałych modeli językowych;
• wyłączne uznawanie „czystego”, rygorystycznego dialektu standardowego: nieprzewidywanie miejsca dla form pośrednich między standardem a gwarami (por. ideologia monoglosji) oraz możliwości personalizacji standardu na poziomie jednostki;
• kształtowanie i pogłębianie nierówności społecznych w języku; „naukowe” legitymizowanie potocznych mitów i uprzedzeń językowych; propagowanie dialektu standardowego jako szyboletu odgraniczającego elity społeczne od „nieuków”;
• zakładanie, że język jest „kruchym” wytworem kulturalnym, wymagającym ścisłej pieczy, nie zaś ludzkim atrybutem^1=:4; bezpodstawne mówienie o zagrożeniu języka narodowego.

Preskryptywnie nastawione ideologie językowe prowadzą do postrzegania znajomości języka jako dobra istniejącego niejako poza zasięgiem typowego native speakera, który swoją własną mowę może przyswoić (w niedoskonałej postaci) dopiero dzięki autorytatywnym źródłom, dającym dostęp do nieznanych „tajników” językowych. Inne podejście do języka reprezentują natomiast językoznawcy, którzy wychodzą z założenia, że język stanowi zjawisko poznawcze, funkcjonujące niezależnie od istnienia instytucjonalnych form kodyfikacji. Czeski badacz František Čermák wyklucza, jakoby w autentycznym języku mówionym istniała normatywna dychotomia „poprawny–niepoprawny” czy też pojęcie błędu. Uznaje przy tym, że przyswajanie języka jest procesem spontanicznym, zachodzącym bez zewnętrznych interwencji.

Zadomowiony społecznie negatywny stosunek do pewnych wariantów językowych również nie jest uprawniony z perspektywy współczesnej wiedzy lingwistycznej, która zakłada równoważność różnych systemów językowych, nie zważając na status socjoekonomiczny ich użytkowników. Lingwiści i socjolingwiści zwracają uwagę na społeczno-polityczną motywację języka standardowego, wskazując na konieczność relatywizacji sądów poprawnościowych i uwzględnienia gramatycznej istoty nieliterackich form języka. Przypisywanie językowi standardowemu szczególnych walorów komunikacyjnych stanowi bowiem wypadkową procesów post-hoc, uwarunkowanych nie faktami o podłożu lingwistycznym, lecz różnicami w poważaniu kulturalnym różnych bytów językowych. Zbiór popularnie wyznawanych poglądów na temat hierarchii językowej, typowo towarzyszących powstaniu uregulowanej odmiany języka, został wyodrębniony i nazwany ideologią języka standardowego.

Dopełnienie

Z krytyką badaczy spotykają się także inne aspekty i elementy praktyki preskryptywnej. Chorwaccy lingwiści Mate Kapović, Anđel Starčević i Daliborka Sarić, autorzy pracy O preskripciji i preskriptivizmu u Hrvatskoj, opisują paradoks, jaki zachodzi na gruncie chorwackiej tradycji normatywistycznej, która funkcjonowanie dialektów regionalnych każe postrzegać jako świadectwo bogactwa językowego, jednocześnie wykazując krytyczny stosunek do wszelkich odstępstw od stanowionej normy językowej, zwłaszcza w przestrzeni publicznej. Ponadto w tejże tradycji warianty języka bliskie standardowi traktuje się jako jego „źle nauczone” formy, a nie jako swoiste odmiany języka, co – zdaniem tych badaczy – jest nieugruntowane naukowo. Anđel Starčević pisze o bytach językowych zbliżonych do języka standardowego (ale występujących poza promowane normy), że ich istnienie stanowi naturalny przejaw wariacyjności języka i faktu, iż w praktyce nigdy nie dochodzi do pełnej normalizacji dialektów ogólnoetnicznych – za nieuzasadnione uznaje zatem opisywanie ich w negatywnych kategoriach. Ci trzej językoznawcy stwierdzają również, że rodowici użytkownicy danej mowy z definicji posługują się nią doskonale, uznając, że o jakimkolwiek poszerzaniu zdolności językowych można mówić wyłącznie w odniesieniu do aspektów stylu, retoryki itp. Na podobnym stanowisku stoi amerykański lingwista Larry Trask, który żywi przekonanie, że native speaker z założenia zna zasady gramatyczne swojego ojczystego dialektu (przeważnie nietożsamego ze standardem), przewidując jednocześnie możliwość rozwijania umiejętności językowych na polu stylu i estetyki pisarskiej. Badacze argumentują przy tym, że przestrzeganie reguł preskryptywnych (nakazujących np. bezrefleksyjne zastępowanie wyrazów) wcale nie zapewnia lepszej jakości języka i produkcji językowej, nie rzutuje na rzeczywistą sprawność słowa.

Mate Kapović krytykuje normatywistów, którzy zabierając głos w kwestii przepisów ortograficznych, traktują je jako pierwszorzędny temat rozważań lingwistycznych. Wyraża on pogląd, że popularne debaty na temat pisowni i błędów ortograficznych są nieproporcjonalne do skali i charakteru zjawiska, zwracając uwagę na umowny charakter ortografii i zaznaczając, że stanowi ona element zewnętrzny wobec systemu językowego: niewypracowany na gruncie wszystkich języków i niekonieczny do ich prawidłowego funkcjonowania. Jak zauważa Nils Langer, reformy ortograficzne spotykają się często z przesadzonymi reakcjami purystycznymi, wynikającymi z zasadniczego niezrozumienia relacji między językiem a pisownią. Kapović, Starčević i Sarić piszą również, że pleonazmów – choć istotnie będących formą redundancji – nie można z punktu widzenia naukowego traktować jako wyrażeń niepoprawnych, stwierdzając, że nadmiarowość stanowi jedną z podstawowych cech struktury językowej. Odrzucanie redundancji oraz sprzeciwianie się zjawisku wieloznaczności określają oni jako wyraz szkodliwej hipernormatywności, której język standardowy w rzeczywistości nie podlega. Krytykują oni praktykę narzucania reguł pozbawionych pokrycia w uzusie i rugowania upowszechnionych zmian językowych, a także kwestionują zasadność odgórnego regulowania kosmetycznych aspektów języka.

Normatywizm stał się obiektem krytyki również na gruncie niemiecko-austriackim. Germaniści Stephan Elspaß i Péter Maitz, autorzy artykułu New Language Norm Authorities in Germany: Ideological Roots and Social Consequences, obserwują, że potoczna krytyka językowa opiera się na nieuzasadnionym założeniu o uprzywilejowanej pozycji standardowej odmiany języka, nieuwzględniającym realiów praktyki językowej w rozmaitych kontekstach sytuacyjnych. Zauważają oni, że popularne poradniki językowe podają informacje niewłaściwe zarówno w ujęciu gramatycznym, jak i socjolingwistycznym. Autorzy ci wiążą normatywne porady z niesprawiedliwą stygmatyzacją odmian i wariantów językowych preferowanych przez znaczne części społeczeństwa, a także pogłębianiem nierówności językowych i społecznych. Potoczną krytykę językową ujmują w swojej pracy jako naglący problem lingwistyczny, wymagający specjalnej uwagi. Ci sami autorzy nadmieniają, że duża część „usterek” i „błędów” językowych wynajdywanych przez popularnych autorów nie stanowi bariery komunikacyjnej dla użytkowników języka: prawdziwy problem ma się pojawiać dopiero wtedy, gdy formy te są określane mianem uchybień przez niekompetentnych lub nietolerancyjnych analityków.

Preskryptywizm tworzy często grunt dla dyskryminacji językowej oraz innych form nietolerancji społecznej. W niektórych krajach wskazuje się na związek między interwencjami preskryptywnymi a różnego rodzaju wartościami ludzkimi, przez co dochodzi do legitymizacji praktyk normatywnych i maskowania negatywnych konsekwencji lingwicyzmu. Ponadto, jako że za podstawę języka standardowego przyjmuje się często dialekt wyższej klasy społecznej, objęcie tego wariantu języka specjalnym statusem tworzy źródło potencjalnych kontrowersji politycznych. Węgierski językoznawca Miklós Kontra zauważa, że przekonanie o istnieniu „poprawnego” języka, utożsamianego na gruncie węgierskim ze skodyfikowaną normą, prowadzi do częstych szykan na tle językowym. Wobec tego faktu niektórzy autorzy postulują stosowanie addytywnej lub bidialektalnej pedagogiki językowej, skupiającej się nie na rugowaniu pospolitych form języka, lecz na poszerzaniu repertuaru językowego uczniów, tak aby wykształcili umiejętność posługiwania się mową w sposób adekwatny do różnych sytuacji komunikatywnych. Socjolingwiści zauważają, że różne warianty języka, choć lingwistycznie równoważne, są osadzone w kontekście społecznym, gdzie nieuchronnie przypisuje się im różne poziomy prestiżu^1=:22=:9885. Autorzy książki Bad Language w następujący sposób opisują zjawisko stygmatyzacji w języku: Szablon:CytatD 

Węgierska lingwistka Klára Sándor, autorka artykułu Secular Linguistics and Education: Questions of Minority Bilingualism, wprowadza rozróżnienie między tradycyjną kultywacją językową a planowaniem językowym. Proponuje przy tym nowoczesny model polityki językowej, oparty na założeniach lingwistyki świeckiej (secular linguistics):

	Kultywacja językowa	Planowanie językowe
Podstawowe założenie	Język jest homogeniczny	Język jest heterogeniczny
Podejście	Oparte na monolingwizmie; istnieje pewien ideał języka	Uznaje multilingwizm za naturalne zjawisko; wszystkie formy języka są równoważne
Wartościowanie zmian	Język albo się udoskonala, albo degraduje	Neutralne podejście: język po prostu się zmienia
Poprawność językowa	Istnieją formy „poprawne” oraz formy „niepoprawne”	Bierze pod uwagę występowanie niegramatycznych konstrukcji (mowa małych dzieci, afazja), ale odrzuca preskryptywną koncepcję poprawności językowej. Nie istnieją formy mniej poprawne, ale istnieją formy mniej prestiżowe, stygmatyzowane, kojarzone z ludźmi niewykształconymi itp.
Wariantywność języka	Wariacja w języku jest zjawiskiem ujemnym	Język istnieje w różnych wariantach regionalnych i socjalnych. Byty te nie są wyraźnie rozgraniczone, funkcjonują w ramach kontinuum.
Normalizacja językowa	Wszyscy powinni używać języka literackiego	Istnieje standard językowy, wzorzec stosowany w piśmiennictwie, mediach elektronicznych, edukacji itp.
Regulacja językowa	Dyktuje przepisy normatywne	Wydaje nieobowiązkowe zalecenia
Cel	Stworzenie „kulturalnych” użytkowników języka	Stworzenie kompetentnych użytkowników języka, zadowolonych ze swojej mowy
Efekt	Brak efektu lub efekt negatywny (tworzy poczucie niekompetencji językowej)	Brak efektu lub efekt pozytywny

Preskryptywizm a językoznawstwo

Preskryptywizm nie znajduje szerokiej akceptacji we współczesnym językoznawstwie akademickim. Większość językoznawców widzi swoją rolę naukową jako osób skupiających się na rejestrowaniu i badaniu rzeczywistego kształtu języka, ściśle stroniących od formułowania sądów normatywnych i prób ingerencji w sposób funkcjonowania systemu językowego. Przyjęcie takiej postawy, zwanej deskryptywizmem, uzasadnia się Saussure’owską tezą o arbitralności znaków językowych, zgodnie z którą jednostki językowe mają charakter niemotywowany, umowny^1=:2645. Ponadto używanie w stosunku do systemów językowych określeń emocjonalnych takich jak „dobry”, „zły”, „racjonalny” czy „elegancki” samo w sobie uchodzi za chybione naukowo. Wczesnym wyrażeniem dychotomii między opisowością a normatywnością był aforyzm szwedzkiego językoznawcy Esaiasa Tegnéra: zadaniem lingwistyki jest „opisywanie, nie zaś dyktowanie praw językowych” (1874). Wprowadzono wówczas rozróżnienie między ściśle rozumianymi badaniami naukowymi a działalnością ocenną, którą zaczęto przypisywać popularnym pisarzom, nauczycielom i autorom podręczników. Również współcześni badacze obserwują diametralną różnicę między postawami specjalistów, uznających wariacyjność języka i równoprawność wszelkich kodów językowych, a popularnymi przekonaniami, nakazującymi układać zmiany i formy językowe w normatywnej hierarchii dopuszczalności^1=:63643. W językoznawstwie przyjmuje się aksjomatycznie, że rodowity użytkownik języka włada nim w sposób wzorowy, czyniąc zasadnicze rozróżnienie między uzualnymi normami języka standardowego, jego normami preskryptywnymi (stanowionymi) oraz normami nieliterackich wariantów języka.

Na łamach XIX- i XX-wiecznych prac lingwistycznych pojawiały się jeszcze elementy wartościujące, postulujące powiązanie stanu języka ze stanem kultury narodu, wraz z koncepcją doskonałego, optymalnego stadium rozwoju systemów językowych, zakładającą wyższość pewnych typów języków nad innymi. Wśród językoznawców z szerszą aprobatą spotyka się jednak pogląd uznający tego rodzaju oceny zjawisk językowych za naukowo bezpodstawne. Większość dzisiejszych lingwistów stoi na stanowisku, że wszystkie formy języka stanowią pełnoprawne systemy komunikacyjne, wyposażone w swoje własne struktury logiczne i gramatyczne^1=:2. Współcześni badacze zauważają przy tym, że postulaty preskryptywizmu są odzwierciedleniem praktyki i preferencji elit, mylnie jawiących się jako naturalne i obiektywne wartości. I tak w zachodnich środowiskach akademickich panuje powszechna zgoda, że wartościowanie faktów językowych, w tym ocenianie ich w kategoriach poprawnościowych, nie należy do zadań językoznawstwa, analogicznie do praktyki w innych dziedzinach nauki, które stronią od wydawania subiektywnych ocen na temat przedmiotu badań. Amerykański lingwista Larry Trask sugeruje, że opinie normatywistów można traktować jako porady stylistyczne lub pewien aspekt obyczajów społecznych, pozbawia je przy tym cech naukowości i wyłącza poza domenę lingwistyki.

W XX-wiecznym językoznawstwie anglojęzycznym upowszechniła się idea deskryptywizmu, nakazująca odrzucenie potocznych sądów normatywnych  i uznanie mowy native speakerów jako z założenia „poprawnej”. Preskryptywizm opisywano jako zjawisko niepożądane i anachroniczne, zestawiając tę postawę w kontraście z naukowym deskryptywizmem . Początkowo preskryptywizmu nie rozpatrywano ani jako podejścia naukowego, ani jako potencjalnego obiektu badań, zgodnie z przekonaniem, że interwencje normatywne nie wywierają wpływu na zachowania językowe . Deskryptywny stosunek do języka i uzusu, odrzucający próby ingerencji w kształt mowy, promowała m.in. książka Roberta A. Halla Leave Your Language Alone (1950). Późniejszy autorzy (np. Anne Curzan) zaczęli jednak zwracać uwagę na rolę preskryptywizmu w praktyce językowej i stopniowo włączać go w ramy fachowych rozważań .

Odrzucenie preskryptywizmu jako podstawy praktyki językoznawczej nie oznacza też całkowitego sprzeciwu środowiska naukowego wobec idei autorytatywnej kodyfikacji języka. Krytyki preskryptywizmu nie należy interpretować jako wymierzonej w samo zjawisko standaryzacji językowej. Wielu lingwistów dostrzega bowiem praktyczną funkcję języka standardowego jako pomocniczego środka komunikacji w nowoczesnych społeczeństwach, uwarunkowanego potrzebami narodowymi, a także konieczność utrzymania go w pewnym ustabilizowanym stanie – podkreślają oni jednakże równoważność lingwistyczną wszelkich odmian mowy, ich rolę w budowaniu tożsamości społecznej oraz socjalną motywację sądów normatywnych, stanowiących trzon preskryptywizmu i standaryzacji językowej. Niekiedy postulują przy tym silniejsze stosowanie kryterium uzualnego przy definiowaniu postaci standardowej języka, a także zarzucenie tendencji hipernormalizacyjnych, zakłamujących jej rzeczywisty obraz. Co więcej, jak zaznacza Einar Haugen, wielu językoznawców angażuje się w działania o charakterze normatywnym, pomagając w ustanawianiu standardów literackich wśród wspólnot niepiśmiennych, popularyzując reformy tradycyjnych grafolektów i włączając się w rozwijanie polityk dydaktycznych. Znaczenie standaryzacji językowej zostało podkreślone przez autorów książki Exploring the French Language, którzy skomentowali to zjawisko w następujący sposób: Szablon:CytatD  Mimo że lingwiści przyjmują w swojej praktyce analitycznej stanowisko deskryptywne, przykładając wagę do opisowości, preskryptywizm jako zjawisko społeczno-kulturowe stanowi ważny przedmiot badań socjolingwistycznych. W drugiej połowie XX wieku zaczęto rozpatrywać normatywizm nie tylko jako potoczną postawę językową, ale również jako istotny mechanizm społeczny, niepozostający bez wpływu na zachowania mowne . Jego przejawy w ujęciu historycznym i współczesnym były analizowane przez wielu socjolingwistów, takich jak David Crystal, Ingrid Tieken-Boon van Ostade, Joan Beal i Lynda Mugglestone , językoznawczyni Deborah Cameron zaś wprowadziła termin „higiena werbalna” jako bardziej neutralne określenie na preskryptywizm , odnosząc je „do wszystkich metalingwistycznych praktyk, poprzez które ludzie starają się doskonalić język lub regulować jego użycie”. Ponadto problematyka ludzkich interwencji językowych jest regularnie poruszana na istotnych konferencjach międzynarodowych i prezentowana na łamach artykułów fachowych (np. The Languages of Nation. Attitudes and Norms, 2012) .

Inne podejścia

Wykluczenie interwencji preskryptywnych poza ramy ścisłej działalności naukowej nie nastąpiło jednak na gruncie wszystkich tradycji lingwistycznych. Na przestrzeni dziejów podejmowano bowiem próby włączenia regulacji normatywnej języka w zakres praktyki językoznawczej. Istotnym propagatorem idei purystycznych i preskryptywistycznych było od XIX wieku językoznawstwo czeskie, którego wpływ silnie rzutował na postawy lingwistyczne w krajach Europy Wschodniej i Południowej. Ze szkół językoznawczych swoim szczególnym podejściem do kwestii normatywnych zapisało się na kartach historii Praskie Koło Lingwistyczne, którego przedstawiciele wypracowali teorię kultywacji języka, skupiającą się na funkcjonalnym aspekcie mowy. Koncepcje tego stowarzyszenia nie przyjęły się wśród zachodnich kręgów naukowych, skierowanych w stronę opisowości, ale zadomowiły się w krajach byłego bloku wschodniego, gdzie zaczęto sprawować coraz większą kontrolę nad praktyką językową. W tym regionie do dziś panują zakorzenione tradycje normatywistyczne, negatywnie nastawione do zróżnicowania językowego, wyrastające z przekonania, że badanie nieliterackich wariantów języka źle wpływa na stan języka narodowego, przyczyniając się do jego degradacji i degeneracji odczuwanych norm. Normatywne poglądy na język pozyskały ugruntowaną pozycję i akceptację w lingwistyce prawie wszystkich krajów bloku komunistycznego, w tym w Polsce, Czechach i na Słowacji. Ponadto w tej części świata utrzymuje się potoczne postrzeganie językoznawców jako osób skoncentrowanych na problematyce kodyfikacji językowej, stojących na straży poprawności języka, mimo że znaczna część tutejszych badaczy także dystansuje się od takiego rodzaju działalności, niekiedy podając w wątpliwość jej zasadność naukową i sens praktyczny. Karol Janicki stwierdza, że tradycja preskryptywizmu zawsze cieszyła się w Polsce silnym ugruntowaniem oraz że promowany model homogeniczności, jedności i czystości języka nie był nigdy wystawiony na otwartą krytykę ze strony językoznawców. Postawy preskryptywne bywają spotykane również w innych tradycjach językoznawczych, m.in. indonezyjskiej i japońskiej.

Polskie językoznawstwo jest w szczególnym stopniu skoncentrowane na krytyce językowej i promowaniu tzw. kultury mowy, przeciwdziałaniu rzekomemu upadkowi języka, co wyraźnie odróżnia je np. od anglojęzycznej socjolingwistyki, nastawionej opisowo i obserwacyjnie. Polscy lingwiści często posiłkują się metaforą językoznawstwa „botanicznego” i „ogrodniczego”, wyróżniając tym samym zarówno odłam lingwistyki skupiony na bezstronnej obserwacji języka, jak i odłam wartościujący, którego celem ma być sprawowanie pieczy nad językiem, poprzez edukowanie społeczeństwa w zagadnieniach normatywnych i wydawanie opinii na temat różnego rodzaju zjawisk. Zachodni i anglojęzyczni autorzy natomiast przypisują językoznawcom postawę „botanika”, wychodząc z założenia, że zadaniem naukowca winna być empiryczna rejestracja faktów, nieobciążona ocenami normatywnymi. Postawę „ogrodnika” eliminującego chwasty mają wówczas reprezentować gramatycy preskryptywni, nie zaś badacze stosujący metodologię naukową. Obiegową ideę „poprawnej” mowy pojmuje się przy tym jako koncepcję przeciwstawną dzisiejszej wiedzy lingwistycznej, będącą wyrazem elitaryzmu i uprzedzenia wobec mało prestiżowych form języka. Badacze Konrad Szcześniak i Cássio Leite Vieira jako zaskakujące w świetle współczesnej nauki opisali stanowisko XX-wiecznego lingwisty amerykańskiego Leonarda Bloomfielda, który głosił, że istnieje pewien model „poprawnej angielszczyzny”, przyswajany dopiero w procesie formalnego nauczania.

Dace Strelēvica-Ošiņa w pracy Who loves prescriptivism and why? Some aspects of language correctness in Latvia odwołuje się do artykułu lituanisty Giedriusa Subačiusa, w którym ten zaproponował koncepcję dwóch typów języków standardowych: standardów opartych na wczesnym wyborze dialektu (ang. early dialect selection, EDS) oraz standardów opartych na późnym wyborze dialektu (ang. late dialect selection, LDS). W pierwszym przypadku mowa o językach, które zaczęły kształtować swoją postać standardową w czasach renesansowych, w drugim zaś chodzi o języki, które proces doboru podstawy gwarowej przeszły dopiero w romantyzmie. Jak zauważa Subačius, języki typu EDS (przede wszystkim języki zachodnioeuropejskie) cieszyły się dominującą pozycją w swoim obszarze funkcjonowania, języki typu LDS (większość języków wschodnioeuropejskich) podlegały natominatomiast dominacji. Subačius dostrzega także różnicę w relacji między pisaną a ustną postacią standardu. Języki typu EDS początkowo wypracowały jedynie standard piśmienniczy; idea kodyfikacji języka mówionego pojawiła się znacznie później (dopiero w XVIII wieku). Wspólnoty językowe typu LDS, imitujące lepiej wypracowane modele, zaczęły ustalać wzorce ustne tuż po wykształceniu normy pisanej. Subačius skłania się do stwierdzenia, że właśnie tu mogło powstać przeświadczenie, jakoby idealnym standardem był twór jednorodny, pozbawiony form zróżnicowania. Kwestie poprawności językowej oraz preskrypcji uchodzą w społeczeństwach wschodnioeuropejskich za kluczowe w kontekście utrzymania tożsamości narodowej, a ich poparcie akademickie przybrało tutaj szczególnie dużą skalę. Anna Duszak sugeruje, że konserwatyzm polskiej lingwistyki ukształtowały wydarzenia historyczne (utrata niepodległości, dominacja radziecka) i odczuwana potrzeba ochrony języka jako narodowego spoiwa.

Choć status normatywistyki (kultury języka) jako dyscypliny naukowej był kwestionowany na gruncie polskim, tę myśl humanistyczną zwykło się w polskiej tradycji określać także mianem „językoznawstwa normatywnego” lub „językoznawstwa preskryptywnego” i traktować jako formę aktywności ubocznej, wciąż wchodzącej w zakres zainteresowań lingwistów. W książce Problemy językoznawstwa ogólnego Witold Mańczak wymienił rozstrzyganie wątpliwości poprawnościowych w języku ojczystym jako jedno z praktycznych zastosowań językoznawstwa, obok wspomagania nauki języków obcych. Również autorzy słowaccy włączają praktyki normatywne w ramy lingwistyki. W Encyklopédii jazykovedy pod redakcją Jozefa Mistríka odnotowano „lingwistykę preskryptywną” jako dział językoznawstwa zajmujący się zagadnieniami kodyfikacji w języku i tworzeniem poradników normatywnych. Podobnie uczynił Juraj Dolník w książce Základy lingvistiky, definiując tę dyscyplinę jako odłam lingwistyki skupiony na kodyfikacji norm językowych.

Stanowiska językoznawców 

• Larry Trask definiuje preskryptywizm jako:

Szablon:CytatD

 

• Chorwacki językoznawca Mate Kapović pisze:

Szablon:CytatD

 

Czyni również rozróżnienie między ideologią preskryptywizmu a samą preskrypcją (kodyfikacją normatywną):

Szablon:CytatD

 

W książce Čiji je jezik? stwierdza następująco:

Szablon:CytatD

 

• Brytyjski socjolingwista i dialektolog Peter Trudgill stwierdza:

Szablon:CytatD

 

• Noam Chomsky w jednym z wywiadów wyraził poniższą opinię:

Szablon:CytatD

 

• Anthony Kroch stwierdza:

Szablon:CytatD

 

• Schieffelin, Woolard i Kroskrity piszą:

Szablon:CytatD

 

• James Milroy i Lesley Milroy piszą:

Szablon:CytatD

 

• Indonezyjski językoznawca Harimurti Kridalaksana wśród założeń lingwistyki wymienia:

Szablon:CytatD

 

• Polski językoznawca Andrzej Markowski formułuje poniższe spostrzeżenia:

Szablon:CytatD

 

Zobacz też

• grammar nazi
• ideologie językowe
• konserwatyzm językowy
• logizowanie
• perfekcjonizm językowy
• akceptowalność
• gramatyka tradycyjna
• gramatyka normatywna
• standardologia

Bibliografia

• Robert LawrenceR.L. Trask Robert LawrenceR.L., Key Concepts in Language and Linguistics, Routledge, 1999, ISBN 978-0-415-15741-4  (ang.).
• TomT. McArthur TomT., The Oxford Companion to the English Language, Oxford University Press, 1992  (ang.).
• MateM. Kapović MateM., Čiji je jezik, wyd. 1, Zagrzeb: Algoritam, 2010, ISBN 978-953-316-282-9  (chorw.).
• AnneA. Curzan AnneA., Fixing English: Prescriptivism and Language History, Cambridge University Press, 2014, ISBN 978-1-107-02075-7  (ang.).
• JadwigaJ. Puzynina JadwigaJ., Problemy aksjologiczne w językoznawstwie, „Poradnik Językowy”, zeszyt 9–10, 1984, s. 539–556 .
• MateM. Kapović MateM., AnđelA. Starčević AnđelA., DaliborkaD. Sarić DaliborkaD., O preskripciji i preskriptivizmu u Hrvatskoj, [w:] BarbaraB. Kryżan-Stanojević (red.), Jezična politika: između norme i jezičnog liberalizma, Zagrzeb: Srednja Europa, 2016, ISBN 978-953-7963-47-7  (chorw.).
• AnđelA. Starčević AnđelA., MateM. Kapović MateM., DaliborkaD. Sarić DaliborkaD., Jeziku je svejedno, Zagrzeb 2019, ISBN 978-953-351-115-3, OCLC 1126555222  (chorw.).
• LoretaL. Vaicekauskienė LoretaL., Language Regimentation as Soviet Inheritance: Joining Scholarship and State Ideology, [w:] CarolC. Percy, Ingrid Tieken-Boon vanI.T.B. Ostade (red.), Prescription and Tradition: Establishing Standards across Time and Space, Bristol/Buffalo/Toronto: Multilingual Matters, 2016, s. 303–317, ISBN 978-1-78309-652-7  (ang.).
• LoretaL. Vaicekauskienė LoretaL., NerijusN. Šepetys NerijusN., Lietuvių kalbos ideologija: norminimo idėjų ir galios istorija, Wilno, ISBN 978-609-8163-09-4, OCLC 994206493  (lit.).brak strony (książka)
• JamesJ. Milroy JamesJ., LesleyL. Milroy LesleyL., Authority in Language: Investigating Standard English, wyd. 3, Londyn: Routledge, 1999, ISBN 0-203-02603-9, OCLC 50987367  (ang.).
• AnđelA. Starčević AnđelA., Govorimo hrvatski ili ’hrvatski’: standardni dijalekt i jezične ideologije u institucionalnom diskursu, „Suvremena lingvistika”, 42 (81), Uniwersytet w Zagrzebiu, 2016, s. 67–103  (chorw.).
• R. AnthonyR.A. Lodge R. AnthonyR.A., French: From Dialect to Standard, Routledge, 2013, ISBN 978-1-134-89415-4  (ang.).brak strony (książka)
• RajendR. Mesthrie RajendR., Introducing Sociolinguistics, Edinburgh University Press, 2009, ISBN 978-0-7486-3249-7  (ang.).
• MichaelM. Pearce MichaelM., The Routledge Dictionary of English Language Studies, Routledge, 2012 (Routledge Dictionaries), ISBN 978-1-134-26429-2  (ang.).
• PeterP. Trudgill PeterP., LaurieL. Bauer LaurieL., Language Myths, Penguin UK, 1998, ISBN 978-0-14-193910-0  (ang.).
• DeborahD. Cameron DeborahD., Verbal Hygiene, Londyn–Nowy Jork: Psychology Press, 1995, ISBN 978-0-415-10354-1  (ang.).
• SnježanaS. Kordić SnježanaS., Jezik i nacionalizam, Zagrzeb: Durieux, 2010 (Rotulus Universitas), DOI: 10.2139/ssrn.3467646, ISBN 978-953-188-311-5, LCCN 2011520778, OCLC 729837512, OL: 15270636W  (serb.-chorw.).
• DaceD. Strelēvica-Ošiņa DaceD., preskriptīvisms, [w:] Nacionālā enciklopēdija [online], 2018 [zarchiwizowane z adresu 2020-01-07]  (łot.).
• FrantišekF. Čermák FrantišekF., Jazyk a jazykověda: přehled a slovníky, wyd. 4, Praga 2011, ISBN 978-80-246-2360-3, OCLC 878145746  (cz.).
• TamaraT. Matei TamaraT., The challenge of prescriptivism in teaching english as a foreign language, [w:] Lingvistică şi Literatură, „Studia Universitatis Moldaviae”, 4 (54), Państwowy Uniwersytet Mołdawski, 2012, s. 128–131, ISSN 1811-2668  (ang.).???
• LauraL. Greenfield LauraL., The “Standard English” Fairy Tale: A Rhetorical Analysis of Racist Pedagogies and Commonplace Assumptions about Language Diversity, [w:] LauraL. Greenfield, KarenK. Rowan (red.), Writing Centers and the New Racism: A Call for Sustainable Dialogue and Change, Utah State University Press, 2011, s. 33–60, DOI: 10.2307/j.ctt4cgk6s.6, ISBN 978-0-87421-862-6, JSTOR: 10.2307/j.ctt4cgk6s  (ang.).
• LoretaL. Vaicekauskienė LoretaL., Lithuanian Language Ideology: A History of Ideas, Power and Standardisation [online], 2018 [dostęp 2019-03-22] [zarchiwizowane z adresu 2019-12-24]  (ang.).
• StephanS. Elspaß StephanS., PéterP. Maitz PéterP., New Language Norm Authorities in Germany: Ideological Roots and Social Consequences, [w:] AnneA. Schröder, UlrichU. Busse, RalfR. Schneider (red.), Codification, Canons and Curricula: Description and Prescription in Language and Literature, Bielefeld: Aisthesis, 2012, s. 171–184, ISBN 978-3-89528-936-1, OCLC 829680089  (ang.).
• JoanJ. Beal JoanJ., New Authorities and the ‘New Prescriptivism’, [w:] AnneA. Schröder, UlrichU. Busse, RalfR. Schneider (red.), Codification, Canons and Curricula: Description and Prescription in Language and Literature, Bielefeld: Aisthesis, 2012, s. 183–209, ISBN 978-3-89528-936-1, OCLC 829680089  (ang.).
• M.A.K.M.A.K. Halliday M.A.K.M.A.K., ColinC. Yallop ColinC., Lexicology: A Short Introduction, A&C Black, 2007, ISBN 978-0-8264-9479-5  (ang.).
• JamesJ. Milroy JamesJ., The ideology of the standard language, [w:] CarmenC. Llamas, LouiseL. Mullany, PeterP. Stockwell (red.), The Routledge Companion to Sociolinguistics, Londyn: Routledge, 2007, ISBN 0-203-44149-4, OCLC 76969042  (ang.).
• RichardR. Hudson RichardR., Some issues on which linguists can agree, „Journal of Linguistics”, 17 (2), 1981, s. 333–343, DOI: 10.1017/S0022226700007052, ISSN 0022-2267  (ang.).
• PeterP. Trudgill PeterP., Dialect Matters: Respecting Vernacular Language, Cambridge University Press, 2016, ISBN 978-1-107-13047-0  (ang.).
• JoanJ. Swann JoanJ., A Dictionary of Sociolinguistics, Edinburgh University Press, 2004, ISBN 978-0-7486-1690-9  (ang.).
• DaceD. Strelēvica-Ošiņa DaceD., Who loves prescriptivism and why? Some aspects of language correctness in Latvia, „Journal of Multilingual and Multicultural Development”, 37 (3), 2016, s. 253–262, DOI: 10.1080/01434632.2015.1068784, ISSN 0143-4632  (ang.).
• ScottS. Sadowsky ScottS., RicardoR. Martínez RicardoR., El normativismo y el poder, wyd. 2, 2009 [zarchiwizowane z adresu 2010-09-11]  (hiszp.).
• KrystynaK. Kułak KrystynaK., Linguistic Prescriptivism in Present-Day Poland: The Normative Attitudes of the Speakers of Polish, Stanley D.S.D. Brunn, RolandR. Kehrein (red.), Cham: Springer International Publishing, 2020, s. 2291–2309, DOI: 10.1007/978-3-030-02438-3_120, ISBN 978-3-030-02438-3  (ang.).url

Linki zewnętrzne

• KileyK. Bense KileyK., The Problem with Prescriptivism [online], The ISIS, 7 czerwca 2012  (ang.).
• GeoffreyG. Pullum GeoffreyG., Ideology, Power, and Linguistic Theory, Santa Cruz: University of California  (ang.).brak strony (książka)
• How to Be a Reasonable Prescriptivist [online], Merriam-Webster  (ang.).
• Prescriptivist poppycock [online], Language Log  (ang.).
• Language Police [online], wiki.oxus.net [zarchiwizowane z adresu 2004-10-21]  (ang.).
• VáclavV. Cvrček VáclavV., Je jazyková regulace potřeba?, „Vesmír”, 87, 811, 2008/11, 6 listopada 2008  (cz.).brak strony (czasopismo)
• VáclavV. Cvrček VáclavV., Je načase zmírnit českou obsesi správností a nechat jazyk jeho přirozenému vývoji?, „Respekt”, 22 marca 2009  (cz.).
• AndrzejA. Markowski AndrzejA., Językoznawstwo normatywne dziś i jutro: stan, zadania, szanse, zagrożenia, [w:] Konferencje i dyskusje naukowe, Rada Języka Polskiego [online] .
• KláraK. Sándor KláraK., Secular linguistics and education: questions of minority bilingualism [online], 1998  (ang.).