Kazimierz Pużak

Kazimierz Pużak

Data i miejsce urodzenia	26 sierpnia 1883 Tarnopol, Austro-Węgry
Data i miejsce śmierci	30 kwietnia 1950 Rawicz, Polska
Przewodniczący Rady Jedności Narodowej
Okres	od 1944 do 1945
Przynależność polityczna	Polska Partia Socjalistyczna
Następca	Stefan Korboński
Odznaczenia

{{Polityk infobox}} Nieoczekiwana grafika: "grafika".

Kazimierz Pużak (1935)

Kazimierz Pużak (w okularach) na ławie oskarżonych w procesie PPS-WRN w 1948

Tablica pamiątkowa na domu przy ul. Byczyńskiej 1 w Warszawie, w którym mieszkał

Grób Kazimierza Pużaka na warszawskich Starych Powązkach

Kazimierz Pużak, pseudonim Bazyli (ur. 26 sierpnia 1883 w Tarnopolu, zm. 30 kwietnia 1950 w Rawiczu) – polski działacz socjalistyczny pochodzenia ukraińskiego, poseł na Sejm Ustawodawczy oraz I, II i III kadencji w II RP. W okresie II wojny światowej organizator i sekretarz generalny PPS-WRN, komendant główny Gwardii Ludowej WRN, członek Głównej Rady Politycznej, przewodniczący podziemnego parlamentu Rady Jedności Narodowej. Aresztowany w 1945 przez NKWD i sądzony w procesie szesnastu. Aresztowany ponownie przez UB w 1947 i skazany w procesie na 10 lat. Zmarł w więzieniu w Rawiczu.

Życiorys

Urodził się w rodzinie robotniczej. Syn Wojciecha, murarza i Marceli z domu Hrycyn, z pochodzenia Ukraińców. Uczęszczał do wyższego gimnazjum w Tarnopolu. W gimnazjum 1899 założył tajną, radykalną organizację patriotyczną, przyłączoną w 1901 do „Promienistych”. W 1904 we Lwowie wstąpił do PPS, zajmował się m.in. przemytem „bibuły” do zaboru rosyjskiego. W 1905 zdał egzamin maturalny. Rozpoczął studia na Wydziale Prawa i Umiejętności Politycznych Uniwersytetu Lwowskiego, lecz porzucił je dla pracy politycznej. W czasie wojny 1905 współzakładał rewolucyjno-wojskową organizację „Mierosławczycy”, przyłączoną następnie do „Nieprzejednanych”. Rok potem w 1906 był współtwórcą, obok Józefa Piłsudskiego, PPS – Frakcji Rewolucyjnej. Był kierownikiem Wydziału Organizacyjnego w Łodzi, na zjeździe partii w Wiedniu w marcu 1907 prawdopodobnie był delegatem z Warszawy. Na II zjeździe PPS-Frakcji Rewolucyjnej w sierpniu 1909 w Wiedniu wybrany członkiem Wydziału Agitacyjno-Organizacyjnego, działając pod pseudonimami „Popielec” i „Siciński”.

Wraz z Henrykiem Minkiewiczem wykonał w 1909 w Rzymie egzekucję na policyjnym prowokatorze Edmundzie Tarantowiczu. 3 kwietnia 1911 aresztowany w Łodzi. 8 maja 1913 skazany przez Warszawską Izbę Sądową w Piotrkowie Trybunalskim na osiem lat katorgi i zesłanie na Syberię. Karę więzienia odbywał w Warszawie, Piotrogrodzie oraz od 1915 w twierdzy w Szlisselburgu. W więzieniach spędził w sumie 6 lat. Po wyjściu na wolność w wyniku amnestii po obaleniu caratu brał udział w rewolucji w Rosji (1917). Wchodził w skład Tymczasowego Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS w Rosji. Był redaktorem pisma „Głos Robotnika i Żołnierza”, członkiem Rady Polskich Organizacji Rewolucyjno-Demokratycznych przy Komisariacie do Spraw Polskich, członkiem zarządu Komisji Likwidacyjnej do Spraw Królestwa Polskiego. Według niektórych źródeł jego interwencja przyczyniła się do uwolnienia Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego z więzienia Czeka (według innych źródeł spowodował to Leon Berenson).

W 1918 powrócił do ojczyzny i polskiego życia politycznego. W rządzie Moraczewskiego został sekretarzem stanu w Ministerstwie Poczt i Telegrafów. Od 1919 był członkiem Rady Naczelnej PPS.

Domagał się zakończenia wojny z RFSRR, jednak podczas agresji Armii Czerwonej na Polskę latem 1920 poparł udział PPS w Rządzie Obrony Narodowej pod prezesurą Wincentego Witosa. Objął funkcję wiceprzewodniczącego Wydziału Wojskowego partii, a następnie wiceprzewodniczącego Robotniczego Komitetu Obrony Warszawy. Wspólnie z Tomaszem Arciszewskim organizował pomoc dla III powstania śląskiego, werbując bojowców z Pogotowia Bojowego PPS.

Od 1921 do września 1939 był sekretarzem generalnym Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS. W latach 1919–1935 posłem na Sejm RP z Zagłębia Dąbrowskiego i okręgu częstochowskiego. W wyborach parlamentarnych w 1919 został wybrany w okręgu wyborczym nr 29 (Sosnowiec). Pełnił funkcję sekretarza Sejmu Ustawodawczego. Pracował wówczas w pięciu komisjach: administracji, demobilizacyjnej, likwidacyjnej, prawniczej, regulaminowej i nietykalności poselskiej, oraz w dwóch specjalnych komisjach: był sekretarzem komisji do badania więzień i obozów koncentracyjnych, oraz członkiem komisji dla reorganizacji urzędów państwowych. W wyborach parlamentarnych w 1922 uzyskał mandat z listy nr 2 (PPS) w okręgu wyborczym nr 17 (Częstochowa). W Sejmie I kadencji był członkiem komisji prawniczej. W wyborach parlamentarnych w 1928 został ponownie wybrany z listy nr 2 (PPS) w okręgu wyborczym nr 17 (Częstochowa). W Sejmie II kadencji był członkiem dwóch komisji: prawniczej oraz regulaminowej i nietykalności poselskiej. 31 stycznia 1930 został wybrany wicemarszałkiem Sejmu, jednak po wyborze nie przyjął funkcji. W wyborach parlamentarnych w 1930 zdobył mandat z listy nr 7 (Centrolew) w okręgu wyborczym nr 17 (Częstochowa). Od 1934 kierował formacją milicyjną PPS „Akcją Socjalistyczną”. W lutym 1939 wszedł do Naczelnego Komitetu Pożyczki Obrony Przeciwlotniczej.

W październiku 1939 współuczestniczył w powołaniu konspiracyjnego PPS-WRN – kontynuacji PPS w warunkach okupacji. W konspiracji działał pod pseudonimami: „Bazyli”, „Grzegorz”, „Seret”, „Kazimierz Bazylewski”, „Kazimierz Buczak”. W latach 1940–1941 i 1943–1944 był reprezentantem PPS-WRN w Politycznym Komitecie Porozumiewawczym (w 1941 opuścił Komitet w proteście przeciwko układowi Sikorski-Majski, jego miejsce zajął Adam Próchnik – przedstawiciel Polskich Socjalistów z kraju). Dowodził Organizacją Wojskową Pogotowia Powstańczego Socjalistów OW PPS. Od stycznia 1944 był przewodniczącym Rady Jedności Narodowej – substytutu parlamentu Polskiego Państwa Podziemnego. W czerwcu 1944 odmówił przyjęcia godności następcy Prezydenta RP, proponując na swoje miejsce Tomasza Arciszewskiego. Uczestniczył w powstaniu warszawskim. Opuścił Warszawę wraz z ludnością cywilną.

Po upadku powstania ukrywał się m.in. w Piotrkowie Trybunalskim. W marcu 1945 został aresztowany w Pruszkowie wraz z innymi przywódcami Polskiego Państwa Podziemnego przez NKWD i w pokazowym procesie szesnastu skazany w Moskwie na 1,5 roku więzienia.

Amnestionowany po czterech miesiącach powrócił do kraju, nie zgodził się na wymuszaną przez UB emigrację. Ponownie aresztowany w 1947. Proces przywódców PPS-WRN rozpoczął się 5 listopada 1948 przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Warszawie (innymi oskarżonymi byli Józef Dzięgielewski, Ludwik Cohn, Tadeusz Szturm de Sztrem, Feliks Misiorowski, Wiktor Krawczyk; przewodniczącym składu sędziowskiego był ppłk Władysław Stasica, sędzią wojskowym kpt. Roman Różański i ławnikiem mjr Napoleon Czesnak, oskarżycielami zostali prokuratorzy wojskowi płk Stanisław Zarakowski i płk Oskar Karliner, zaś funkcję obrońcy K. Pużaka pełnił mec. Marian Niedzielski). Kazimierz Pużak 5 listopada 1948 w Warszawie powiedział do sędziów WSR „Jestem rzymskim katolikiem narodowości polskiej. Więcej nic nie mam panom do powiedzenia”. Został skazany na 10 lat więzienia.

Zmarł w więzieniu w Rawiczu 30 kwietnia 1950 w wyniku pęknięcia aorty po zepchnięciu go ze schodów. Umierał kilka dni, nie otrzymawszy opieki medycznej. Został pochowany potajemnie na Cmentarzu Powązkowskim (kw. 188, rz. 3).

Przed powtórnym aresztowaniem w 1947 Pużak napisał pamiętnik z okresu wojny. Pomimo starań UB nie odnalazła tekstu. Został on ukryty w domu, przy al. 3 Maja 2 w Warszawie. W 1974 żona Jadwiga (zm. 11 listopada 1975) zdecydowała się przekazać pamiętniki na Zachód. Pamiętniki przepisała i przekazała do Instytutu Literackiego w Paryżu Adela Purtalowa, wdowa po Antonim Purtalu. Został on wydany przez Instytut, w ramach serii Zeszytów Historycznych nr 41, w roku 1977. Pamiętniki przedrukowano w „drugim obiegu”, w: 1981 (Warszawa Wydawnictwo „Krąg”) i w 1987 (Wydawnictwo CIS Lublin). Oficjalnie wyszło jedynie jedno wydanie – z zaznaczonymi ingerencjami cenzury – w 1989 wydane w Gdańsku przez, Towarzystwo. Wydawnicze „Graf”.

Odznaczenia

• W 1937 odznaczony Krzyżem Niepodległości.
• Podczas II wojny światowej odznaczony Orderem Wojskowym Virtuti Militari V klasy.
• 12 sierpnia 1954 odznaczony pośmiertnie Krzyżem Niepodległości Polski Podziemnej z Mieczami przez Prezydenta RP na Wychodźstwie Augusta Zaleskiego.
• W 1967 przyznano mu pośmiertnie Krzyż Armii Krajowej (legitymacja nr 1).
• Warszawski Krzyż Powstańczy
• 11 listopada 1996 odznaczony pośmiertnie przez Prezydent RP Aleksandra Kwaśniewskiego Orderem Orła Białego. Córka, Maria Pużak odmówiła jednak odebrania orderu. Order został przekazany najbliższej rodzinie 7 lipca 2009 przez doradcę prezydenta RP Jana Olszewskiego.

Upamiętnienie

Do 1990 Kazimierz Pużak pojawiał się wyłącznie jako patron różnych działań opozycyjnych. Wydawnictwo Społeczne KOS wydawało publikacje w ramach „Biblioteki im. K.Pużaka”. W czerwcu 1988 powstała „Fundacja im. Kazimierza Pużaka” (Jan Józef Lipski, Konstanty Gebert, Jerzy Holzer).

Tablica pamiątkowa na domu przy ul. Byczyńskiej 1 na terenie Kolonii Praussa w Warszawie, w którym mieszkał.

Uchwałą nr 30 Prezydium Sejmu z dnia 30 marca 1995 imieniem Kazimierza Pużaka nazwano salę kolumnową, będącą w początku lat dziewięćdziesiątych miejscem posiedzeń Senatu.

Ulice imienia Pużaka znajdują się w miastach: Białystok, Częstochowa, Kraków, Krosno, Mława, Opole, Poznań, Rawicz, Warszawa.

Bibliografia

• Kazimierz Pużak, Wspomnienia 1939–1945, w: „Zeszyty Historyczne” nr 41, Paryż 1977, Wyd. Instytut Literacki.
• Biogram zamieszczony w bazie Biblioteki Sejmowej
• Kazimierz Pużak, Polski Słownik Biograficzny Tom XXIX/3 Zeszyt 122, Ossolineum 1986

Linki zewnętrzne

• Audycje Radia Wolna Europa o Kazimierzu Pużaku na stronie Polskiego Radia
• Artykuł o Kazimierzu Pużaku na stronie Lewica.pl
• Proces Pużaka i innych przywódców PPS-WRN
• Stefan Stamirowski, Jak umierali Pużak, Dzięgielewski i Zdanowski
• Krzysztof Wołodźko, Trud socjalizmu, trud polskości (o Kazimierzu Pużaku)