Tim Burton

Tim Burton
	; Tim Burton (2024)
Prawdziwe imię i nazwisko	Timothy Walter Burton
Data i miejsce urodzenia	25 sierpnia 1958 ; Burbank
Zawód	reżyser, producent, scenarzysta, animator
Współmałżonek	Lena Gieseke; (1989–1991; rozwód)
Lata aktywności	od 1971
	Odznaczenia
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Cytaty w Wikicytatach
	Strona internetowa

Tim Burton, właśc. Timothy Walter Burton^[1]^[2] (ur. 25 sierpnia 1958 w Burbank) – amerykański reżyser, scenarzysta, producent filmowy i animator^[1]. Wyreżyserował takie filmy jak: Edward Nożycoręki, Jeździec bez głowy czy Batman^[1].

Życiorys

Wczesne lata

Urodził się w Burbank w Kalifornii jako syn Jean Burton (z domu Erickson), późniejszej właścicielki sklepu z pamiątkami o tematyce kotów, oraz Williama „Billa” Burtona, byłego piłkarza ligi małoletniej, który pracował dla Departamentu Parków i Rekreacji Burbank^[3]. Jako nastolatek Burton kręcił krótkometrażowe filmy na swoim podwórku przy Evergreen Street przy użyciu prymitywnych technik animacji poklatkowej lub kręcił je na filmie 8 mm bez dźwięku. W wieku 13 lat nakręcił Wyspę Doktora Agora (The Island of Doctor Agor). Burton uczęszczał do Providencia Elementary School w Burbank. Naukę kontynuował w Burbank High School, ale nie był szczególnie dobrym uczniem. Grał w drużynie piłki wodnej w Burbank High. Czerpał przyjemność z malowania, rysowania i oglądania filmów, a także czytając dzieła Edgara Allana Poego^[4]. Na jego przyszłe prace duży wpływ miały prace takich bohaterów z dzieciństwa, jak dr. Seuss i Roald Dahl. W 1981 ukończył studia na wydziale animacji w California Institute of the Arts^[5] w Walencji w Kalifornii. Jako student CalArts Burton wykonał krótkometrażowe filmy – Spodenki z łodyg selera potwora (Stalk of the Celery Monster) i Król i ośmiornica (King and Octopus).

Kariera

Po studiach, w latach 70. rozpoczął pracę w jako animator w studiu Walta Disneya, współpracując przy animacji kilku kreskówek, w tym Rox i Rouky^[6]. Po tym doświadczeniu zrealizował dwa filmy krótkometrażowe – animowany Vincent (1982) i Frankenweenie (1984).

Stał się znany ze swoich mrocznych, gotyckich, makabrycznych i dziwacznych filmów grozy i fantasy^[7], takich jak Sok z żuka (1988), Edward Nożycoręki (1990), Miasteczko Halloween (1993), Ed Wood (1994), Jeździec bez głowy (1999), Gnijąca panna młoda (2005), Sweeney Todd: Demoniczny golibroda z Fleet Street (2007), Mroczne cienie (2012) i Frankenweenie (2012). Jest także znany z takich przebojów kasowych, jak komedia przygodowa Wielka przygoda Pee Wee Hermana (1985), filmy o superbohaterach – Batman (1989) i kontynuacja Powrót Batmana (1992), filmie fantastycznonaukowym Planeta małp (2001), muzycznym filmie przygodowym Charlie i fabryka czekolady (2005) oraz filmie fantastycznym Alicja w krainie czarów (2010), który zarobił na całym świecie ponad 1 miliard dolarów^[8].

W 1989 artysta otworzył własną firmę produkcyjną Tim Burton Productions. W 1997 wydał książkę The Melancholy Death of Oyster Boy & Other Stories, będącą zbiorem 23 historii pełnych czarnego humoru.

Zasiadał w jury konkursu głównego na 50. MFF w Cannes (1997) oraz w jury sekcji „Cinéfondation” na 59. MFF w Cannes (2006). Przewodniczył obradom jury na 63. MFF w Cannes (2010).

Cechy charakterystyczne twórczości^{[potrzebny przypis]}

Często pracuje z aktorami Johnnym Deppem i Heleną Bonham Carter oraz twórcą muzyki filmowej Dannym Elfmanem.
Często pokazuje w filmach martwe psy, klaunów, owce, poskręcane drzewa, latarnie z wydrążonej dyni i strachy na wróble.
W większości filmów umieszcza scenę przy stole.
Jego filmy najczęściej mają gotycki podtekst.
Indywidualizuje logo początkowe filmu.
W jego filmach można zauważyć wpływ grafik Edwarda Goreya.
Często używa cieni, by stworzyć straszny, złowieszczy klimat filmu.
Jego dzieła zawierają dość dużo czarno-białych pasków, krętych spiral i zakręconych krawędzi.
Postacie z jego filmów często mają długie nogi i małe stopy oraz bladą skórę. Często w jego filmach pojawiają się bohaterowie z podkrążonymi oczami (Miasteczko Halloween, Sweeney Todd: Demoniczny golibroda z Fleet Street, Gnijąca panna młoda Tima Burtona, Edward Nożycoręki, Alicja w krainie czarów, Mroczne cienie).
W swoich filmach pokazuje często głównych bohaterów jako postacie, które nie radzą sobie z otaczającą ich rzeczywistością i z problemami dotyczącymi normalnego życia. Z tego powodu są oni odrzucani i nieakceptowani. Burton potrafi w ten sposób pokazać problemy dręczące też jego.
Jego filmy zazwyczaj mają morał lub pouczenie, które można wywnioskować z treści, np.: Edward Nożycoręki – „inność” Edwarda powoduje lęk u ludzi i strach oraz nieakceptowanie takim jakim jest.

Życie prywatne

24 lutego 1989 poślubił Lenę Gieseke, jednak 31 grudnia 1991 doszło do rozwodu. W latach 1993–2001 był związany z Lisą Marie Smith. W 2001 związał się z aktorką Heleną Bonham Carter, z którą ma syna Billy’ego Raya (ur. 4 października 2003) oraz córkę Nell (ur. 15 grudnia 2007). Po 13 latach para rozstała się pod koniec 2014^[9].

Od 2023 roku jego partnerką jest Monica Bellucci^[10].

Filmografia

Rok	Tytuł	Obsada aktorska (rola)
1971	Wyspa Doktora Agora (The Island of Doctor Agor, film krótkometrażowy)	doktor Agor
	Prehistoric Caveman (film krótkometrażowy)
	Houdini: The Untold Story (film krótkometrażowy)
1972	Tim’s Dreams (film krótkometrażowy)
1974	1997 (film krótkometrażowy)
1976	Houdini: The Untold Story	Harry Houdini
1979	Wielka wyprawa muppetów (The Muppet Movie)	Muppet
	Doctor of Doom (film krótkometrażowy)	Don Carlo
	Stalk of the Celery Monster (film krótkometrażowy)	dr Maxwell Payne
	King and Octopus Animation (film krótkometrażowy)
1982	Vincent (film krótkometrażowy)
1982	Luau (film krótkometrażowy)	Najwyższa Istota / Mortie
1983	Hansel and Gretel (TV)
1984	Frankenweenie
1985	Wielka przygoda Pee Wee Hermana	bandyta w zaułku
	Nowa seria Alfred Hitchcock przedstawia (serial TV) odc.: „The Jar”
	Faerie Tale Theatre (serial TV) odc.: „Aladyn i jego cudowna lampa”
1988	Sok z żuka
1989–1991	Żukosoczek (serial TV)
1989	Batman
1990	Edward Nożycoręki
1992	Powrót Batmana
	Hoffa	trup leżący w trumnie
	Samotnicy (Singles)	Brian
1993	Miasteczko Halloween
1993	Pies Binfordów (serial TV)
1994	Ed Wood
1994	Chłopiec okrętowy
1995	Batman Forever
1996	Marsjanie atakują!
1996	Jakubek i brzoskwinia olbrzymka
1999	Jeździec bez głowy
2001	Planeta Małp
2003	Duża ryba
2005	Charlie i fabryka czekolady
2005	Gnijąca panna młoda
2007	Sweeney Todd: Demoniczny golibroda z Fleet Street
2009 –	9
2010	Alicja w Krainie Czarów
2012	Abraham Lincoln: Łowca wampirów
	Faceci w czerni III	kosmita na ekranie telewizora
	Frankenweenie
	Mroczne cienie
2014	Wielkie oczy (Big Eyes)
2016	Osobliwy dom pani Peregrine^[11]	pasażer na atrakcję
2016	Alicja po drugiej stronie lustra
2019	Dumbo
2022	Wednesday (serial)
2024	Beetlejuice Beetlejuice

Teledyski

Rok	Tytuł	Wykonawca
2008	„Bones”	The Killers
2012	„Here with Me”	The Killers
2012	„Powerless”	Linkin Park

Nagrody

Nagroda na MFF w Wenecji
- 2005: Nagroda Festiwalu Przyszłości Kina za Gnijąca panna młoda Tima Burtona
- 2007: Honorowy Złoty Lew za całokształt twórczości

Przypisy

↑ ^a ^b ^c Tim Burton. Listal. [dostęp 2020-02-02]. (ang.).
↑ Personalidade: Tim Burton (EUA). InterFilmes.com. [dostęp 2020-02-02]. (port.).
↑ Joe Morgenstern (1999-04-09): Tim Burton, Batman and The Joker. „The New York Times”. [dostęp 2020-02-02]. (ang.).
↑ Hal Erickson: Tim Burton Biography. AllMovie. [dostęp 2020-02-02]. (ang.).
↑ Tim Burton Biography (1958-). Film Reference. [dostęp 2020-02-02]. (ang.).
↑ Tim Burton biographie. AlloCiné. [dostęp 2020-02-02]. (fr.).
↑ Tim Burton. MYmovies. [dostęp 2020-02-02]. (wł.).
↑ Tim Burton. Rotten Tomatoes. [dostęp 2020-02-02]. (ang.).
↑ Helena Bonham Carter i Tim Burton potwierdzili rozstanie. Fakt.pl. [dostęp 2020-02-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-02)]. (pol.).
↑ Monica Bellucci i Tim Burton. "Cieszę się, że poznałam tego mężczyznę" [online], Onet Kultura, 30 września 2024 [dostęp 2024-10-07] (pol.).
↑ Osobliwy dom pani Peregrine w bazie Filmweb

Linki zewnętrzne

Tim Burton w bazie IMDb (ang.)
Tim Burton w bazie Notable Names Database (ang.)
Tim Burton w bazie Filmweb

[listal-1] Tim Burton. Listal. [dostęp 2020-02-02]. (ang.).

[interfilmes-2] Personalidade: Tim Burton (EUA). InterFilmes.com. [dostęp 2020-02-02]. (port.).

[nytimes-3] Joe Morgenstern (1999-04-09): Tim Burton, Batman and The Joker. „The New York Times”. [dostęp 2020-02-02]. (ang.).

[allmovie-4] Hal Erickson: Tim Burton Biography. AllMovie. [dostęp 2020-02-02]. (ang.).

[filmreference-5] Tim Burton Biography (1958-). Film Reference. [dostęp 2020-02-02]. (ang.).

[allocine-6] Tim Burton biographie. AlloCiné. [dostęp 2020-02-02]. (fr.).

[mymovies-7] Tim Burton. MYmovies. [dostęp 2020-02-02]. (wł.).

[rottentomatoes-8] Tim Burton. Rotten Tomatoes. [dostęp 2020-02-02]. (ang.).

[fakt-9] Helena Bonham Carter i Tim Burton potwierdzili rozstanie. Fakt.pl. [dostęp 2020-02-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-02)]. (pol.).

[10] Monica Bellucci i Tim Burton. "Cieszę się, że poznałam tego mężczyznę" [online], Onet Kultura, 30 września 2024 [dostęp 2024-10-07] (pol.).

[11] Osobliwy dom pani Peregrine w bazie Filmweb

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

1980-89	Vincent (1982) Frankenweenie (1984) Wielka przygoda Pee Wee Hermana (1985) Sok z żuka (1988) Batman (1989)
1990-99	Edward Nożycoręki (1990) Powrót Batmana (1992) Ed Wood (1994) Marsjanie atakują! (1996) Jeździec bez głowy (1999)
2000-09	Planeta małp (2001) Duża ryba (2003) Charlie i fabryka czekolady (2005) Gnijąca panna młoda (2005) Sweeney Todd: Demoniczny golibroda z Fleet Street (2007)
2010-19	Alicja w Krainie Czarów (2010) Mroczne cienie (2012) Frankenweenie (2012) Wielkie oczy (2014) Osobliwy dom pani Peregrine (2016) Dumbo (2019)
2020-29	Wednesday (2022, serial TV) Beetlejuice Beetlejuice (2024)

1969–1989	Luis Buñuel (1969) Orson Welles (1970) Ingmar Bergman / Marcel Carné / John Ford (1971) Charles Chaplin / Anatolij Gołownia / Billy Wilder (1972) Alessandro Blasetti / Luis Buñuel / Frank Capra / George Cukor / Jean-Luc Godard / Siergiej Jutkiewicz / Alexander Kluge / Akira Kurosawa / Michael Powell / Satyajit Ray / King Vidor / Cesare Zavattini (1982) Michelangelo Antonioni (1983) Federico Fellini / John Huston / Manoel de Oliveira (1985) Paolo i Vittorio Taviani (1986) Luigi Comencini / Joseph L. Mankiewicz (1987) Joris Ivens (1988) Robert Bresson (1989)
1990–2009	Miklós Jancsó / Marcello Mastroianni (1990) Mario Monicelli / Gian Maria Volonté (1991) Francis Ford Coppola / Jeanne Moreau / Paolo Villaggio (1992) Claudia Cardinale / Robert De Niro / Roman Polański / Steven Spielberg (1993) Suso Cecchi D’Amico / Ken Loach / Al Pacino (1994) Woody Allen / Giuseppe De Santis / Goffredo Lombardo / Ennio Morricone / Alain Resnais / Martin Scorsese / Alberto Sordi / Monica Vitti (1995) Robert Altman / Vittorio Gassman / Dustin Hoffman / Michèle Morgan (1996) Gérard Depardieu / Stanley Kubrick / Alida Valli (1997) Warren Beatty / Sophia Loren / Andrzej Wajda (1998) Jerry Lewis (1999) Clint Eastwood (2000) Éric Rohmer (2001) Dino Risi (2002) Dino De Laurentiis / Omar Sharif (2003) Stanley Donen / Manoel de Oliveira (2004) Hayao Miyazaki / Stefania Sandrelli (2005) David Lynch (2006) Bernardo Bertolucci / Tim Burton (2007) Ermanno Olmi (2008) John Lasseter / Brad Bird / Pete Docter / Andrew Stanton / Lee Unkrich (2009)
2010–2029	John Woo (2010) Marco Bellocchio (2011) Francesco Rosi (2012) William Friedkin (2013) Thelma Schoonmaker / Frederick Wiseman (2014) Bertrand Tavernier (2015) Jean-Paul Belmondo / Jerzy Skolimowski (2016) Jane Fonda / Robert Redford (2017) David Cronenberg / Vanessa Redgrave (2018) Pedro Almodóvar / Julie Andrews (2019) Ann Hui / Tilda Swinton (2020) Roberto Benigni / Jamie Lee Curtis (2021) Catherine Deneuve / Paul Schrader (2022) Liliana Cavani / Tony Leung Chiu Wai (2023) Sigourney Weaver / Peter Weir (2024)

1946–1975	Georges Huisman (1946) Georges Huisman (1947) Georges Huisman (1949) André Maurois (1951) Maurice Genevoix (1952) Jean Cocteau (1953) Jean Cocteau (1954) Marcel Pagnol (1955) Maurice Lehmann (1956) André Maurois (1957) Marcel Achard (1958) Marcel Achard (1959) Georges Simenon (1960) Jean Giono (1961) Tetsurō Furukaki (1962) Armand Salacrou (1963) Fritz Lang (1964) Olivia de Havilland (1965) Sophia Loren (1966) Alessandro Blasetti (1967) André Chamson (1968) Luchino Visconti (1969) Miguel Ángel Asturias (1970) Michèle Morgan (1971) Joseph Losey (1972) Ingrid Bergman (1973) René Clair (1974) Jeanne Moreau (1975)
1976–2000	Tennessee Williams (1976) Roberto Rossellini (1977) Alan J. Pakula (1978) Françoise Sagan (1979) Kirk Douglas (1980) Jacques Deray (1981) Giorgio Strehler (1982) William Styron (1983) Dirk Bogarde (1984) Miloš Forman (1985) Sydney Pollack (1986) Yves Montand (1987) Ettore Scola (1988) Wim Wenders (1989) Bernardo Bertolucci (1990) Roman Polański (1991) Gérard Depardieu (1992) Louis Malle (1993) Clint Eastwood (1994) Jeanne Moreau (1995) Francis Ford Coppola (1996) Isabelle Adjani (1997) Martin Scorsese (1998) David Cronenberg (1999) Luc Besson (2000)
2001–2025	Liv Ullmann (2001) David Lynch (2002) Patrice Chéreau (2003) Quentin Tarantino (2004) Emir Kusturica (2005) Wong Kar-Wai (2006) Stephen Frears (2007) Sean Penn (2008) Isabelle Huppert (2009) Tim Burton (2010) Robert De Niro (2011) Nanni Moretti (2012) Steven Spielberg (2013) Jane Campion (2014) Joel i Ethan Coenowie (2015) George Miller (2016) Pedro Almodóvar (2017) Cate Blanchett (2018) Alejandro González Iñárritu (2019) Spike Lee (2021) Vincent Lindon (2022) Ruben Östlund (2023) Greta Gerwig (2024) Juliette Binoche (2025)