Powrót Batmana

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Powrót Batmana
Batman Returns
Ilustracja
Logo filmu
Gatunek

superbohaterski
sensacja
akcja

Data premiery

16 czerwca 1992 (Hollywood)
2 października 1992 (Polska)

Kraj produkcji

Stany Zjednoczone

Język

angielski

Czas trwania

126 minut[1]

Reżyseria

Tim Burton

Scenariusz

Daniel Waters(inne języki)

Główne role

Michael Keaton
Danny DeVito
Michelle Pfeiffer
Christopher Walken
Michael Gough
Pat Hingle
Michael Murphy

Muzyka

Danny Elfman

Zdjęcia

Stefan Czapsky

Scenografia

Bo Welch

Kostiumy

Mary E. Vogt
Bob Ringwood

Montaż

Bob Badami
Chris Lebenzon

Produkcja

Tim Burton
Denise Di Novi

Wytwórnia

Warner Bros. Pictures
PolyGram Filmed Entertainment

Dystrybucja

Warner Bros.
ITI Home Video (Polska)

Budżet

50–80 milionów USD

Przychody brutto

266,8 miliona USD[2]

Poprzednik

Batman (1989)

Kontynuacja

Batman Forever (1995)

Strona internetowa

Powrót Batmana (oryg. Batman Returns) – amerykański sensacyjny film akcji z 1992 roku na podstawie serii komiksów o superbohaterze o tym samym pseudonimie wydawnictwa DC Comics. Za reżyserię odpowiadał Tim Burton, a za scenariusz Daniel Waters(inne języki). Tytułową rolę zagrał Michael Keaton, a oprócz niego w głównych rolach wystąpili: Danny DeVito, Michelle Pfeiffer, Christopher Walken, Michael Gough, Pat Hingle i Michael Murphy.

Światowa premiera Powrotu Batmana miała miejsce 16 czerwca 1992 roku w Hollywood. W Polsce film zadebiutował 2 października tego samego roku. Film ten zarobił ponad 266,8 miliona dolarów na całym świecie przy budżecie 55 milionów i otrzymał pozytywne oceny od krytyków. Produkcja otrzymała kilka nominacji m.in. do Nagrody Akademii Filmowej i Nagrody Brytyjskiej Akademii Filmowej, a także zdobyła Nagrodę Saturn za najlepszą charakteryzację.

Jest to druga część serii filmowej Tima Burtona i Joela Schumachera i kontynuacja filmu Batman (1989). Powstały dwa sequele: Batman Forever (1995), w którym w roli Batmana wystąpił Val Kilmer, oraz także Batman i Robin (1997), w którym rolę tę zagrał George Clooney.

Streszczenie fabuły[edytuj | edytuj kod]

W Gotham City, arystokratyczna para o nazwisku Cobblepot, przerażona narodzinami swojego zdeformowanego i sadystycznego syna, wyrzuca go do kanałów. Koszyk z niemowlęciem dopływa do zoo, gdzie znajdują go pingwiny. Trzydzieści trzy lata później, w okresie Bożego Narodzenia, świąteczną ceremonię zakłóca gang przestępców o motywie cyrkowym. Na odsiecz przybywa Batman, którym potajemnie jest miliarder Bruce Wayne. Bogaty przemysłowiec Max Shreck zostaje uprowadzony przez cyrkowców i przeniesiony do ich kryjówki w opuszczonym zoo. Lider gangu, nazwany od groteskowego wyglądu „Pingwinem”, szantażuje Shrecka, używając dowodów jego korupcji i morderczych czynów, by zmusić go do pomocy w zostaniu z powrotem szanowanym obywatelem miasta[3][4][5].

W międzyczasie sekretarka Shrecka – stłamszona Selina Kyle, odkrywa jego plany dotyczące budowy elektrowni pompującej energię z całego miasta. Shreck chcąc ją zabić wypycha przez okno. Selinie udaje się przeżyć, i na wpół psychotyczna tworzy sobie kostium kota przybierając pseudonim Kobieta-Kot. Shreck organizuje inscenizację próby porwania niemowlęcia burmistrza, pozwalając Pingwinowi je uratować i stać się publicznym bohaterem. W zamian Pingwin żąda dostępu do miejskich akt urodzenia w celu odszukania swych rodziców. Wkrótce ogłasza mediom, że nazywa się Oswald Cobblepot, który przebacza dawno zmarłym rodzicom porzucenie z powodu zdeformowanego ciała. Bruce znajduje archiwalną prasę na temat cyrku o nazwie Czerwony Trójkąt, w tym ich członka – Wodnego Chłopca-Ptaka[6]. Wynika z tego, że gang cyrkowców to byli pracownicy cyrkowi odpowiedzialni za zaginięcia wielu dzieci w całym kraju. Batman zaczyna prowadzić śledztwo w sprawie Oswalda, podejrzewając, że ten jest nie tylko związany z gangiem cyrku Czerwonego Trójkąta, ale i doskonale znał swe pochodzenie[3][4][5].

W trakcie spotkania biznesowego ze Shreckiem Bruce poznaje odmienioną Selinę. Shreck przekonuje Oswalda do ubiegania się o stanowisko burmistrza celem spowodowania spustoszenia w całym Gotham z pomocą gangu. Wysiłki Batmana, aby powstrzymać cyrkowców Czerwonego Trójkąta, w końcu doprowadzają go do konfliktu z Kobietą-Kot. Nie wiedząc o swoich tajnych tożsamościach, Bruce nawiązuje romans z Seliną, która jako Kobieta-Kot sprzymierza się z Oswaldem, by skompromitować Batmana. W noc włączenia choinki miejskiej Oswald i Kobieta-Kot porywają Lodową Księżniczkę – miss piękności Gotham – i zwabiają Batmana na dach nad ceremonią. Oswald zabija Lodową Księżniczkę za pomocą roju nietoperzy, wrabiając w to Batmana[3][4][5].

Gdy Kobieta-Kot nie pochwalająca morderstwa odrzuca romantyczne zaloty Oswalda, ten atakuje ją i spada ona przez szklarnię. Batman ucieka swym pojazdem Batmobilem, nieświadomy, że gang cyrkowców zmodyfikował go, pozwalając Oswaldowi zdalnie nim sterować. Przed odzyskaniem kontroli nagrywa uwłaczającą tyradę Oswalda przeciwko obywatelom Gotham. Następnego dnia Bruce odtwarza na wiecu wyborczym Oswalda jego wypowiedź nagraną poprzedniego dnia, co rujnuje jego wizerunek i zmusza go do ucieczki do zoo. Oswald porzuca swoje człowieczeństwo i z powrotem przyjmuje imię Pingwina, inicjując swój prawdziwy plan – w miejskim archiwum tak naprawdę zebrał dane pierworodnych synów obywateli Gotham celem ich uprowadzenia i zabicia, aby pomścić własne porzucenie[3][4][5].

Selina planuje zabić Shrecka na jego balu charytatywnym, ale Bruce interweniuje i para nieumyślnie odkrywa swoje tajne tożsamości. Pingwin przybywa na imprezę, by porwać syna Shrecka, Chipa, ale zamiast niego Shreck zgłasza się na ochotnika. Batman neutralizuje gang cyrkowców i zapobiega porwaniu dzieci, zmuszając Pingwina do rozmieszczenia swojej wyposażonej w rakiety armii pingwinów, która ma zniszczyć Gotham City. Lokaj Batmana, Alfred Pennyworth, modyfikuje sygnał kontrolny pingwinów i wysyła je z powrotem do zoo. Gdy rakiety niszczą zoo, Batman uwalnia rój nietoperzy, które zrzucają Pingwina do skażonej wody[3][4][5].

Na miejsce przybywa Kobieta-Kot, by ponownie zabić Shrecka, odrzucając prośbę Batmana o porzucenie chęci zemsty, przekazanie Shrecka policji i życie razem jako para. Zostaje jednak postrzelona przez Shrecka, ten zaś porażony paralizatorem. Następujący potem wybuch pozornie zabija parę, lecz Batman odnajduje tylko zwęglone szczątki Shrecka. Pingwin wyłania się, jednak z powodu obrażeń nie jest w stanie zaatakować Batmana oraz ostatecznie umiera. Zostaje złożony w wodzie przez jego pingwiny. Jakiś czas później, gdy Alfred prowadzi go do domu, Bruce widzi, jak sądzi, sylwetkę Seliny, ale znajduje tylko jej kota, którego zabiera ze sobą. Gdy nad miastem wyświetla się Bat-sygnał, wpatruje się w niego Kobieta-Kot[3][4][5].

Obsada[edytuj | edytuj kod]

Ponadto w filmie wystąpili również: Andrew Bryniarski jako Charles „Chip” Schreck, syn Maxa[15]; Cristi Conaway jako Lodowa Księżniczka, królowa piękności w Gotham City[16]; Paul Reubens i Diane Salinger jako Tucker i Esther Cobblepot, zamożni rodzice Oswalda[17]; Sean Whalen jako doręczyciel gazet, a także Jan Hooks i Steve Witting jako Jen i Josh, doradcy Oswalda[18][19][20][21].

Członków Gangu Cyrkowców Czerwonego Trójkąta grają: Vincent Schiavelli jako Organista, Anna Katarina jako Kobieta-Pudel, Rick Zumwalt jako Wytatuowany Siłacz, John Strong jako Połykacz Mieczy i Ogniomistrz[22], Erika Andersch jako Miotaczka Noży, Gregory Scott Cummins jako Zbir-Akrobata, Branscombe Richmond jako Przerażający Clown, Travis Mckenna jako Gruby Clown i Doug Jones jako Chudy Clown[23][24][21].

Michael Keaton
(Bruce Wayne / Batman)
Danny DeVito
(Oswald Cobblepot / Pingwin)
Michelle Pfeiffer
(Selina Kyle / Kobieta-Kot)
Christopher Walken
(Max Shreck)
Michael Gough
(Alfred Pennyworth)
Pat Hingle
(James Gordon)
Michael Murphy
(Burmistrz)

Produkcja[edytuj | edytuj kod]

Tim Burton, reżyser filmu

Rozwój projektu[edytuj | edytuj kod]

Po sukcesie filmu Batman (1989) studio Warner Bros. Pictures było przekonane o potencjale kontynuacji i już pod koniec 1989 roku dyskutowało o pomysłach z zamiarem rozpoczęcia zdjęć w maju następnego roku[25][26][27][28]. Początkowo reżyser poprzedniej części, Tim Burton, nie chciał zgodzić się na powrót na stanowisku przy sequelu, jednak ostatecznie potwierdzono jego angaż[25][11][28]. Aby lepiej oddać swoją wizję filmu, Burton zastąpił ekipę produkcyjną poprzedniej części niektórymi ze swoich dawnych współpracowników. Do projektu dołączyli więc m.in. operator zdjęć Stefan Czapsky, nadzorca efektów specjalnych Stan Winston oraz dyrektorzy artystyczni Tom Duffield i Rick Henrichs[29]. Daniel Waters(inne języki) został zatrudniony w miejsce Hamma do napisania scenariusza[30][31][25]. Producentami wykonawczymi byli Peter Guber i Jon Peters[32][21].

Casting[edytuj | edytuj kod]

Michael Keaton powtórzył swoją rolę Bruce’a Wayne’a / Batmana, ale zażądał wyższej pensji, która wzrosła z 5 milionów dolarów do 10 milionów dolarów[33][31][25]. W roli Pingwina Burton chciał obsadzić Marlona Brando, ale studio Warner Bros. nie zgodziło się na to, gdyż wolało Dustina Hoffmana[27][34][31]. Pod uwagę brani byli również Christopher Lloyd i Robert De Niro, lecz ostatecznie faworytem stał się Danny DeVito[27][34][31]. Aktor był początkowo niechętny do udziału w filmie, lecz został przekonany przez swojego bliskiego przyjaciela, Jacka Nicholsona, który sportretował Jokera w poprzedniej części[34][31]. W roli Seliny Kyle / Kobiety-Kot początkowo obsadzono Annette Bening, lecz ta musiała zrezygnować z powodu zajścia w ciążę[10][31][25]. Pod uwagę brano takie aktorki, jak m.in. Cher, Bridget Fonda, Jennifer Jason Leigh, Madonna, Julie Newmar[10][31][25]. Ostatecznie rola przypadła Michelle Pfeiffer[10][31][25]. Burgess Meredith, który zagrał Pingwina w serialu Batman z lat 60., miał wystąpić w roli cameo jako ojciec Pingwina, ale zachorował podczas kręcenia filmu[31][11][35]. Został zastąpiony przez Paula Reubensa, natomiast Diane Salinger zagrała jego żonę[31][11][35].

Zdjęcia i postprodukcja[edytuj | edytuj kod]

Zdjęcia odbywały się od 3 września 1991 do 20 lutego 1992 roku[36][37][38][27]. W przeciwieństwie do poprzedniej części film nakręcono w Stanach Zjednoczonych, a nie w Wielkiej Brytanii, gdyż Burton uważał, że Batman „cierpiał z powodu brytyjskiego podtekstu”[25][39][29]. Powrót Batmana został nakręcony w całości na planach rozmieszczonych w Warner Bros. Studios w Kalifornii[25][39][29][27]. Niektóre ujęcia nakręcono także w Universal Studios Lot[25][39][29][27].

Na planach zdjęciowych była bardzo niska temperatura ze względu na pingwiny cesarskie, przylądkowe i królewskie występujące w filmie. DeVito po latach wspominał, że był jedyną osobą, która nie odczuwała zimna dzięki grubemu kostiumowi[40]. Pingwiny miały całodobową ochronę i nocą były umieszczane w dwóch przyczepach z filtrowanym basenem i kontrolowaną temperaturą.[41] Prócz prawdziwych pingwinów w wielu scenach wykorzystano animatroniczne repliki ptaków oraz niskorosłych aktorów w kostiumach[41].

Pudel Kobiety-Pudla został zagrany przez sukę bichon frise Darlę, znaną m.in. z roli Precious w Milczenia owiec. Była to jej ostatnia filmowa rola przed jej śmiercią w wieku 17 lat, krótko po premierze filmu[42]. Sierść psa została ucharakteryzowana na zaniedbaną przy użyciu makijażu, a do głowy i tułowia doczepiono sztuczne futro[41].

Przygotowując się do roli Kobiety-Kota, Pfeiffer uczyła się kickboxingu i wymachiwania biczem pod okiem trenera. Aktorka wszystkie sceny z biczem wykonywała osobiście[40]. Scena dekapitowania manekinów w domu towarowym Shrecka została nagrana za pierwszym ujęciem[43].

W scenie trzymania ptaszka Pingwina w ustach Kobiety-Kota wykorzystano amadyńca, uprzednio wytresowanego do sceny. W momencie wyciągania go z klatki i połykania wykorzystano makietę. W reszcie sceny, w tym wylatywania ptaszka z ust Kobiety-Kota zagrał prawdziwy amadyniec. Pffeifer po latach wspominała, że wówczas nie zdawała sobie sprawy, że mając żywego ptaka w ustach mogła się czymś zarazić i dzisiaj nie wykonałaby podobnego wyczynu[41][40].

W pierwotnej wersji scenariusza miał się pojawić sklep z produktami związanymi z Batmanem i został on wybudowany na potrzeby filmu. Miał on pojawić się w scenie otwierającej, a później zostać zniszczony przez Ogniomistrza. Ostatecznie Burton zdecydował się zrezygnować z tego pomysłu i w finalnej wersji filmu Ogniomistrz spalił tradycyjny sklep z zabawkami[44].

Warner Bros. podało, że ostateczny budżet produkcji wyniósł 55 milionów dolarów, choć wcześniej podawano lub szacowano go na 50, 65, 75 lub 80 milionów dolarów[27][26][45][46][47][48][49][48]. Za zdjęcia odpowiadał Stefan Czapsky[50], scenografią zajął się Bo Welch[51], a kostiumy zaprojektowali Mary E. Vogt oraz Bob Ringwood[52][53]. Montażem zajęli się Chris Lebenzon i Bob Badami[27], natomiast za efekty specjalne odpowiadali Michael Fink, Craig Barron, John Bruno i Dennis Skotak[54].

Muzyka[edytuj | edytuj kod]

Danny Elfman był początkowo niechętny do stworzenia ścieżki dźwiękowej do Powrotu Batmana, ponieważ był niezadowolony z faktu, że jego partytura do Batmana została uzupełniona piosenkami Prince’a[10]. Ostatecznie jednak zgodził się skomponować muzykę do filmu[55][10]. Album Batman Returns: Original Motion Picture Soundtrack został wydany 23 czerwca 1992 przez Warner Bros. Records[56].

1992Batman Returns: Original Motion Picture Soundtrack[56]
Nr Tytuł utworu Długość
1.„Birth of a Penguin, Part I”2:27
2.„Birth of a Penguin, Part II”3:09
3.„The Lair, Part I”0:57
4.„The Lair, Part II”4:49
5.„Selina Transforms, Part I”1:11
6.„Selina Transforms, Part II”4:16
7.„The Cemetery”2:54
8.„Cat Suite”5:41
9.„Batman Vs. the Circus”2:35
10.„The Rise and Fall from Grace, Part I”1:41
11.„The Rise and Fall from Grace, Part II”4:08
12.„Sore Spots”2:15
13.„Rooftops / Wild Ride, Part I”4:19
14.„Rooftops / Wild Ride, Part II”3:34
15.„The Children’s Hour”1:47
16.„The Final Confrontation, Part I”5:12
17.„The Final Confrontation, Part II”4:54
18.„The Finale, Part I”2:40
19.„The Finale, Part II”2:19
20.„End Credits”4:44
21.„Face to Face”4:17
1:09:49

Wydanie[edytuj | edytuj kod]

Światowa premiera filmu Powrót Batmana odbyła się 16 czerwca 1992 roku w Grauman’s Chinese Theatre w Hollywood[57]. Dla szerszej publiczności w Stanach Zjednoczonych zadebiutował 19 czerwca 1992 roku[57], a w Polsce 2 października tego samego roku[58].

Odbiór[edytuj | edytuj kod]

Box office[edytuj | edytuj kod]

Film w weekend otwarcia zarobił 45,7 miliona dolarów i pobił rekord najbardziej dochodowego weekendu otwarcia wszech czasów ustanowiony wcześniej przez Batmana (42,7 miliona dolarów)[59][60][26]. Podczas weekendu otwarcia w Wielkiej Brytanii produkcja osiągnęła najlepszy weekend otwarcia w historii, bijąc rekord ustanowiony przez Terminator 2: Judgment Day (1991)[61]. W trzeci weekend po premierze Powrót Batmana stał się drugim co do szybkości filmem, który zarobił 100 mln dolarów brutto (11 dni) za Batmanem (10 dni)[62]. Produkcja zarobiła łącznie ponad 266,8 mln dolarów, co czyni go szóstym najlepiej zarabiającym filmem 1992 roku, za Zabójczą bronią 3 (321,7 mln dolarów), Nagim instynktem (352,9 mln dolarów), Kevinem samym w Nowym Jorku (359 mln $), Bodyguardem (410,9 mln $) i Alladynem (504,1 mln $)[63].

Krytyka w mediach[edytuj | edytuj kod]

Film spotkał się z przeważnie pozytywnymi recenzjami krytyków. W serwisie Rotten Tomatoes 81% z 88 recenzji uznano za pozytywne, a średnia ocen wystawionych na ich podstawie wyniosła 6,8/10[64]. W agregatorze Metacritic średnia ważona ocen z 23 recenzji wyniosła 68 punktów na 100 punktów[65]. Natomiast według serwisu CinemaScore, zajmującego się mierzeniem atrakcyjności filmów w Stanach Zjednoczonych, publiczność przyznała mu ocenę „B” w skali od A+ do F[66][67].

Todd McCarthy z magazynu „Variety” wyraził ogólnie rozczarowanie Powrotem Batmana, twierdząc, że „wyraźnie widać, że Burton nie jest reżyserem kina akcji, a wielkie sceny masowego chaosu, gigantycznych eksplozji i ruchu tłumu są tymi, w których film staje się płaski i mało angażujący”[68]. Pochwalił za to kostiumy oraz kreacje Pingwina i Kobiety-Kot, a głównego bohatera opisał jako symbol dobra, a nie psychologicznie kompletną postać[68]. Peter Travers z „Rolling Stone” stwierdził, że choć szybsze tempo pozostawiało mało miejsca na pokazanie mrocznej strony Batmana, to „maniakalnie depresyjny bohater” Keatona był postacią psychologicznie głęboką[69]. Janet Maslin z dziennika „The New York Times” zauważyła, że Burtonowi zależało przede wszystkim na wykreowaniu określonej wizji plastycznej, podczas gdy narracja była drugorzędna[70].

Damian Jankowski z portalu Filmweb wystawił filmowi maksymalną, dziecięciogwiazdkową ocenę, chwaląc aspekty wizualne oraz scenariusz, który uznał za lepszy niż w poprzedniej części[71]. Jankowski cenił sobie zwłaszcza kreację Danny’ego DeVito: „Aktor zarówno wyglądem, jak i samą grą tworzy bohatera niejednoznacznego: zarówno tragicznego, przerażającego jak i – po części – groteskowego”[71]. Uznał też, że „jeśli zaś chodzi o wizualność i klimat, to Powrót Batmana jest najlepszą adaptacją komiksu w dziejach kinematografii”[71]. Andrzej Brzeziński z portalu film.org.pl chwalił scenografię, która nadaje filmowi mrocznego klimatu, oraz napisał: „Burton udowodnił, że jest twórcą wybitnym. Stworzył sequel doskonały, który nie pozostawał w cieniu swojego poprzednika, a nawet pod wieloma względami go przebijał”[72]. Jan L. Hassan z portalu gexe.pl uznał Powrót Batmana za film przewyższający poziomem poprzednią odsłonę losów Batmana w reżyserii Burtona. Pochwalił też rolę Pfeiffer oraz scenografię, która według niego wygląda lepiej niż w poprzedniej części z racji zrezygnowania z efektów komputerowych[73].

Nagrody i nominacje[edytuj | edytuj kod]

Nagroda Kategoria Nominowani Wynik Źródło
Nagroda Brytyjskiej Akademii Filmowej Najlepsze efekty specjalne Boyd Shermis, John Frazier, Ron Brinkmann i Richard E. Hollander Nominacja [74]
Najlepsza charakteryzacja Ve Neill i Stan Winston Nominacja
Nagroda Hugo Najlepsza prezentacja dramatyczna Daniel Waters, Sam Hamm i Tim Burton na podstawie postaci stworzonych przez Boba Kane’a Nominacja [75]
MTV Movie Awards Najlepszy czarny charakter Danny DeVito Nominacja [76]
Najbardziej pożądana kobieta Michelle Pfeiffer Nominacja
Najlepszy pocałunek Michael Keaton i Michelle Pfeiffer Nominacja
Nagroda Akademii Filmowej Najlepsza charakteryzacja Ve Neill, Ronnie Specter i Stan Winston Nominacja [77]
Najlepsze efekty specjalne Michael L. Fink, Craig Barron, John Bruno i Dennis Skotak Nominacja
Nagrody Saturn Najlepsza charakteryzacja Stan Winston i Ve Neill Wygrana [78]
Najlepszy film fantasy Powrót Batmana Nominacja
Najlepszy aktor drugoplanowy Danny DeVito Nominacja
Najlepsza reżyseria Tim Burton Nominacja
Najlepsze kostiumy Bob Ringwood, Mary E. Vogt i Vin Burnham Nominacja
Złota Malina Najgorszy aktor drugoplanowy Danny DeVito Nominacja [79]

Kontynuacje[edytuj | edytuj kod]

Powrót Batmana to druga produkcja z serii filmów o tymże bohaterze i doczekał się jeszcze dwóch sequeli: Batman Forever (1995) i Batman & Robin (1997), które zostały wyreżyserowane przez Joela Schumachera zamiast Burtona, a Keatona jako Batmana zastąpili odpowiednio Val Kilmer i George Clooney[80][81][82].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Matt SingerMatt Singer, ‘The Batman’ Is Nearly Three Hours Long, ScreenCrush [dostęp 2022-09-06] (ang.).
  2. ↑ Batman Returns (1992). Box Office Mojo. [dostęp 2018-02-06]. (ang.).
  3. ↑ a b c d e f Batman Returns (1992), www.filmsite.org [dostęp 2023-02-01].
  4. ↑ a b c d e f Powrót Batmana, Batman Returns (1992), Viva.pl [dostęp 2022-09-06] (pol.).
  5. ↑ a b c d e f Roger Ebert, Batman Returns movie review & film summary (1992) | Roger Ebert, RogerEbert [dostęp 2022-09-01] (ang.).
  6. ↑ J. Brodie Shirey: Batman Returns Review: Part 1. The Uncanny Fox, 2018-03-31. [dostęp 2023-02-02]. (ang.).
  7. ↑ a b Have Yourself a Weird, Horny, Lonely Little Christmas with Batman Returns, 20 maja 2022 [dostęp 2022-09-01] [zarchiwizowane z adresu 2022-05-20].
  8. ↑ a b c d Michelle Pfeiffer’s Catwoman Is Still the Best Villain, Vulture, 25 czerwca 2022 [dostęp 2022-09-01] [zarchiwizowane z adresu 2022-06-25].
  9. ↑ Batman Returns review | EW.com, Entertainment Weekly, 15 kwietnia 2022 [dostęp 2022-09-01] [zarchiwizowane z adresu 2022-04-15].
  10. ↑ a b c d e f ‘Batman Returns’ at 25: Stars Reveal Script Cuts, Freezing Sets and Aggressive Penguins – The Hollywood Reporter, 15 czerwca 2022 [dostęp 2022-09-01] [zarchiwizowane z adresu 2022-06-15].
  11. ↑ a b c d ‘Batman Returns’ Was the Peak of Grotesque Superhero Cinema – The Ringer, 3 maja 2022 [dostęp 2022-09-01] [zarchiwizowane z adresu 2022-05-03].
  12. ↑ Alfred: The Many Faces of Batman’s Butler – Den of Geek, 27 lipca 2021 [dostęp 2022-09-01] [zarchiwizowane z adresu 2021-07-27].
  13. ↑ Brandon Zachary, Batman '89 Turns James Gordon into its Most Tragic Figure, CBR, 13 kwietnia 2022 [dostęp 2022-09-01] (ang.).
  14. ↑ Roger Ebert, Batman Returns movie review & film summary (1992) | Roger Ebert, RogerEbert [dostęp 2022-09-01] (ang.).
  15. ↑ Matt Fowler, Holy Bat OCD!: Batman Returns’ Chip Shreck, IGN, 18 marca 2009 [dostęp 2022-09-01] (ang.).
  16. ↑ Mark Harris, What is cool 1992: Movies, EW.com [dostęp 2022-09-01] (ang.).
  17. ↑ Padraig Cotter, Batman Returns: Did The Penguin Murder His Parents Tucker & Esther?, ScreenRant, 8 listopada 2021 [dostęp 2022-09-01] (ang.).
  18. ↑ Condé Nast, Saturday Night Live Alum Jan Hooks Dead at 57, Vanity Fair, 10 października 2014 [dostęp 2022-09-01] (ang.).
  19. ↑ Review/Film: Batman Returns; A Sincere Bat, a Sexy Cat and a Bad Bird – The New York Times, New York Times, 29 czerwca 2022 [dostęp 2022-09-01] [zarchiwizowane z adresu 2022-06-29].
  20. ↑ Chris SimsChris Sims, ComicsAlliance Reviews ‘Batman Returns’ (1992), Part Two, ComicsAlliance [dostęp 2022-09-01] (ang.).
  21. ↑ a b c Batman Returns (1992) | BFI, BFI, 1 lipca 2022 [dostęp 2022-09-01] [zarchiwizowane z adresu 2022-07-01].
  22. ↑ ​The Force is Strong. High Plains Reader, 2016-07-13. [dostęp 2023-02-04]. (ang.).
  23. ↑ Holy Bat OCD!: Batman Returns’ Fire Breather, IGN, 18 marca 2009 [dostęp 2022-09-01] (ang.).
  24. ↑ Vinnie Mancuso, Doug Jones on Star Trek: Discovery, Shape of Water, and Pan’s Labyrinth, Collider, 30 października 2020 [dostęp 2022-09-01] (ang.).
  25. ↑ a b c d e f g h i j How Batman II Became Batman Returns, Den of Geek, 1 grudnia 2019 [dostęp 2022-09-01] (ang.).
  26. ↑ a b c Batman Is Back, and the Money Is Pouring In – NYTimes.com, 16 stycznia 2018 [dostęp 2022-09-01] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-16].
  27. ↑ a b c d e f g h AFI|Catalog, catalog.afi.com [dostęp 2022-09-01].
  28. ↑ a b Jones i in. 1989 ↓, s. 62.
  29. ↑ a b c d White i in. 1992 ↓, s. 10.
  30. ↑ White i in. 1992 ↓, s. 8.
  31. ↑ a b c d e f g h i j Batman Returns, 26 marca 2017 [dostęp 2022-09-01] [zarchiwizowane z adresu 2017-03-26].
  32. ↑ 2 Producers of ‘Batman’ Sue Warner: Entertainment: They challenge the contention that the film lost money. The studio says it observed the contract., Los Angeles Times, 27 marca 1992 [dostęp 2022-09-01] (ang.).
  33. ↑ 'BATMAN 3'! | Joel Schumacher | Pop Culture News | News | Entertainment Weekly, Entertainment Weekly, 21 września 2008 [dostęp 2022-09-02] [zarchiwizowane z adresu 2008-09-21].
  34. ↑ a b c Did Marlon Brando Almost Play The Penguin In ‘Batman Returns’? Not Exactly, Says Tim Burton., MTV [dostęp 2022-09-02] (ang.).
  35. ↑ a b A look inside Hollywood and the movies.: CASTING ABOUT: At This Point, It’s Less Than a Riddle, Los Angeles Times, 29 września 1991 [dostęp 2022-09-02] (ang.).
  36. ↑ MOVIES – Los Angeles Times, 6 lipca 2022 [dostęp 2022-09-02] [zarchiwizowane z adresu 2022-07-06].
  37. ↑ A look inside Hollywood and the movies.: CASTING ABOUT: At This Point, It’s Less Than a Riddle – Los Angeles Times, 2 lipca 2022 [dostęp 2022-09-02] [zarchiwizowane z adresu 2022-07-02].
  38. ↑ AT LUNCH WITH: Christopher Walken; A New York Actor Takes Stardom With a Grain of Salt – The New York Times, 26 marca 2022 [dostęp 2022-09-02] [zarchiwizowane z adresu 2022-03-26].
  39. ↑ a b c Batman Bash! – Los Angeles Times, 2 lipca 2022 [dostęp 2022-09-02] [zarchiwizowane z adresu 2022-07-02].
  40. ↑ a b c Byron Burton: ‘Batman Returns’ at 25: Stars Reveal Script Cuts, Freezing Sets and Aggressive Penguins. The Hollywood Reporter, 2017-06-17. [dostęp 2023-02-02]. (ang.).
  41. ↑ a b c d Batman Returns. Humane Hollywood. [dostęp 2023-02-02]. (ang.).
  42. ↑ Padraig Cotter: Silence Of The Lambs Poodle Precious Had An Impressive Acting Career. 2022-02-03. [dostęp 2023-02-02].
  43. ↑ Jarett Wieselman: Reminder: Michelle Pfeiffer whipped the heads off those four mannequins IN ONE TAKE to thunderous applause from the Batman Returns crew!. Twitter, 2021-02-19. [dostęp 2023-02-03]. (ang.).
  44. ↑ James Sawyer: Special Feature: The Batman Returns Production Still Gallery Part 2. Batman - The 1989 Film, 2014-09-26. [dostęp 2023-02-04]. (ang.).
  45. ↑ Batman Returns, Box Office Mojo [dostęp 2022-09-02].
  46. ↑ FILM; Batman’s City Gets a New Dose Of Urban Blight – The New York Times, NY Times, 29 czerwca 2022 [dostęp 2022-09-02] [zarchiwizowane z adresu 2022-06-29].
  47. ↑ The Talk of Hollywood; 2 Titans Clash And All of Filmdom Feels Shock Waves – The New York Times, 30 czerwca 2022 [dostęp 2022-09-02] [zarchiwizowane z adresu 2022-06-30].
  48. ↑ a b MOVIE REVIEW: The Roar of the Cat, Whimper of the Bat – Los Angeles Times, 29 czerwca 2022 [dostęp 2022-09-02] [zarchiwizowane z adresu 2022-06-29].
  49. ↑ Batman’s return | Maclean’s | JUNE 22, 1992, Maclean’s | The Complete Archive [dostęp 2022-09-02] (ang.).
  50. ↑ Back to Gotham: Batman Returns – The American Society of Cinematographers, ascmag.com [dostęp 2022-09-02].
  51. ↑ Have Yourself a Weird, Horny, Lonely Little Christmas with Batman Returns, The Escapist, 25 grudnia 2020 [dostęp 2022-09-02] (ang.).
  52. ↑ AnOther, Costume designer Mary Vogt on Michelle Pfeiffer’s Catsuit, AnOther, 20 lipca 2012 [dostęp 2022-09-02] (ang.).
  53. ↑ Batman Returns – Costumes, www.angelfire.com [dostęp 2022-09-02].
  54. ↑ Film in 1993 | BAFTA Awards, awards.bafta.org [dostęp 2022-09-02].
  55. ↑ Garry Maddox, Danny Elfman presents his Tim Burton movie scores at Adelaide Festival, The Sydney Morning Herald, 16 października 2014 [dostęp 2022-09-03] (ang.).
  56. ↑ a b Danny Elfman – Batman Returns (Original Motion Picture Soundtrack). [dostęp 2022-09-03].
  57. ↑ a b Here Are 36 Things You Might Not Know About „Batman Returns”, news.yahoo.com [dostęp 2022-09-03] (ang.).
  58. ↑ Powrót Batmana (1992), naEKRANIE.pl [dostęp 2022-09-03] (pol.).
  59. ↑ Domestic 1992 Weekend 25 – Box Office Mojo, Box Office Mojo, 8 lipca 2022 [dostęp 2022-09-03] [zarchiwizowane z adresu 2022-07-08].
  60. ↑ 1992 Yearly Box Office Results – Box Office Mojo, Box Office Mojo, 9 grudnia 2015 [dostęp 2022-09-03] [zarchiwizowane z adresu 2015-12-09].
  61. ↑ Steve Pond, CHRIS COPPOLA, IN UNCLE’S FOOTSTEPS, „The Washington Post”, 17 lipca 1992, ISSN 0190-8286 [dostęp 2022-09-03] (ang.).
  62. ↑ Bernard Weinraub, Two at the Wheel of the Batmobile, query.nytimes.com [dostęp 2022-09-03] [zarchiwizowane z adresu 2022-06-29] (ang.).
  63. ↑ 1992 Yearly Box Office Results – Box Office Mojo, Box Office Mojo, 26 lipca 2012 [dostęp 2022-09-03] [zarchiwizowane z adresu 2012-07-26].
  64. ↑ Batman Returns. [dostęp 2022-09-04].
  65. ↑ Batman Returns. [dostęp 2022-09-04].
  66. ↑ Scott Martin, The Batman CinemaScore Puts it on Par With Other DC Favorites, newscontinue, 5 marca 2022 [dostęp 2022-09-04] (ang.).
  67. ↑ Home, Cinemascore [dostęp 2022-09-04] (ang.), należy wyszukać „Batman Returns”.
  68. ↑ a b Batman Returns Review – Read Variety’s Analysis Of The Movie Batman Returns, Variety, 8 października 2010 [dostęp 2022-09-05] [zarchiwizowane z adresu 2010-10-08].
  69. ↑ Batman Returns: Review: Rolling Stone, Rolling Stone, 4 listopada 2007 [dostęp 2022-09-05] [zarchiwizowane z adresu 2007-11-04].
  70. ↑ Movie Review – Batman Returns – Review/Film: Batman Returns; A Sincere Bat, a Sexy Cat and a Bad Bird – NYTimes.com, The New York Times, 19 lutego 2012 [dostęp 2022-09-05] [zarchiwizowane z adresu 2012-02-19].
  71. ↑ a b c Batman w cudownej wizji Burtona – Recenzja filmu Powrót Batmana (1992), Filmweb [dostęp 2022-09-05] (pol.).
  72. ↑ POWRÓT BATMANA. Sequel doskonały, film.org.pl, 4 lutego 2013 [dostęp 2022-09-05] (pol.).
  73. ↑ Jan L. Hassan, Recenzja :: Powrót Batmana :: Filmy fantastyczne :: Game Exe, gexe.pl [dostęp 2022-09-05] (pol.).
  74. ↑ Film in 1993 | BAFTA Awards, awards.bafta.org [dostęp 2022-09-06].
  75. ↑ 1993 Hugo Awards, The Hugo Awards, 26 lipca 2007 [dostęp 2022-09-06] (ang.).
  76. ↑ Uproxx, A look back at 1993 and the second annual MTV Movie Awards, UPROXX, 14 kwietnia 2013 [dostęp 2022-09-06] (ang.).
  77. ↑ 1993 | Oscars.org | Academy of Motion Picture Arts and Sciences, www.oscars.org [dostęp 2022-09-06] (ang.).
  78. ↑ Past Winners Database, 17 października 2006 [dostęp 2022-09-06] [zarchiwizowane z adresu 2006-10-17].
  79. ↑ ‘THE BODYGUARD’ TOP CONTENDER FOR ‘OTHER’ FILM AWARDS | Deseret News, 23 października 2012 [dostęp 2022-09-06] [zarchiwizowane z adresu 2012-10-23].
  80. ↑ Ben Rolph, Batman '89 Confirms The Worst Sequels Aren’t in Tim Burton’s Universe, ScreenRant, 20 sierpnia 2021 [dostęp 2022-08-22] (ang.).
  81. ↑ New documentary reveals why Val Kilmer only played Batman one time: ‘It’s very isolating’, SYFY Official Site, 16 sierpnia 2021 [dostęp 2022-08-22] (ang.).
  82. ↑ Vincent Cotroneo, George Clooney as Batman: Reexamining the Good and the Bad, MovieWeb, 11 lipca 2022 [dostęp 2022-08-22] (ang.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Alan Jones, Batman, „Cinefantastique”, 20, listopad 1989, s. 48–63 [dostęp 2022-09-01].
  • Taylor L. White, Batman Returns, „Cinefantastique”, 23, sierpień 1992, s. 8–11 [dostęp 2022-09-01].

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Batman
Filmy
Animacje
Seriale kinowe
Seriale telewizyjne
Gry komputerowe
Odtwórcy roli Batmana
Bohaterowie
Złoczyńcy
Ludzie
Pojazdy
Miejsca
Filmy w reżyserii Tima Burtona
1980-89
1990-99
2000-09
2010-19

Tim Burton Frankenweenie 2012 3.jpg

Filmy na podstawie publikacji DC Comics
Pojedyncze filmy
Serie filmowe
Batman
1960
1980–90
2000–20
2021–
Superman
1950
1970–90
2000–10
Swamp Thing
DC Extended Universe
Zobacz również
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Powrót_Batmana&oldid=69696499”