Genealogia Jezusa

Rosyjska ikona Drzewo Jessego z XVI w. przedstawiająca rodowód Jezusa

Genealogia Jezusa – lista przodków Jezusa Chrystusa, której dwie redakcje umieścili odpowiednio ewangeliści Łukasz (3,23-38) i Mateusz (1,1-17) w napisanych w I w. Ewangeliach.

Mateusz rozpoczyna swoją genealogię od patriarchy Abrahama i poprzez króla Dawida i jego syna Salomona prowadzi ją, zachowując legalną linię dynastyczną, przez Jojakina aż do Józefa, męża Marii i przybranego ojca Jezusa. Łukasz prezentuje przodków w kierunku odwrotnym, aż do prarodzica Adama, wymieniając dziewiątego syna króla Dawida Natana. W ten sposób Natan byłby zdaniem niektórych biblistów protoplastą linii rodu Dawida, z której wywodziła się Maria. Obie Ewangelie podkreślają, iż Józef był tylko przybranym ojcem Jezusa. Jezus jest Synem Bożym, który narodził się z Marii Dziewicy, za sprawą Ducha Świętego. Obie listy są identyczne w przedziale od Abrahama do Dawida, zaś całkowicie rozbieżne w wyliczeniu potomków króla Dawida.

Już wczesnochrześcijańscy pisarze i Ojcowie Kościoła zastanawiali się jak wyjaśnić rozbieżności pomiędzy Mateuszem a Łukaszem. Tacjan nie umieścił w swoim Diatessaronie żadnej genealogii. Kodeks Bezy uzgodnił genealogię Łukaszową z Ewangelią Mateusza oraz hebrajskim tekstem Starego Testamentu. Według Orygenesa Łukasz przedstawia genealogię Jezusa w linii męskich przodków, Mateusz natomiast podaje genealogię Marii. Augustyn był zdania, że Józef mógł posiadać dwóch ojców, „jednego przez którego został urodzony i drugiego, przez którego został adoptowany”.

Współczesna egzegeza nowotestamentalna upatruje w rodowodzie przytoczonym przez Łukasza prawdopodobną genealogię Marii. Biblia Tysiąclecia w nocie do tego fragmentu ewangelicznego wyjaśnia, iż, "jeśli Maryja nie miała braci, a była dziedziczką, to mąż jej Józef wchodził w prawa i przywileje synowskie w stosunku do Helego, który był jej ojcem". Istnieją jednak dosyć wczesne źródła pozabiblijne przytaczające inne imiona bezpośrednich przodków Marii, jak i próbujące wyjaśniać różnice między dwiema wersjami rodowodów przytoczonych przez ewangelistów. Różnice te już w starożytności były powodem dyskusji. Współcześni badacze raczej podkreślają w genealogiach Jezusa ich teologiczne przesłanie.

Genealogia z Ewangelii według św. Mateusza była tradycyjnie ilustrowana przez tzw. Drzewo Jessego, na którym ukazywano przodków Jezusa począwszy od Jessego, ojca króla Dawida.

Rodowód według Łukasza

Łukasz Ewangelista umieszcza genealogię po opisie Chrztu Pańskiego w Jordanie, przed opisem kuszenia na pustyni, na końcu rozdziału trzeciego. Jego wersja jest bardziej uniwersalistyczna od Mateuszowej. Autor prowadzi ją poza Abrahama, aż do Adama. Podobnie jak Jezus protoplasta rodzaju ludzkiego nie miał ziemskiego ojca. Możliwe, że św. Łukasz, będąc uczniem Pawła z Tarsu, nawiązuje do jego teologii i myśli o Chrystusie Nowym Adamie, znanej m.in. z Listu do Rzymian. Dla Łukasza Jezus był, (...) jak mniemano, synem Józefa, syna Helego... i kontynuuje aż do Adama, syna Bożego. W oryginalnym tekście greckim tylko za pierwszym razem użyte jest słowo „syn”, po wyjaśnieniu, iż Jezus był uważany za domniemane dziecko Józefa. Następnie używany jest dopełniacz: Helego... Mattata... Lewiego..., aż do Boga.

Przodkowie Jezusa według Ewangelii Łukasza

Bóg Adam Set Enosz Kenan Mahalaleel Jared Henoch Matuzalem Lamech Noe Sem Arfaksad Kainam

Sala Eber Falek Ragau Seruch Nachor Tareg Abraham Izaak Jakub Juda Fares

Esrom Arni Aminadab Nachszon Sali Booz Jobed Jesse Dawid Natan Mattat Menna Meleasz

Eliakim Jonam Józef Juda Symeon Lewi Mattat Jorim Eliezer Jezus Her Elmadan Kosam

Addi Melchi Neri Salatiel Zorobabel Resa Jan Joda Josech Semein Matatiasz Maat Naggaj

Chesli Nahum Amos Matatiasz Józef Jannaj Melchi Lewi Mattat Heli *Maria i Józef Jezus Chrystus

Genealogia ta schodząc linią dynastyczną do króla Dawida wymienia wspominanego zaledwie w Starym Testamencie królewicza izraelskiego Natana. Następujące po nim pokolenia to seria nieznanych bliżej postaci, chociaż liczba pokoleń w sensie chronologicznym jest prawdopodobna. Wymieniany w 69. pokoleniu Matatiasz żył zapewne w czasach bliskich Matatiaszowi Hasmoneuszowi, przywódcy powstania machabejskiego w 1 poł. II w p.n.e. Hasmoneusz nie miał jednak syna Józefa, chociaż miał wnuka o imieniu Matatiasz, który nie jest wymieniany w spisie dynastycznym i którego potomstwo nie jest nigdzie wspominane. Łukasz zaczerpnął listę przodków króla Dawida ze Starego Testamentu. Kainam wymieniany jest między Salą i Arfaksadem, zgodnie z tekstem Septuaginty, chociaż pomija go tekst masorecki.

Augustyn z Hippony zwrócił uwagę na symboliczną liczbę pokoleń od Adama do Chrystusa, mianowicie 77. Liczba ta symbolizuje przebaczenie wszystkich grzechów bez wyjątku. Rachuba ta zgodna jest też z liczbą siedemdziesięciu pokoleń od Henocha, zawartą w apokryficznej Księdze Henocha, którą Łukasz prawdopodobnie znał. Chociaż Łukasz, w odróżnieniu od Mateusza, nigdy nie liczy pokoleń, jasnym jest, iż również opracowuje materiał kierując się liczbą siedem.

Jeśli chodzi o krytykę tekstu, wyodrębnienie wersji oryginalnej napotyka na duże trudności. Najwięcej kontrowersji wzbudza sekcja zawierająca listę przodków Dawida, która jest dokładnie określona w księgach starotestamentalnych. Większość badaczy akceptuje dzisiaj wariant syna Aminadaba, syna Admina, syna Arniego, raczej niż syna Aminadaba, syna Arama, licząc 77 pokoleń od Adama, a nie od Boga.

Użyte przez Łukasza określenie «jak mniemano» (gr. ἐνομίζετο) umożliwiło uniknięcie sugestii, jakoby Jezus był synem Józefa. Dziewicze poczęcie Jezusa zostało już wcześniej określone w tej samej księdze. Istnieje jednakże szereg interpretacji tłumaczących relację, w jakiej słowo to pozostaje do treści całej perykopy:

• niektórzy widzą podawany przez Łukasza rodowód jako rzeczywistą genealogię Józefa, oprócz tej innej przytoczonej w Ewangelii Mateusza;
• Jan Damasceński uznał wtrącenie «jak mniemano synem Józefa» za marginalną informację, przez którą Łukasz, w tym konkretnym przypadku, chce określić Jezusa jako syna Helego, określając dziadka ze strony matki, tzn. Helego (gr. Ἠλί), autor trzeciej Ewangelii rozpoczyna prezentację przodków Pana co do ciała.

Pokrewieństwo z Elżbietą

Ewangelista Łukasz odnotował, iż Elżbieta, matka Jana Chrzciciela, była «krewną» (gr. syngenēs, συγγενής) Marii oraz że Elżbieta pochodziła z kapłańskiego rodu Aarona, z pokolenia Lewiego. Grzegorz z Nazjanzu, biorąc pod uwagę te informacje, uważał, iż również Maria pochodziła z rodu Aarona i pokolenia Lewiego. W ten sposób linie królewska i kapłańska połączyły się w osobie Jezusa Chrystusa. Tomasz z Akwinu uważał, iż ojciec Marii pochodził z pokolenia Judy, matka Marii z pokolenia Lewiego.

Rodowód według Mateusza

Mateusz rozpoczyna swoją Ewangelię: Rodowód Jezusa Chrystusa, syna Dawida, syna Abrahama. Abraham był ojcem Izaaka; Izaak ojcem Jakuba... i kontynuuje aż do Jakub ojcem Józefa, męża Marii, z której narodził się Jezus, zwany Chrystusem. Tak więc w całości od Abrahama do Dawida jest czternaście pokoleń; od Dawida do przesiedlenia babilońskiego czternaście pokoleń; od przesiedlenia babilońskiego do Chrystusa czternaście pokoleń. Autor pierwszej Ewangelii od samego początku podkreśla tytuł-określnik Chrystus, którym w języku greckim oddano hebrajskie Mesjasz. Pomazaniec miał być potomkiem króla Dawida. Genealogia służy więc ukazaniu owego pochodzenia. Mateusz rozpoczyna od nazwania Jezusa «synem Dawida», wskazując na jego królewskie pochodzenie, oraz «synem Abrahama», podkreślając, iż należał do Żydów. Oba określenia są fundamentalne i przywodzą na myśl obietnice Boże dane Abrahamowi i Dawidowi. Mateuszowy tytuł wstępny − księga rodowodu (gr. βίβλος γενέσεως) − bywa różnorodnie interpretowany. Przeważa jednak opinia, iż odnosi się on do genealogii, która zaraz za nim następuje. Pobrzmiewa sens znany z Septuaginty, która używa go dla oddania hebrajskiego słowa «toledot» (pokolenia, potomkowie).

Przodkowie Jezusa według Ewangelii Mateusza

Abraham Izaak Jakub Juda i Tamar Fares Esrom Arni

Aminadab Naasson Salmon i Rachab Booz i Rut Obed Jesse Dawid i Batszeba

Solomon i Naama Roboam Abiasz Asa Jozafat Joram Ozjasz

Jotam Achaz Ezechiasz Manasses Amos Jozjasz Jechoniasz

Salatiel Zorobabel Abiud Eliakim Azor Sadok Achim

Eliud Eleazar Mattan Jakub Józef i Maria * Jezus

Genealogia Mateusza jest znacznie bardziej złożona niż rodowód Łukasza. Posiada zawierające schemat otwarcie, dzieli się na trzy charakterystyczne «epoki» po czternaście pokoleń każda:

• pierwsza bogata jest w adnotacje, wymienia cztery matki oraz braci Judy, a także Zarę, brata Faresa;
• druga zawiera listę potomków króla Dawida, linię dynastyczną, przeocza jednak szereg pokoleń, kończąc na Jechoniaszu i jego braciach w czasie przesiedlenia babilońskiego;
• trzecia wylicza tylko 13 pokoleń, łącząc Józefa z Zorobabelem poprzez szereg niezidentyfikowanych potomków, których liczba jest ewidentnie zbyt krótka dla tak długiego okresu.

Liczbę 42 pokoleń osiągnięto poprzez opuszczenie szeregu generacji, tak więc wybór trzech «epok» po czternaście pokoleń zdaje się być celowym zabiegiem natchnionego autora. Czternaście jest podwojeniem siódemki, symbolizującej doskonałość i przymierze. W gematrii 14 jest liczbą imienia króla Dawida. Mateusz wybrał grecką pisownię hebrajskich imion opierając się na Septuagincie. Kilka imion warte jest zwrócenia szczególnej uwagi:

• forma Asa (gr. Ἀσάφ) sugeruje identyfikację króla Asy z psalmistą Asafem;
• forma Amos (gr. Ἀμώς) sugeruje identyfikację króla Amosa z prorokiem Amosem, aczkolwiek Septuaginta nie posiada tej formy, obie mogą być przyjęciem jakiejś zbliżonej im formy;
• charakterystycznymi są formy imion Boez (gr. Βόες) dla Booza (Septuaginta Βοος) oraz Rahab (gr. Ῥαχάβ) dla Rachab (Septuaginta Ῥαὰβ).

Przodkinie

Mateuszowa Rachab identyfikowana jest z nierządnicą znaną z Księgi Jozuego. Pisownia imienia u Mateusza odbiega jednak od pisowni Septuaginty, której brakuje litery χ. Litery tej brak jest również w oryginalnej pisowni tego imienia w Liście do Hebrajczyków (Ῥαὰβ 11,31) i Liście Jakuba (Ῥαὰβ 2,25). Mateusz jako jedyny nazywa ją żoną Salmona i matką Booza, całkowicie ignorując relacje z nierządnicą z Jerycha, podkreśloną w Liście do Hebrajczyków oraz w Liście Jakuba. Według Talmudu to Jozue poślubił Rachab. Odmienna niż w innych księgach pisownia imienia występuje tylko u Józefa Flawiusza i może być wynikiem użycia tego samego źródła. Biblista Richard Bauckham łączy ją z fragmentem z Pierwszej Księgi Kronik, gdzie w rozdziale 2. wymienieni są Szalma i Rekab, co mogło wpłynąć na uznanie Rachab za córkę w linii kenickiej. Rekab uznany jest za Kenitę w wersecie 55. Pierwszej Księgi Kronik. Mateuszowy Salmon zostaje w 1Krn wymieniony jako Szalma.

Zaskakuje fakt włączenia przez Mateusza do rodowodu Jezusa postaci kobiecych, biorąc pod uwagę fakt, iż w genealogiach Żydzi wyliczali tylko przodków męskich. Autor włączył do rodowodu Tamar, Rachab, Rut i Batszebę, kompletnie ignorując tak ważne niewiasty jak matriarchinie: Sarę, Rebekę czy Leę. Kwestia ta jest wciąż dyskutowana przez biblistów.

Jak zakłada Mateusz, musi być wspólna charakterystyka czy cecha tych czterech kobiet, na którą lektor powinien zwrócić uwagę. Może jest to nieżydowskie pochodzenie: Rachab była Kananejką, Batszeba, chociaż ma hebrajskie imię, była żoną Hetyty, Rut pochodziła z Moabu, może być więc uznana za Moabitkę, pochodzenie Tamar nie jest jasno określone w Biblii, chociaż jej imię jest pochodzenia hebrajskiego. Wymieniając te postacie Mateusz chce być może przygotować czytelnika na objęcie misją Syna Bożego również pogan w rozumieniu biblijnym, czyli nie żydów. W ten sposób wprowadzony zostaje kontrast pomiędzy religią objawioną tzn. judaizmem a pogaństwem. Może chodzi też o niewierność i nieuporządkowanie tych kobiet: Rachab była nierządnicą, Tamar udawała ladacznicę, by uwieść Judę, Batszeba popełniła czyny lubieżne, Rut jest też z oczywistych względów oceniana negatywnie za swój postępek z Boozem. W ten sposób Mateusz chce ukazać, iż pomimo ludzkiego grzechu i słabości Bóg jest łaskawy i miłosierdziem odpowiada na ludzki grzech. Istnieje też wyjaśnienie, zakładające tendencyjne umieszczenie kobiet grzesznych, skandalicznie się prowadzących, by jeszcze większym światłem uwypuklona została nieskazitelność Marii Dziewicy. J. R. Porter uważa taką interpretacją za anachroniczną – w I wieku judaizm traktował wszystkie te kobiety jako postacie pozytywne. Żadne z powyższych tłumaczeń nie wyjaśnia jednoznacznie akurat takiego wyboru niewiast i umieszczenia ich w genealogii. Nolland zwrócił uwagę, iż tylko te cztery kobiety znane były i są związane z genealogią Dawida znajdującą się w końcowej części Księgi Rut.

Również zakończenie genealogii zaskakuje: po wymienieniu przodków Józefa, Mateusz identyfikuje go nie jako ojca Jezusa, ale jako męża Marii. Tekst grecki wyraża dobitniej niż tłumaczenia fakt pochodzenia Jezusa z Marii bardziej niż jego związek z Józefem. W ten sposób ewangelista chciał dobitniej podkreślić dziewicze poczęcie Jezusa. Jezusa nie zrodził Józef ale Bóg.

Opuszczenia w przodkach

Stary Testament	Mateusz
Dawid Salomon Roboam Abiasz Asa Jozafat Joram Achazjasz Joasz Amazjasz Azariasz Jotam Achaz Ezechiasz Manasses Amon Jozjasz Joachaz Jojakim Pedajasz Zorobabel	Dawid Salomon Roboam Abiasz Asa Jozafat Joram — — — Ozjasz Joatam Achaz Ezechiasz Manasses Amos Jozjasz — Jechoniasz Salatiel Zorobabel

Opuszczenia

W genealogii zostali opuszczeni trzej królowie judzcy: Ochozjasz, Jehoasz i Amazjasz. Kolejny władca Uzjasz (nazywany też Azariaszem) ma greckie imię Ozjasz, bardzo podobne do pierwszego z niewymienionych. Istnieją interpretacje usprawiedliwiające opuszczenie błędem kopisty (tzw. homeoteleuton), który nie zapisał powtórzeń dwóch podobnych imion. Tych trzech władców było szczególnie niegodziwych, z mocą zostali zniszczeni przez Boga. Należeli do przeklętej linii Achaba poprzez pokrewieństwo z Atalią. Mateusz poczuł jako uzasadnienie ich pominięcie, tworząc swoje czternastopokoleniowe grupy.

Kolejnym niewymienionym królem jest Jojakim, ojciec Jojakina, znany również jako Jehojakim. W języku greckim imiona te brzmią jeszcze bardziej podobnie. Obaj brani są czasem za Joachima. Kiedy Mateusz mówi: "Jozjasz ojcem Jechoniasza i jego braci w czasie przesiedlenia babilońskiego", łączy obu, ponieważ to Jojakim miał braci, ale przesiedlenie miało miejsce za Jojakima. Niektórzy bibliści upatrują tutaj błędu, inni dostrzegają celowy zabieg, mający na celu wyliczenie dokładnie czternastu potomków króla Dawida.

Ostatnia grupa przed Jezusem zdaje się liczyć tylko 13 pokoleń. Próbowano podać następujące wyjaśnienia tej kwestii:

• jeśli Mateusz nie pomylił się w liczeniu i mniejsza liczba generacji pojawia się celowo, pierwsze imię lub ostatnie może być liczone dwa razy (zarówno Dawid jak Jechoniasz);
• jeśli uznamy Jojakim jako syna Jozjasza, wtedy Jechoniasz może być liczony wraz z następną grupą już po powrocie z niewoli babilońskiej;
• możliwe, że Marię trzeba uważać za oddzielne pokolenie w związku z istnieniem małżeństwa z Józefem. Chociaż to wydaje się mało prawdopodobne, może jednak stać się koniecznym ze względu na dziewicze poczęcie Chrystusa;
• ktoś zaproponował, że oryginalny tekst Mateusza wymieniał Józefa jako ojca Marii, która następnie pojęła za męża innego mężczyznę o tym samym imieniu.

Jeśli króla Jojakina, urodzonego około 616 p.n.e., dzieli od Jezusa, urodzonego około 2 p.n.e., tylko 13 pokoleń, jak podaje Mateusz, to na każde pokolenie przypada około 50 lat. Jest to raczej nieprawdopodobne, jeśli nie powiedzieć niemożliwe. Ogólnie przyjmuje się, że jak wcześniej Mateusz potraktował dobór imion przodków w sposób dosyć swobodny, tak również w tej ostatniej grupie dowolnie usunął pokolenia. W tekście Starego Testamentu znajdujemy jeszcze większe luki w wyliczeniach pokoleń. Być może autor uznał za naturalne pominięcie powtarzających się imion w sekwencjach dziadek-ojciec-syn.

Dziewicze narodziny

El Greco, Zwiastowanie, XVI w.

Obie Ewangelie podkreślają, iż Jezus został poczęty nie przez Józefa, ale za sprawą Ducha Świętego, a Maria pozostała dziewicą, w czym wypełnione zostało proroctwo. Jezus jest Jednorodzonym Synem Ojca, podczas gdy Józef jest tylko jego przybranym ojcem.

Ewangelista Mateusz z wielką starannością najpierw wykazał Dawidowe pochodzenie Józefa, a następnie demonstracyjnie odmówił mu relacji ojcowskiej w stosunku do Jezusa, poprzez użycie czasownika w stronie biernej (ἐγέννησεν... ἐγέννησεν... ἐγεννήθη).

Zaraz po podaniu genealogii Mateusz stwierdza: „Z narodzeniem Jezusa Chrystusa było tak. Po zaślubinach Matki Jego, Marii, z Józefem, wpierw nim zamieszkali razem, znalazła się brzemienną za sprawą Ducha Świętego”.

Również Łukasz mówi o dziewiczym poczęciu w opisie sceny Zwiastowania: „Maryja rzekła do anioła: «Jakże się to stanie, skoro nie znam męża?». Anioł Jej odpowiedział: «Duch Święty zstąpi na Ciebie i moc Najwyższego osłoni Cię. Dlatego też Święte, które się narodzi, będzie nazwane Synem Bożym»”.

Postawiono pytanie: Dlaczego obaj autorzy najpierw specjalnie umieścili w genealogii Józefa, odmawiając mu później biologicznego bycia ojcem dla Jezusa? Św. Augustyn z Hippony jako wystarczającą uznał odpowiedź, iż Józef był ojcem przez adopcję, a to wystarczyło, by Jezus mógł być uznany za potomka Dawida. Tertulian argumentował pochodzenie z rodu Dawida przez zrodzenie z Marii. Jako dowód biblijny przytaczał fragment z Listu św. Pawła do Rzymian: „Ewangelia o Jego Synu, pochodzącym według ciała z rodu Dawida”. Wczesne źródła pozabiblijne potwierdzają pochodzenie Marii Panny z rodu Dawida.

Ebionici, którzy zaprzeczali dziewiczemu poczęciu Jezusa, używali apokryficznej ewangelii, która, według świadectwa Epifaniusza, była wybrakowaną wersją Ewangelii Mateusza, po usunięciu m.in. genealogii oraz narracji o poczęciu i narodzeniu.