Księstwo Warszawskie

Księstwo Warszawskie

Duché de Varsovie

1807–1815
Flaga Herb
Język urzędowy	polski, francuski
Stolica	Warszawa
Ustrój polityczny	monarchia konstytucyjna zależna od Francji
Głowa państwa	wielki książę Fryderyk August I
Zależne od	Cesarstwa Francuskiego
Szef rządu	Prezes Rady Ministrów Stanisław Kostka Potocki
Powierzchnia  • całkowita	157 194 km²
Liczba ludności (1809)  • całkowita   • gęstość zaludnienia	4 334 000 27,6 osób/km²
Utworzenie	Traktat tylżycki, 1807
Rozwiązanie	kongres wiedeński, 1815
Religia dominująca	rzymskokatolicka była religią stanu

{{Państwo infobox}} Nieznane pola: "n2_flaga", "p2_flaga", "gęstość_miejsce", "n1", "p1", "n3_flaga", "uwagi", "język_używany", "n4", "n4_flaga", "powierzchnia_miejsce", "ludność_miejsce", "p1_flaga", "n1_flaga", "państwo", "n3", "n5", "n5_flaga", "n2" oraz "p2".

Mapa fizyczna i administracyjna Księstwa Warszawskiego w 1810 roku

Księstwo Warszawskie w latach 1807–1809

Fryderyk August I Wettyn król Saksonii i ks. Warszawski

Marcello Bacciarelli, Nadanie konstytucji Księstwu Warszawskiemu przez Napoleona w 1807 roku, 1809–1811 (replika zaginionego oryginału)

Ułani Księstwa Warszawskiego

Pieczęć ministra wojny Księstwa Warszawskiego

Ks. Józef Poniatowski, wódz naczelny armii ks. Warszawskiego na obrazie Juliusza Kossaka Portret księcia Józefa na koniu, 1879

Księstwo Warszawskie (fr.: Duché de Varsovie, niem.: Herzogtum Warschau) – istniejące w latach 1807–1815, formalnie wolne, w rzeczywistości terytorium zależne podporządkowane Cesarstwu Francuskiemu i jego władcy, cesarzowi Francuzów Napoleonowi Bonaparte. Polityczna namiastka państwa polskiego. Władcą suwerennym Księstwa Warszawskiego był król Królestwa Saksonii, które wchodziło w skład Związku Reńskiego, będącego protektoratem Cesarstwa Francuskiego.

Geneza

Utworzenie Księstwa Warszawskiego możliwe było dzięki zwycięstwom wojska francuskiego nad Królestwem Prus, które z Imperium Rosyjskim zawarło IV koalicję antyfrancuską. Cesarz Francuzów Napoleon Bonaparte, po pokonaniu wojsk prusko-saskich 14 października 1806 roku w dwóch bitwach pod Jeną i Auerstedt, uroczyście wjechał do Berlina 27 października 1806 roku, zbliżając się do terytoriów polskich, które po trzech rozbiorach Polski stały się częścią Prus.

Po pokonaniu Prusaków ogłosił „polską wojnę” przeciw drugiemu koalicjantowi, Rosji, o co zabiegali również polscy żołnierze służący w wielkiej armii, licząc na odzyskanie ziem I Rzeczypospolitej wchodzących w skład zaboru rosyjskiego; utraconych w wyniku rozbiorów. U boku Napoleona walczyło szereg jednostek polskich, takich jak Legie Północne złożone z Polaków – eksżołnierzy pokonanej armii pruskiej oraz Legiony Polskie we Włoszech pod dowództwem Jana Henryka Dąbrowskiego.

W 1806 roku generał Dąbrowski zainicjował zwycięskie powstanie wielkopolskie, dzięki któremu Polacy wyzwolili Wielkopolskę z zaboru pruskiego . Walki z udziałem wojsk polskich przeniosły się w 1807 roku na tereny Pomorza i zakończyły się zwycięską dla Napoleona bitwą pod Frydlandem 15 czerwca 1807 oraz dzień później kapitulacją Królewca. Ostatecznie zawarto traktat tylżycki, który zaowocował powstaniem Księstwa Warszawskiego.

Utworzenie

Księstwo zostało utworzone przez Cesarza Francuzów Napoleona I oraz Cesarza Rosji Aleksandra I w 1807 roku na mocy Traktatu z Tylży, jakie Cesarstwo Francuskie podpisało 7 i 9 lipca 1807 w Tylży z Imperium Rosyjskim i Królestwem Prus.

Utworzone ono zostało z ziem drugiego, trzeciego oraz częściowo pierwszego zaboru pruskiego. W 1809 roku w wyniku nieudanego ataku Austrii dodatkowo zostało powiększone o ziemie austriackie trzeciego zaboru oraz o cyrkuł zamojski i okolice Podgórza i Wieliczki z pierwszego zaboru. Sytuacja polityczna po klęsce pruskiej jesienią 1806 roku (pod Jeną i Auerstedt, następnie zajęciu pruskich twierdz Magdeburg, Szczecin i Kostrzyn), a wreszcie klęsce rosyjsko-pruskiej pod Frydlandem w czerwcu 1807, sprzyjała idei odbudowy państwowości polskiej.

Kształt Księstwa Warszawskiego był kompromisem pomiędzy Napoleonem i Aleksandrem. Aleksander nie chciał, by nowe, zależne od Francji księstwo mogło stanowić zagrożenie dla Rosji, także interesem Napoleona było, by zamieszkałe przez Polaków terytorium nie mogło dążyć do suwerenności. Dla tego księstwa oznaczało to zmniejszenie obszaru, na jakim mógł dokonywać się pobór, a więc osłabiać siły zbrojne, które chcieliby tworzyć Polacy. W kwestiach gospodarczych oznaczało to ograniczenie dostępu do Bałtyku, a co za tym idzie, możliwości eksportu, w głównej mierze zboża (nawet przy blokadzie kontynentalnej). Słabe państwo miało więc już na starcie znacznie ograniczony potencjał gospodarczo-militarny.

Wielu wybitnych historyków polskich zajmujących się epoką napoleońską (Marian Kukiel, Waldemar Łysiak) zwraca jednak uwagę, że decyzje o kształcie terytorialnym Księstwa i jego nazwie wynikały z realiów wojennych i stosunku sił między Francją a jej przeciwnikami w chwili zawierania pokoju w Tylży. Otóż armia francuska po ciężkiej kampanii zimowej wprawdzie pobiła Rosjan i Prusaków, ale była już wyczerpana i uzależniona od wsparcia z odległej ojczyzny. Tymczasem na flance francuskiej znajdowała się nienaruszona jeszcze armia austriacka, która mogła sprzymierzyć się z Rosją (do tego parła dyplomacja angielska) i próbować wziąć rewanż za klęskę z rąk Napoleona sprzed dwóch lat (Austerlitz 1805). W tej sytuacji zawarcie pokoju, który umocniłby pozycje francuskie w Europie Środkowej i dał czas na wzmocnienie Polski związanej sojuszem z Francją było dla Napoleona ważniejsze, niż kwestia nazwy nowego zależnego od niego państwa. Napoleon uważał, że przywrócenie pełnej nazwy Królestwo Polskie, jak również odbudowa terytorialna Polski nastąpią stopniowo w przyszłości, co potwierdziło powiększenie przez niego Księstwa kosztem Austrii w 1809 r., oraz niestety nieudane próby wymiany z Austrią francuskich terytoriów dalmackich na Galicję, która miała wzmocnić Księstwo. Według wydanej przez Napoleona odezwy, także wojna z Rosją w 1812 r. miała na celu odbudowę Królestwa Polskiego w jego dawnych granicach przedrozbiorowych.

Ustrój

„Kodeks Napoleona będzie prawem cywilnym Księstwa Warszawskiego”.

Artykuł 69

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1 oraz 2.

„Nikt, kto nie jest obywatelem Księstwa Warszawskiego, nie może sprawować urzędów bądź duchownych, bądź cywilnych, bądź też sądowych”.

Artykuł 83

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1 oraz 2.

Monarchą Księstwa na zasadzie unii personalnej z Saksonią został król Saksonii Fryderyk August I, wnuk króla Augusta III Sasa. Napoleon Bonaparte 22 lipca 1807 w Dreźnie osobiście nadał Księstwu Warszawskiemu konstytucję, której przepisy wzorowano na konstytucji francuskiej z 1799. Cesarz nie zgodził się bowiem na przywrócenie Konstytucji 3 Maja, jako zbyt konserwatywnej. Z jego inicjatywy wprowadzono do konstytucji rewolucyjne na ziemiach polskich zmiany: nadanie wolności osobistej wszystkim mieszkańcom (zniesiono więc poddaństwo chłopów) oraz zrównanie obywateli wobec prawa.

Wbrew zasadzie równości szlachta była uprzywilejowana w wyborach do Sejmu (art. 35 Konstytucji), poza tym w niewielkim stopniu uprzywilejowane było mieszczaństwo (art. 58). W rzeczywistości najważniejsze pozycje na szczytach drabiny urzędniczej zajęli przedstawiciele arystokracji i zamożnej szlachty. Radykałowie i dawni jakobini, mimo zasług położonych przy organizacji wojska w latach 1806–1807 oraz w czasie wojny w 1809 roku, odsunięci zostali od rzeczywistej władzy, co powodowało ich przejście do opozycji. Z drugiej strony udziału we władzy nie miała także opozycja konserwatywna, której bazę stanowiły tereny przyłączone w 1809 roku.

Ustrój państwa regulowała konstytucja Księstwa Warszawskiego z 22 lipca 1807 roku. Choć wprowadzono równość wobec prawa i zlikwidowano poddaństwo chłopów, praktycznie niewiele się zmieniło w ich położeniu, gdyż za prawo posiadania gospodarstw musieli nadal spełniać wszystkie dotychczasowe powinności wraz z pańszczyzną, a ich możliwości opuszczenia wsi były bardzo ograniczone (tzw. dekret grudniowy Łubieńskiego). Mimo to prawodawstwo i usytuowanie Księstwa we „francuskiej Europie” wymuszało zmiany w zakresie mentalności i struktur społecznych, a także modernizację. Czyniło państwo nowocześniejszym i sprawniej funkcjonującym.

Król Saksonii, jako książę warszawski, sprawował pełnię władzy wykonawczej oraz posiadał inicjatywę prawodawczą. Dwuizbowy Sejm posiadał bardzo ograniczone kompetencje. Książę mianował tylko przed nim odpowiedzialnych członków Rady Ministrów oraz Rady Stanu. Ministrem Wojny był książę Józef Poniatowski, bratanek króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Rzeczywistą władzę w Księstwie Warszawskim sprawował rezydent francuski urzędujący w Warszawie.

Podział administracyjny

Wbrew powszechnej opinii, podział kraju na 6 departamentów oraz 60 powiatów był usankcjonowaniem podziału z czasów administracji pruskiej, a nie francuskiej. Na wzór francuski zorganizowano władze administracyjne departamentów i powiatów. Administracja księstwa znajdowała się pod ścisłą kontrolą rezydentów francuskich i francuskich dowódców wojskowych. Przy Radzie Ministrów Księstwa Warszawskiego stale rezydowali wysokiej rangi urzędnicy napoleońscy, których zadaniem było zapewnienie stałej komunikacji dyplomatycznej pomiędzy Napoleonem i Fryderykiem Augustem I. W rzeczywistości czuwali oni nad wypełnianiem przez administrację Księstwa Warszawskiego dyrektyw cesarskich, przysyłanych z Paryża.

Rezydentami francuskimi w Księstwie Warszawskim byli kolejno:

• Étienne Vincent w latach 1807–1809,
• Jean-Charles Serra w latach 1809–1811,
• Louis Pierre Édouard Bignon w 1811 i 1813 oraz
• Dominique-Georges-Frédéric Dufour de Pradt w 1812.

W prawie cywilnym 1 maja 1808 roku wprowadzony został Kodeks Napoleona, zaś sądownictwo było w dużym stopniu rzeczywiście niezależne; na jego czele stał Sąd Apelacyjny w Warszawie.

Gospodarka

Powstanie Księstwa Warszawskiego spowodowało znaczne zmiany polityczne. W zakresie gospodarczym nastąpiło pewne ożywienie, związane z rozwojem handlu z Saksonią, Austrią, Rosją i Francją. Z drugiej strony, w związku z wprowadzeniem blokady handlowej wobec Wielkiej Brytanii, zmalał eksport zboża. Rosnący nieznacznie dochód narodowy w swej lwiej części przeznaczany był na rozbudowę wojska polskiego, a także na utrzymanie wojsk francuskich, przebywających na terytorium Księstwa. Wiele kosztował też udział kilkunastotysięcznej Dywizji Księstwa Warszawskiego w walkach w Hiszpanii z powstańcami hiszpańskimi.

Wojna 1809 w Księstwie Warszawskim

Pozbawione osłony wojsk francuskich, bronione przez wojska polskie i saskie, Księstwo Warszawskie zdołało obronić swoją niepodległość przed naporem wojsk austriackich. Wojska Księstwa Warszawskiego przeszły do kontrofensywy, wyzwalając spod okupacji austriackiej Galicję Wschodnią i Zachodnią. Na tym terytorium książę Józef Poniatowski powołał Rząd Centralny Wojskowy Tymczasowy Obojga Galicji, który przejął obowiązki administracji austriackiej.

W myśl postanowień zawartego 14 października 1809 pokoju w Schönbrunn, kończącego wojnę francusko-austriacką, Księstwo Warszawskie powiększyło się o obszar III (tzw. wówczas Galicja Zachodnia) i skrawek I zaboru austriackiego (cyrkuł zamojski). Przyniosło to wzrost terytorium państwa z 103 do 155 tys. km², a ludności z 2,6 do 4,3 mln osób. Nowe nabytki podzielone zostały na 4 departamenty (krakowski, lubelski, radomski i siedlecki) i 40 powiatów. Bogaty w złoża soli rejon Wieliczki stał się okręgiem autonomicznym pod wspólną administracją Księstwa i Austrii. Część zaboru austriackiego, a mianowicie obwód tarnopolski, przekazany został Rosji, podobnie jak wcześniej obwód białostocki (część zaboru pruskiego) przy utworzeniu Księstwa Warszawskiego w 1807.

21 kwietnia 1809 na około trzy tygodnie ewakuowany rząd Księstwa przeniesiono do Torunia, czyniąc zeń na krótko stolicę Księstwa.

2–19 czerwca 1809 roku we Lwowie, zajętym przez wojska Księstwa Warszawskiego dowodzone przez księcia Józefa Poniatowskiego, działał krótko Rząd Centralny Wojskowy Tymczasowy Obojga Galicji pod prezesurą ordynata Stanisława Kostki Zamoyskiego.

Konfederacja Generalna Królestwa Polskiego

4 stycznia 1810 ambasador francuski w Rosji Armand Caulaincourt i rosyjski Minister Spraw Zagranicznych Nikołaj Rumiancew podpisali w Petersburgu konwencję, której artykuł I głosił: Królestwo Polskie nigdy nie zostanie odrodzone. Napoleon jednak odmówił jej ratyfikowania.

Na początku 1811 Rosja przerwała blokadę kontynentalną towarów angielskich, zamykając jednocześnie swoje granice dla handlu polskiego. Zrujnowało to polski przemysł sukienniczy i spowodowało poważny kryzys gospodarczy. Zerwaniu uległ także sojusz francusko-rosyjski.

W sytuacji, gdy nieunikniona stała się konfrontacja zbrojna z Rosją, Napoleon udzielił Księstwu pożyczki w wysokości miliona franków na pokrycie żołdu jego armii. Już w maju 1812 przygotowywał z ministrem skarbu Księstwa, Tadeuszem Matuszewiczem, ogłoszenie Konfederacji Generalnej Królestwa Polskiego. 26 maja Fryderyk August I przekazał swym ostatnim dekretem pełnię swojej władzy Radzie Ministrów Księstwa.

Wojna z Rosją 1812

Wkroczenie wojsk rosyjskich do Warszawy w 1813

22 czerwca 1812 Napoleon w Wiłkowiszkach ogłosił w rozkazie dziennym rozpoczęcie drugiej wojny polskiej. 24 czerwca siły koalicji sforsowały Niemen. 26 czerwca zebrał się sejm Księstwa, na sesji którego 28 czerwca ogłoszono przywrócenie Królestwa Polskiego. Napoleon nie zaakceptował tego dokumentu, twierdząc, że najpierw trzeba wygrać wojnę z Rosją.

Rosję zaatakowała Wielka Armia Napoleona, w ramach której walczyło 100 tys. wojska polskiego. Większość oddziałów polskich była rozproszona w jednostkach francuskich, jedynie V Korpus, liczący 35 tys. żołnierzy, pozostawał pod bezpośrednim zwierzchnictwem gen. Józefa Poniatowskiego. Po wyzwoleniu Wilna Napoleon powołał 1 lipca 1812 Komisję Rządu Tymczasowego Wielkiego Księstwa Litewskiego, której zadaniem była tymczasowa administracja na ziemiach litewsko-białoruskich zajętych przez wojska napoleońskie.

Polacy walczyli w bitwie o Smoleńsk i pod Borodino, pierwsi wkroczyli do Moskwy, lecz z moskiewskiej wyprawy wróciło ich niespełna 24 tys. Rząd Księstwa Warszawskiego zamierzał wtedy odwrócić się od Napoleona i ponownie paktować z Aleksandrem I (już w Tylży Aleksander wyraził zgodę na przywrócenie Polsce niepodległości) w sprawie odbudowy państwa polskiego. Książę Józef Poniatowski pozostał jednak wierny cesarzowi i wycofał się z ok. 30 tys. wojska polskiego do Saksonii, będącej aliantem Francji. 17 października 1813 został mianowany marszałkiem Francji, dowodził polskim korpusem w Bitwie Narodów pod Lipskiem 18 października 1813 i ranny utonął w Elsterze, osłaniając odwrót armii Napoleona. Resztki armii polskiej wraz z Napoleonem wycofały się potem do Francji i dopiero po jego abdykacji wróciły do kraju pod rosyjską komendę wielkiego księcia Konstantego, brata Aleksandra I.

Okupacja Księstwa

Po klęsce Napoleona w 1812 w Rosji, na terytorium Księstwa Warszawskiego wkroczyły wojska rosyjskie, kładąc praktycznie kres jego istnieniu. 18 marca 1813 Aleksander I powołał pięcioosobową Radę Najwyższą Tymczasową Księstwa Warszawskiego z prezesem Wasylem Łanskojem, której zadaniem było ściągnięcie z księstwa wysokiej kontrybucji na potrzeby armii rosyjskiej. W latach 1813–1814 Rosjanie pozyskali tą drogą 258 milionów złp. Prawnie Księstwo przestało istnieć w 1815 wskutek decyzji kongresu wiedeńskiego. Sprawa utrzymania samodzielnego Królestwa Polskiego stanęła na porządku dziennym kongresu z inicjatywy Anglii, która chciała jego odtworzenia. Odmienne plany – wchłonięcia Księstwa przez Rosję – miały Austria i Prusy. Do kompromisu doszło w 1814 roku przed powrotem Napoleona z Elby.

Epilog

3 maja 1815 na kongresie wiedeńskim Rosja podpisała z Prusami i z Austrią konwencje bilateralne o podziale Księstwa Warszawskiego i konwencję trójstronną o utworzeniu Wolnego Miasta Krakowa. Zadecydowano, iż Księstwo zostanie podzielone na 4 części:

• Cesarstwo Austrii zagarnęło okręg Wieliczki
• Królestwo Prus zachodnią część księstwa: Wielkie Księstwo Poznańskie i ziemię chełmińską
• Imperium Rosyjskie środkową i wschodnią część księstwa: Królestwo Polskie
• powstało państwo: Wolne Miasto Kraków.

Gdy kongres wiedeński ostatecznie zdecydował o powstaniu Królestwa Polskiego w unii personalnej z carami Rosji, Aleksander I otrzymał tytuł króla polskiego.

Artykuł 5 traktatów bilateralnych głosił:

„Księstwo Warszawskie, z wyłączeniem części, którymi w inny sposób na mocy powyższych artykułów rozporządzono, połączone jest z Cesarstwem Rosyjskim. Połączone zaś z nim będzie nieodzownie przez swoją konstytucję i posiadane przez Najjaśniejszego Cesarza Wszechrosji, jego dziedziców i następców. Jego Cesarska Mość zachowuje sobie prawo nadać temu państwu, mającemu używać oddzielnej administracji, [urządzenie wewnętrzne], jakie uzna za przyzwoite”.

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1 oraz 2.

Sam herb Księstwa Warszawskiego przetrwał na murach twierdzy Modlin do dnia dzisiejszego, podobnie jak pamięć czasów zaborów.

Zobacz też

• Armia Księstwa Warszawskiego
• Izba Edukacyjna (Księstwo Warszawskie)
• Najwyższy organ kontroli (1808-1867)
• Naczelni wodzowie wojsk polskich Księstwa Warszawskiego
• Powstanie wielkopolskie 1806 roku
• Duchowieństwo Księstwa Warszawskiego

Bibliografia

• Jerzy Topolski: Dzieje Poznania, tom II cz. 1 1793-1918. Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1994. ISBN 83-01-11393-6.
• Szymon Askenazy, Napoleon a Polska, Warszawa 1994.
• Louis Pierre Édouard Bignon, Polska w r. 1811 i 1813. Wspomnienia dyplomaty, Wilno 1913.
• Jarosław Czubaty, Wodzowie i politycy. Generalicja polska lat 1806–1815, Warszawa 1993.
• Przemysław Góralczyk, Państwo a Kościół katolicki w Księstwie Warszawskim w latach 1807–1815, Zielona Góra 2005 (rozprawa doktorska).
• Przemysław Góralczyk, Państwo a Kościół katolicki w Księstwie Warszawskim w latach 1807–1815, [w:] Księstwo Warszawskie w historii i tradycji napoleońskiej (1807-2007), p. red. Katarzyny Bucholc-Srogosz, Macieja Trąbskiego, Częstochowa 2008.
• Przemysław Góralczyk, Pozytywne aspekty działalności rządu pruskiego na ziemiach polskich II i III rozbioru w opinii przedstawicieli władz i mieszkańców Księstwa Warszawskiego, [w:] Polacy – Niemcy – Pogranicze: studia historyczne: księga poświęcona Profesorowi Joachimowi Benyskiewiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin oraz pięćdziesięciolecie pracy, p. red. Grażyny Wyder, Tomasza Nodzyńskiego, Zielona Góra 2006.
• Barbara Grochulska, Handel zagraniczny Księstwa Warszawskiego, Warszawa 1967
• Barbara Grochulska, Księstwo Warszawskie, Warszawa 1966.
• Barbara Grochulska, Małe państwo wielkich nadziei, Warszawa 1987.
• Marceli Handelsman, Bignon a sprawa polska, sine loco 1912.
• Marceli Handelsman, Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie 1807-1813, sine loco 1914.
• Marceli Handelsman, Rezydenci napoleońscy w Warszawie 1807-1813, Kraków 1915
• Janusz Iwaszkiewicz, Kodeks Napoleona a Księstwo Warszawskie po 1809 r., [w:] „Biblioteka Warszawska”, t. 2, nr 73 (1914).
• Janusz Iwaszkiewicz, Litwa w roku 1812, Kraków-Warszawa 1912.
• M. Kallas, Konstytucja Księstwa Warszawskiego. Jej powstanie, systematyka i główne instytucje w związku z normami szczegółowymi i praktyką, Toruń 1970.
• Marian Kukiel, Dzieje oręża polskiego w epoce napoleońskiej 1795-1815, Poznań 1912.
• Kazimierz Ossowski, Prasa Księstwa Warszawskiego, Warszawa 2004 ISBN 83-7009-432-5.
• B. Pawłowski, Wojna polsko-austriacka 1809, Warszawa 1999.
• W. Sobociński, Historia ustroju i prawa Księstwa Warszawskiego, Toruń 1964.
• Tadeusz Walachowicz, Kościół katolicki w prawodawstwie Księstwa Warszawskiego, Lublin 1984.
• Gabriel Zych, Armia Księstwa Warszawskiego 1807-1812, Warszawa 1961.

Linki zewnętrzne

• Powstanie i ustrój Księstwa Warszawskiego (1807-1815)
• Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie z punktu widzenia prawa międzynarodowego