Górale Kliszczaccy

Kliszczacy w tradycyjnym ubiorze

Górale kliszczaccy, Kliszczacy, Kliszczaki – grupa etnograficzna ludności polskiej zamieszkująca środkową część Beskidu Średniego, między górnym biegiem Raby i Skawy.

Etymologia nazwy

Nazwa Kliszczacy użyta została po raz pierwszy przez Ludwika Zejsznera, podróżującego w 1838 r. doliną Raby. W 1848 r. relacja z tej wprawy ukazała się w „Bibliotece Warszawskiej”, a w niej następujący fragment:

Zstąpiwszy z monotonnej wyżyny Beskidów, gdzie się wydaje, że martwa przyroda obrała swą siedzibę; gdzie nic wędrowca nie jest w stanie natchnąć, a przytłumiona roślinność zdaje się zapowiadać koniec dla życia organicznego; gdzie człowiek kraj ten zamieszkujący snuje się jak cień, upośledzony karłowactwem. [...]
Skończył się tutaj biedny kraj Kliszczaków, czyli górali Beskidowych, a poczyna Podhale, kraj dzielnych mieszkańców.

W 1851 r. nazwę grupy wraz z jej etymologią podał Wincenty Pol, pisząc, że:

[...] czternaście tylko wsi należy do tego małego rodu, dla różnicy w stroju przez szyderstwo Kliszczakami bywa nazywany (nosi bowiem w „kliszcz” ściągłe spodnie), sam siebie nazywa on jednakowoż Góralem.

Według Wincentego Pola miano grupy związane jest z wyraźną i szczególną cechą kroju spodni. Za Polem nazwę Kliszczacy powtarzają m.in. Józef Konopka w „Encyklopedii rolnictwa z wiadomościami związek z niem mających” (1874) oraz Bronisław Gustawicz w „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” (1883). Gustawicz w haśle poświęconym Kliszczakom niemal dokładnie przytacza wyjaśnienie nazwy, którą:

[...] uzyskali od pobratymczych rodów góralskich przez szyderstwo dla różnicy w stroju, a głównie od wąskich w „kliszcz” („kleszcz”) ściągniętych spodni. Zowią ich także góralami od Łętowni.

W początkach stosowania nazwa Kliszczacy budziła wątpliwości badaczy, jednak przyjęła się i wraz z rozkwitem badań etnograficznych uzyskała miejsce na mapach. Niejasna za to pozostawała kwestia kliszcza/kleszcza, od którego pochodzić miało początkowo negatywne przezwisko grupy.

Ubiór

Szczególną uwagę zwraca się na spodnie, ponieważ to najprawdopodobniej od nich pochodzi przyjęta nazwa grupy. Spodnie Kliszczaków miały być ściągłe, czyli wąskie. Sebastian Flizak, etnograf i rodowity Zagórzanin pisał, że przed 1870 r. (w czasie, gdy pojawia się nazwa Kliszczaki) krój spodni noszony przez Zagórzan był dwojaki: spodnie średnio-szerokie, swobodnie opadające, ale nieopierające się na stopach i spodnie z szerokimi nogawicami rozciętymi u dołu od zewnętrznej strony. W miejscu rozcięcia przyszyta była kłapturka z tego samego sukna, zapinana na haftkę. Rozcięcie to nie służyło żadnym praktycznym celom, ponieważ spodnie były szerokie. Dopiero przed I wojną światową zapanowała moda na węższe portki i te musiały mieć z boku rozcięcie. Flizak dostarcza kolejnego ważnego argumentu potwierdzającego, że wprowadzony przez Pola do etnografii kliszcz ma związek z szerokością spodni:

Obecnie [lata 30. XX w.] nogi młodej generacji tkwią w ciasnych, na podhalańską modłę skrojonych i przyozdobionych nogawicach. Gdyby przed 20 laty miejscowy parobczak wdział na siebie takie ubranie, stałby się przedmiotem szyderstw i nie śmiałby się w niem pokazać w kościele ani na jarmarku. „Widzicie, jakie to mo klyscoki” – szydziły jeszcze przed wojną dziewczęta z chłopaka, któremu krawiec uszył zbyt ciasne spodnie.

Na początku XX wieku zdobnictwo Kliszczaków określane było jako bardzo skromne, a spodnie, o których wspominają najstarsze źródła, w ogóle nie miały ozdób. W późniejszych latach były zdobione u przypora, kieszeni i wzdłuż nogawic szeroką niebieską lub czerwoną tasiemką, a u szczytu rozporka miały przyszyty pompon z czerwonej włóczki. Rozporki na dole spodni mogły być dekorowane żeberkowatymi naszyciami w kształcie jednokabłączkowych krzesiwek – taki wzór nazywano smrekami.

Strój Kliszczaków składał się z koszuli płóciennej (tak u kobiet, jak i mężczyzn). Noszono sukienne spodnie w kolorze białym, sukienną kamizelkę o barwie ciemnoczerwonej lub niebieskiej. Używano szerokiego skórzanego paska zwanego „opaskiem”. Jako ubiór wierzchni nakładano gunię (nieco podobna do babiogórskiej cuchy). Na co dzień noszono również płócienne spodnie zwane „gaciami” u dołu zakończonymi frędzlami.

Na strój kobiecy składała się oprócz koszuli spódnica lniana, która była tkana i farbowana na kolor granatowy oraz zdobiona drobnym wzorem w kolorze białym. Niekiedy można było spotkać również suknie z jednolitego materiału i w jednolitym kolorze. Odświętnie kobiety ubierały się w białe spódnice przykrywane z reguły czarną zapaską. Obuwie stanowiły kierpce.

Terytorium

Wyznaczenie wyraźnych granic występowania Kliszczaków było zadaniem trudnym; pisał o tym w 1912 r. Seweryn Udziela wskazując na niewielki rozmiar grupy etnograficznej, graniczenie z góralami podhalańskimi i Krakowiakami (mieszanie się kultur na pograniczu). Informacje o granicach terenu zamieszkiwanego przez Kliszczaków podał Wincenty Pol, wymieniając miejscowości: Trzebinia (obecnie: Trzebunia), Stróża, Pścim (Pcim), Więciórka, Więcierza, Zawada (Zawadka), Bogdanówka, Tokarnia, Krzeczonów (Krzczonów), Skomielna Czarna, Lubień, Łętownia, Krzeczów, Tenczyn.

Tuż po II wojnie światowej Roman Reinfuss wyznaczył północną granicę regionu zamieszkanego przez górali w drugiej połowie XIX wieku na podstawie badań zasięgu stroju góralskiego, cech budownictwa oraz granic nakreślonych przez samych mieszkańców. Na obszarze kliszczackim granica ta przebiegła na linii: Sucha Beskidzka, Maków Podhalański Jachówka, Zachełmna, Baczyn, Palcza, Bieńkówka, Trzebunia, Stróża, Pcim. Na północ od niej Reinfuss umieścił pas wsi o charakterze przejściowym.

Urszula Janicka-Krzywda uznawała za tereny kliszczackie na początku XX wieku zawierały się między miejscowościami Myślenice – Sucha Beskidzka – Rabka. Podobnie jak inni badacze, podkreślała, że grupa ta podlegała silnym wpływom krakowskim od północy i podhalańskim od południa i szybko traciła cechy, które pozwalałyby określić jej etnograficzną odrębność.

Kultura Kliszczaków w XX i XXI wieku

Druga połowa XX w. i początek XXI w. to czas odradzania się lokalnej kultury. W 1956 r. w Lubniu powstał Regionalny Zespół Pieśni i Tańca „Watra”. W Tenczynie (gmina Lubień) działa Zespół Regionalny „Toporzanie” i „Mali Toporzanie” – początki historii zespołu sięgają 1973 r., ale nazwa funkcjonuje od lat 90. ubiegłego wieku. Grupa deklaruje kultywowanie tradycji Kliszczaków – obrzędów dorocznych i rodzinnych, codzienne zajęcia oraz folklor muzyczny. W Tokarni od 1976 r. działa Zespół Regionalny „Kliszczacy”, a od 1980 r. sekcja dla dzieci „Mali Kliszczacy”. W Bogdanówce w 2002 r. powstał dziecięcy Zespół Regionalny „Koskowianie”. Od 1970 r. w Pcimiu działa Zespół Regionalny „Pcimianie” oraz „Mali Pcimianie” (od 2005 r.). W Trzebuni działa kapela ,,Trzebuńskie Kliszczaki", powstała w 2015 r. a w 2017r. powstał Zespół Regionalny ,,Trzebunianie",wspólnie i oddzielnie prezentują tradycyjną muzykę kliszczacką. Na rubieżach regionu, który bywa uznawany za kliszczacki, działa od 2000 r. kapela „Kozinianie” z Kozińca w gminie Mucharz. W 2009 r. w Budzowie powstał zespół „Budzowskie Kliszczaki”.

Podtrzymywaniu, kreowaniu i popularyzacji dziedzictwa regionu służą imprezy folklorystyczne odwołujące się do kliszczackich korzeni. Są to m.in.: Święto Kliszczaka (od 2004 r.) i Święto Pieczonego Ziemniaka i Karpiela (od 2011 r.) w Pcimiu, Biesiada Kliszczacka (od 2012 r., wcześniej Kliszczackie Lato) w Tokarni, Tuka (od 2006 r.) w Bogdanówce oraz dożynki gminne.

Na rzecz kultury działają także stowarzyszenia lokalne i regionalne, m.in. Towarzystwo Miłośników Skomielnej Czarnej i Bogdanówki (założone w 1999 r.) i Oddział Związku Podhalan w Skomielnej Czarnej (2005) oraz Stowarzyszenie Gmin Babiogórskich.

Kulturę Kliszczaków można poznawać w działających w okolicy muzeach – Muzeum Regionalnym „Dom Grecki” w Myślenicach oraz Muzeum im. Władysława Orkana w Rabce.

Bibliografia

• J. Masłowiec, Górale Kliszczaccy jako grupa etnograficzna, [w:] Kultura ludowa Górali Kliszczackich, Kraków 2015
• L. Zejszner, Podróże po Beskidach, czyli opisanie części gór Karpackich zawartych między źródłami Wisły i Sanu, odbitka z „Biblioteki Warszawskiej” 1848
• W. Pol, Rzut oka na północne stoki Karpat, Warszawa 1851
• E. Piskorz-Branekova, Polskie stroje ludowe, Warszawa 2003, s. 24
• B. Gustawicz, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1883