Kolęda

Queen Elizabeth’s High School i Gainsborough Choral Society podczas corocznego koncertu kolęd

Pierwsza strona Personent hodie w oryginalnej wersji Piae Cantiones

Kolęda – pierwotnie radosna pieśń noworoczna, która współcześnie przyjęła powszechnie formę pieśni bożonarodzeniowej (nawiązującej do świąt Bożego Narodzenia). Utrzymywana najczęściej w konwencji religijnej, początkowo wywodząca się z tradycji ludowej, w późniejszym okresie komponowana jest również przez wielu wybitnych kompozytorów. Odmiana kolędy o wątkach zaczerpniętych z życia codziennego nazywana jest pastorałką, która w odróżnieniu od kolędy we współczesnym, potocznym tego słowa rozumieniu, nie jest wykorzystywana w chrześcijańskich nabożeństwach ze względu na swój świecki charakter.

Terminem tym określa się również obrzęd ludowy związany z okresem słowiańskiego Święta Godowego, a następnie świąt Bożego Narodzenia, polegający na obchodzeniu domów przez kolędników.

Co roku w Polsce odbywają się liczne przeglądy i festiwale kolędowe, z których największym, gromadzącym kilkadziesiąt tysięcy wykonawców jest Ogólnopolski Festiwal Kolęd i Pastorałek w Będzinie.

W liturgii

W liturgii Kościoła katolickiego kolędy wykonuje się od mszy o północy w święta Bożego Narodzenia (noc 24/25 grudnia) do święta Chrztu Pańskiego (niedziela po 6 stycznia). W polskiej tradycji dopuszcza się śpiewanie ich do Święta Ofiarowania Pańskiego (2 lutego). Od współczesnych kolęd (wykorzystywanych w nabożeństwach religijnych) odróżnić należy utwory o tematyce związanej nie z narodzeniem Jezusa, lecz z okresem potocznie związanym ze świętami Bożego Narodzenia, jak np. polską piosenkę Jest taki dzień, niemiecką O Tannenbaum czy angielskie Jingle Bells i White Christmas. Według tradycji chrześcijańskiej autorem pierwszej kolędy był św. Franciszek z Asyżu i była ona śpiewana w zorganizowanej przez niego szopce. Najstarsza polska kolęda to Zdrow bądź, krolu anjelski z 1424 roku. Najsłynniejszą kolędą jest Cicha noc, którą przetłumaczono na ponad 300 języków i dialektów. Powstała w roku 1818 w małym austriackim miasteczku Oberndorf bei Salzburg w Alpach. Jej autorami byli wikary miejscowego kościoła Józef Mohr oraz jego organista Franz Xaver Gruber.

Etymologia

Termin kolęda wywodzi się najprawdopodobniej od łacińskiego calendae [wym. kalende] i oznaczał w dosłownym tłumaczeniu ‘pierwszy dzień miesiąca’. Dawni Słowianie nazywali tak pierwszy dzień roku (pierwotnie utożsamianym z przypadającym na przesilenie zimowe Świętem Godowym, a następnie z dniem Bożego Narodzenia), a także noworoczny upominek. Następnie obyczaj ten przeniesiono wyłącznie na święto Narodzenia Pańskiego, a z czasem kolęda zaczęła oznaczać ‘wizytę księdza w domu’, ‘pieśń bożonarodzeniową’ i ‘obrzęd ludowy związany z chodzeniem po domach’.

We współczesnych językach słowiańskich znaczenie ewoluowało, przechodząc od określenia Bożego Narodzenia do jego świętowania, śpiewania pieśni z nim związanych i wreszcie do określenia samej pieśni. Obrzędy ludowe powiązane z okresem Bożego Narodzenia w języku polskim nazywane są kolędowaniem lub kolędą.

Geneza kolęd

Kolęda swe źródła ma w obchodach rzymskich Kalendae styczniowych (mensis Januarius). Był to szczególny dla Rzymian pierwszy dzień miesiąca, ponieważ 1 stycznia, począwszy od 153 roku przed narodzinami Chrystusa, konsulowie rzymscy obejmowali swój urząd. Z czasem, od 46 roku p.n.e., dekretem Juliusza Cezara 1 stycznia został oficjalnie ogłoszony jako początek roku administracyjnego. Z tej okazji w Rzymie odwiedzano się, wręczano sobie wzajem podarki, śpiewano pieśni. Zwyczaje te przejęło chrześcijaństwo, łącząc je z okresem Bożego Narodzenia, uważanym za początek rachuby nowego czasu. Jest to jeden z najważniejszych aspektów Bożego Narodzenia.

Kolęda w swym pierwszym znaczeniu była zatem noworoczną pieśnią powitalną i pochwalną na cześć gospodarzy, przekazywała życzenia szczęścia i pomyślności. Kolęda w rozumieniu pieśni religijnej związanej z narodzinami Chrystusa wykształciła się później, wraz z rozwojem i umacnianiem się chrześcijaństwa. Kolędy początkowo miały teksty wyłącznie łacińskie. Powszechnie przyjmuje się, że korzenie kolęd tkwią w hymnologii, ale wywodzą się one również z tropów i laud benedyktyńskich.

Początkowo twórcy kolęd czerpali z dwóch Ewangelii: św. Mateusza i św. Łukasza. Z biegiem czasu pieśń coraz częściej sięgała do źródeł pobożności ludowej. Inspiracją były też apokryfy i literatura średniowiecza oraz średniowieczny teatr.

Kolędy

Kolędy polskie

Najstarsza zachowana polska kolęda, pochodząca z 1424 roku, zaczyna się od słów Zdrow bądź, krolu anjelski.

• A wczora z wieczora
• Ach, ubogi żłobie
• Anioł pasterzom mówił
• Bóg się rodzi, moc truchleje
• Bracia patrzcie jeno
• Chrystus się nam narodził
• Do szopy, hej pasterze
• Dzisiaj w Betlejem
• Gdy się Chrystus rodzi
• Gdy śliczna Panna
• Gore gwiazda Jezusowi
• Gospodarska kolęda
• Gospodyniej kolenda
• Jezus malusieńki
• Lulajże, Jezuniu
• Mędrcy świata, monarchowie
• Mizerna cicha
• Narodził się Jezus Chrystus
• Nie było miejsca dla Ciebie
• Oj, maluśki, maluśki
• Pójdźmy wszyscy do stajenki
• Północ już była
• Przybieżeli do Betlejem
• Przylecieli aniołkowie
• Tryumfy Króla Niebieskiego
• W żłobie leży
• Wśród nocnej ciszy
• Z narodzenia Pana
• Zdrow bądź, krolu anjelski

Kolędy niemieckie

Niemcy, zarówno katolickie, jak i protestanckie, posiadają długą i bogatą tradycję kolędowania. Reformacja wpłynęła tam pozytywnie na rozwój kolęd. Autorem tekstów wykorzystanych w wielu z nich (np. w Vom Himmel hoch) był Marcin Luter.

• In dulci jubilo (XIV – XV w.)
• Vom Himmel hoch (XVI w.)
• Personent hodie
• Es ist ein Ros entsprungen
• O du fröhliche (XVIII w. – J.S. Bach)
• Tochter Zion, Freue Dich (słowa XIX w., muzyka XVIII w.)
• Ihr Hirten erwacht
• Alle Jahre wieder (XIX w.)
• Kommet Ihr Hirten (XIX w.)
• Süßer die Glocken nie klingen (XIX w.)

Kolędy angielskie

Inaczej niż w Niemczech, w Anglii liczba komponowanych kolęd spadła gdy rozpoczęła się reformacja. Dopiero metodyzm w XVIII wieku i związana z nim odnowa religijna odwróciła tę tendencję. Epoka wiktoriańska również wzbogaciła zasób kolęd angielskich.

• Coventry Carol
• Joy to the world (Raduj się świecie)
• Adeste Fideles – lub w wersji angielskiej – O come all ye faithful (XVIII w.)
• Ding Dong Merrily on High
• Hark! The Herald Angels Sing (słowa – 1739 r, melodia – 1840 r.)
• God Rest Ye Merry, Gentlemen (XIX w.)
• Hail Smiling Morn
• Here We Come A-Wassailing
• The Holly and the Ivy
• Huron Carol
• I Come With Love
• I Saw Three Ships
• I Wonder as I Wander
• Mistletoe and Wine
• Good king Wenceslas
• In the bleak midwinter
• See amid the winter snow
• Once in royal David's city
• While shepards watched
• O little town of Bethlehem
• The First Noel
• We Three Kings

Teksty kolęd angielskich z XVI wieku wykorzystał w 1942 roku angielski kompozytor Benjamin Britten do stworzenia swojego dzieła A Ceremony of Carols op. 28 na harfę, głosy solowe i trzygłosowy chór chłopięcy.

Kolędy austriackie

• Cicha noc – Stille Nacht
• Lauft Ihr Hirten allzugleich

Kolędy holenderskie

• Nu zijt wellekome (XVII w.)
• Er Is Een Kindeke Geboren Op Aard
• Met vlijt aensijt, weest verblijt met jolijt

Kolędy szwedzkie

• Gaudete Christus est natus – fińska kolęda ze zbioru Piae Cantiones (Finlandia była wtedy pod panowaniem szwedzkim)
• Ett barn är fött på denna dag
• Bereden väg för Herran
• Jul, jul, strålande jul
• När det lider mot jul

Kolędy francuskie

• Les anges dans nos campagnes (XVI w.)
• Il est né le divin enfant (XIX w.)
• La Marche des rois
• Entre le bœuf et l'âne gris
• Minuit chrétiens
• Noël nouvelet
• Venez divin Messie
• Peuple fidèle (tłumaczenie z: Adeste Fideles)
• Dans une étable obscure
• C'est le jour de la Noël
• Bergers l'enfant sommeille
• Noël de la paix (Ô divin enfançon)
• Quelle Est Cette Odeur Agréable?
• Petit Papa Noël (współczesna)

Kolędy włoskie

• Questa notte c'è una stella
• Dorme Betlemme fra le mura antiche
• Tu scendi dalle stelle (z 1754 roku)
• Astro del Ciel (Cicha noc)

Kolędy hiszpańskie

• A la nanita nana
• Noche de Paz

Kolędy czeskie

• Narodil se Kristus Pán
• Nesem vám noviny
• Půjdem spolu do Betléma
• Štědrý večer nastal
• Pásli ovce valaši
• Jak jsi krásné neviňátko

Zobacz też

• jasełka
• Kolędowanie
• pastorałka
• muzyka bożonarodzeniowa

Bibliografia

• Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: PWN, 1995. ISBN 83-01-11390-1. (pol.).

Linki zewnętrzne

• Teksty kolęd polskich:
  • Kolędy kaszubskie
  • Kolędy góralskie
  • Teksty kolęd według archiwalnych śpiewników. spiew-koscielny.tumnus.info. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-02-12)].
  • Teksty kolęd w serwisie Wolne Lektury
• Kolędy w innych językach:
  • Kolędy rosyjskie, część z nutami
  • Kolędy różnych narodów (w tym polskie) wraz z nutami
• Kolekcja kolęd w bibliotece Polona